тар аған сөз-  Дер де сондай: әркім, әрдайым, әралуан, әркез, әрқилы, т. б. Ал 45

әскер, әуе, әуел сөздері өз нұсқасындағы ғаскер, һауа, һауал түрін- 
де дыбысталған. Екінші жағынан, қазіргі қ а за қ тілінде байырғы 
қ а за қ сөздерінің де э дыбысынан басталатыны кездеседі: ...эпер, 
әкел. Бүл жердегі ә дыбысы екі түбірдің бірігіп, бір ф разалы қ ек- 
пінге бағынуының салдарынан болған кейінгі ықпалдың нәтижесі: 
а лы п бер, алып кел күрделі етістіктері бірігу процесінде кейінгі 
: буынның әсерінен жіңішкеріп кеткен. Ә дыбысын қолданатын үшін- 
ші бір орын — жэй, шәй сөздерінің қүрамы. Әдетте ж, ш дыбыста- 
рынан кейін айтылатын жуан дауысты дыбыс жіңішкеруге бейім 
болады. Мүндай бейімділікке қосымша әсер — сөздің й-ге аяқта- 
луы. Осы сөздердің жуан дауыстымен айтылатын варианттары да 
бар. Сонымен қатар, ә дыбысы К үләш  тәрізді бірен-саран кісі ат- 
тары қүрамында д а айтылады. Бүл жердегі ә прогрессивтік асси- 
милияцияның нәтижесі, өйткені сездің алдыңғы буынының кұра- 
мындағы к дауыссызы жіңішке дауыстыны қаж ет етеді.
Ә дыбысы а, е дыбыс парлары қатарында фонёмалдық мән ала- 
ды. А л, ел, эл қатарлары н салыстьірғанда э сөз мағынасын айыру- 
шы қызметте екені айқын. Б ір ақ осындай сөз мағынасын ажыра- 
туы түркі сөздері құрамында емес, басқа тілдерден ауысқан сөз- 
дерде орнығып қалуының нәтижесі. Ал экел, эпер, жэй, шэй 
сездерінің құрамындағы э тек қана дыбыс, фонема емес.
У, 
И, Ұ, Ү, О, Ө дьЩьістарының тарихы. Су, бу, келу, кету сөзде- 
дерінің құрамындағыГу\і,ыбысын қ а за қ тілі грамматикасында диф- 
тонг дыбыс деп қаравды . Дифхонг деп танылуы алдынан көмескі 
болса да бірде ү, бірде у естіледі (бұлардың екінші сыңарлары 
әдетте буын құрамайтын, яғни, дауыссыз дыбыстар болады). Қа- 
зіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайы қ: хақас: суғ, 
тува, шор: суг, башқұрт: һыу, қазақ : су, қырғыз: суу, т. б. Бүл фак- 
тілерден мына дыбыс сәйкестігін көруге болады: уғЦыуЦууЦу. Сон- 
да қ а за қ тілінде у ғ > у  өзгерісі болған. Сондай-ақ, қ а за қ тіліндегі 
елу сезін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг > у
сәйкестігі байқалады. Сонымен, у дифтонг дауыстысы көне түркі 
тілінде қолданылған у ғ  (кейдё‘Іг) дыбыс тіркесі негізінде қалып- 
тасқан болып шығады.
Осыны ^д ы б ы сы туралы да айту керек. Қөне түркі тілінің фак- 
тілерін саліістырайық: йығ — жи, йығыл — жиыл, т. б. Қ азіргі 
түркі тілдерінің материалдары да осыған үқсас: шор: пег, басқа 
тілдерде: бег (бек, қ а за қ тілінде бекЦби (бій). М ұнда мынадай ды- 
быс сәйкестігі көрінеді: ы ғ Ц е г ~ и (ій). Сонымен, қазіргі қ азақ ті- 
г ліндегі ц, и дыбыстары о баста дауыстылар мен ғ, г дауыссыздары 
тіркесішң к а зір п ЖаЛғасы бблып табылады. Ғ дыбысы жуан да- 
‘уыстылармен, Г дыбысы жіңГшкё дауыстылармен тіркескен. Соған 
орай, солардың негізінде қалыптасқан дифтонгілер де бірде жуан, 
бірде жіңішке (алдыңғы дыбыстардың ықпалымен) естіледі. 
ыл- 
Түркі тілдерінің бір тобында дифтонгілердің, ал енді бір тобын- 
. /д а созылыңқы -дауыстылардың қалыптасуы осы қүбылыстың екі 
Ч түрлі көрінісі. Созылыңқы дауыстыларды айтатын тілдердің бірі — 
іқазіргі қырғыз тіяі. Қазіргі қырғыз тілінде кене түркі тіліндегі ғ, г 
дауыссыздарының дауыстылармен тіркесі тек созылыңқы дауысты
46
V
болып естіледі. Бұл заңдылық ол тілде сырттан енген сөздерге де 
жайыЛған. Сондықтан түркілік тағ сәзі тоо түрінде айтылумен бір- 
ге, шығыс тілдерінен енген сағат сөзі де саат түрінде дыбысталады. 
Сол ізбеН ол тілде аалам (ғалам, әлем орнына), маалим (мұғалім 
орнына), маалумат (мағлұмат, мәлімет орнына), маан (мағына, 
мән орнына) түрінде дыбысталады.
Қырғыз тіліндегі созылыңқылардың қ азақ тіліндегі дифтонгі^ 
лермен бір ізділігін мына фактілерден байқауға болады:
квне түркі тілі 
қырғыз тілі 
қ а за қ тілі
йоған, суғ, бағ; 
жоон, суу, буу; 
жуан, су, бу;
йунғу, ийегін; 
жуу, джеен; 
ЖУУ. жиен;
қағур, қуғу. 
куур, куу. 
куыр, қу (құс аты)
Дифтонгілер мен созылыңқы дауыстылардың шығу ізінің бірлі< 
гін мына ерекшеліктерден де керуге болады: кейбір сездер қ ұ р а - } 
мында ғ немесе г дыбысының дауыстылармен тіркесі қ азақ тілінде 
дифтонгіге, қырғыз тілінде созылыңқыға сәйкес болса, кейбір сөз- 
дер құрамындағы дифтонг не созылыңқы ғ (не г) дыбысының эли- 
зиясының (түсіп қалу) нәтижесінде қалыптасқан: адзы ғ//ады ғ>  

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: