Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ

8) сөз басында й, ж, дж дыбыстары ж ары са қолданылады; 9) сө| 
ішінде екі дауысты дыбыс аралығында п, қ, к қатаңдары ұяңдаі 
кетеді.
Қыпш ақ тілдеріне ортақ құбылыстар, екінші жағынан, олардм 
түркі тілдерінің басқа топтарынан ерекшелейтін белгілер осы лаа 
Ал көне тілдердегі з, д дыбыстарының орнына й дыбысының айтьіа 
луы, қатаңдар мен ұяңдардың жіктелуі тек қыпш ақ тілдеріне ған і 
емес, жалпы Батыс Хун тармағына тән белгілер.
Қ азақ тілінің этногенездік негізі ж айлы осы орайда айта кетеі 
тін бір жай:
Қ азақ тілі қыпш ақ тілдері тобына ж атады дейтін түрақталған 
көзқарасты қостай отырып, оның тек қана қыпш ақ тайпалар одаі 
ғы тіліне ұласа бермейтін кейбір субстраттық құбылыстары баа 
екендігін атап айту керек. Соңғы уақыттағы зерттеулер ондай кұі 
былыстар Орхон-Енисей заманынан, қалса М ахмуд Қаш қари з З
манынан тарихта белгілі оғыз тектес халы қтар тілдеріне барыгі 
жалғасатындығын дәлелдеп отыр ‘.
Қ азақ тілі қарақалп ақ, ноғай тілдерімен бірге қыпшақ-ноғаи 
тобын құрайтыны, яғни Н оғай ордасы халықтарының негізінде қа-| 
лыптасқаны да мәлім. Дегенмен, қ азақ халқының субстраты қатаі 
рында басқа да тілдік негіздер болғандығы айқын (ол туралы 
алдыңғы тақырыпта айтылды). Соған орай қ а за қ тілінің тек өзіне 
ғана тән ерекшеліктер мынадай: 1) ф узияда л ~ д ~ т  сәйкестігі 
бар; 2) сәз басында айтылатын й ~ ж ~ д ж  сәйкестігінен қ а за қ тм 
лінде ол позиңияда ж дыбысы айтылады. Я дыбысы эпизодтық ыщ 
ғайда біріккен сөздер құрамында сөз ортасында ғана айтыладыі 
барайатыр; 3) сөз соңында тек с(ш  емес) дыбысы айтылады: тасі
4) қ азақ тіліндегі ш қарлұқ тілдеріндегі ч дыбысына сәйкес, с д ы і 
бысы ш дыбысына сәйкес қолданылады; 5) сездің абсолют басын-і 
да ұяңдардан гөрі қатаңдар жиі қолданылады, бірақ т ~ д , б~п> 
сәйкестігі сирек те болса үшырайды; 6) интервокал позицияда т,\ 
қ, к дыбыстары ұяңдайды, бірақ қазақы, қалм ақы  тәрізді сөздер 
құрамында ұяңдамай, қатаң сыпатын сақтайды; 7) қ аза қ халы қ 
тілінде мына тәрізді дыбыстар сәйкестіктері бар: а ~ ы  (оңтустік, 
Қостанай, Түрікменстан тұрғындарында ж и і), о ~ ұ  (Оңтүстік,! 
Маңқыстау, Түрікменстан, Қ арақалпақстан тұрғындары тілінде] 
ж и і), й ~ ж ~ д ж  (Шығыс Қазақстан, Шу бойында). Бұл сәйкес-і 
тіктер көбіне бір тіл құрамында ғана емес, тілдер арасында к е з | 
деседі. Айталық а ~ ы  сәйкестігі түркі тілдері мен чуваш тілі а р а^
лығында кездеседі, т. б.
Қ азақ тілі фонетикалық жүйесінің біраз ерекшеліктері әр түр- 
лі дәуірде басқа мәдениеттермен, тілдермен байланыста болудың,і 
әр түрлі қарым-қатынасқа түсудің нәтижесі іспеттес қалыптасқан.1 
Ондай жолмен пайда болған ерекшеліктердің бастылары мына- ] 
лар: 1) араб-парсы мәдениетінің ықпалымен сөздің абсолют б а - ] 
сында, бірінші буында з, ғ, г, э дыбыстары айтылатын болды ;]
■ Т о м а н о в М. Махмуд Қашқарн XI ғасырдағы түркі тілдерінің фонети- 
калық құрылымы туралы «Қазақ тілі мен әдебиеті» жинағы. Алматы, 1971. 
^

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: