Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ

Б і р і н ш і б ө л ім
ТАРИХИ ГРАММАТИКА ПӘНІ
Тілдің тарихын зерттеудің көздері. Қ а зақ тілінің қалыптасу ке- 
зеңдері жайлы мәселе. 
Тарихи грамматика деп аталатын ғылыми 
рерттеулер саласы жәңе содардын негізІнде қалыптасқан оқу пәні 
ггілдің барлық салаларының (дыбыс, фонемалар жүйесі мен мор- 
іфологиялық құрылымын, синтаксисі мен лексикасын) қалыптасуы 
[мен даму, өзгеру жолдары мен бағыттарын зерттеп түсіндіреді. 
іСөйтіп «тарихи грамматика» дейтін атпен тек грамматика емес, 
ітарихи лексика мен тарихи фоиетика да еске алынады. Тарихи 
:грамматика пәнінің негізгі мақсаты-г— тілдің барлық салаларының 
да 
даму заңдылықтары мен өзгеру бағдарларын айқындау болып 
табылады.
# 
❖
Тарихи грамматнка тіл тарихы туралы жалпы білімнің бір са- 
ласы ретінде ұғынылады. Ал тіл тарихы тарихи грамматика мен 
шдеби тіл тарихына ажырайтыны белгілі. Әдеби тіл тарихынан 
|гарихи грамматиканың негізгі айырмасы — онық зерттеу, түсіндіру 
іобъектісінде. Тарихи грамматиканың зерттейтін, түсіндіретін 
Ш т & т ,  кҮнДе“й5Ғ* тұрмыстық қатынаста жасалатын сәйлеу 
тіліндегі ғана еме$' бүкіЛ^гіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Екін- 
щі сөзбен, тариіи грамматика ез тұжырымын, ез қорытындысын 
нормаланған, жүйеленген әдеби тіл (жазба түрінде де, ауызша 
түрінде де) ескерткіштері негізінде де, халықтың сейлеу тілі жүйе- 
лерінің езгерістері мен даму заңдылықтары негізінде де айтады. 
Дегенмен, тіл тарихыныц бұл екі саласы бір-бірімен тығыз бай- 
ланысты, бірінің қорытындылары екіншісінде.өзінің орнымен қай- 
таланып отырады. Мәселе мынада: әдеби' тіл тарихы жазбаша 
қалыіітасқан әдеби тілдің даму жолдарын, оның нормалар жүйеі- 
сін, әр кезең, дәуірдегі өзгерістерін қарастырады. Ондай өзгеріс- 
тердің түрлерін, сез иіндерін (стильдерін) қалыптастыру, дамыту- 
дағы рол|н дё назардан тыс қалдырмайды. Қысқасы, одеби тіл 
тарихы зерттейтін 
ж азб а 
әдеби тіл де сөйлеу тілі тәрізді қоғамның 
қатынас құралы қызметін атқарады. Әдеби тіл халықтың ауызекі 
сөйлеу т!лі негізінде қалыптасады, кейінгі дамуында бұлар бір-
з

бірімен тығыз байланыста, тығыз қатынаста болып отырады. Со- 
ның салдарынан олар бір-біріне өзара ықпал жасайды. Сондықтан 
да ж азб а ескерткіштер (ж азба әдеби тіл ескерткіштері) әдеби 
тіл тарихының объектісі болумен бірге, тарихи грамматика қоры- 
тындысын дәлелдейтін дәйектеме де бола алады. Дегенмен, тілдің 
тарихи дамуы мен өзгерістерін зерттеуде тарихи грамматика мен 
әдеби тіл тарихы бір тәсіл, бір әдіс қолдана алмайды. Оған себеп, 
әдеби тіл тарихы ж азб ал ар тіліндегі өзгерістерді айқындап, ж азба 
тіл салаларының даму бағытын белгілейді. Ал тарихи грамма- 
тика болса, жазылып қалған (ж азу қолдана бастаған дәуірлерде- 
гі) ескерткіштер тілін ғана зерттеп қоймайды, ж азу қолданғанға 
дейінгі көне дәуірлерде қолданыс тапқан тілдің сипатын баяндау- 
ға, ж обалауға ұмтылады. Сондықтан тярихиі грамматика өз зерт- 
теулерін бүгінгі тілдің фактілеріне талдау жасаудан бастайды 
да, сол талдаудан алыңған қорытындылар негізінде өткен .дауір- 
лерге үңіледі. Тіл білімінде ретроспективтік әдіс деп аталатын бұл 
зерттеу бағытының басты айырмашылығы, сонымен, бүгінгі тіл 
ерекшеліктерін талдауға сүйене отырып, өткен дәуірлерге, тарихқа 
белгісіз кезеңдерге бағдар жасап, ж оба құру. Ж обаланған не- 
месе қайта ж обаланған (реконструкцияланған) сипатты, тілдің о 
бастағы табиғи қалпын сөзбе-сөз қайталау негізгі м ақсат емее (ол 
м ақсат болған күнде де, солай екендігіне көз ж етй зу , тексеру 
мүмкін де еместігі белгілі), бірақ сол алғаш қы қалпы жайында 
негізгі мәлімет беріледі. Оған көз ж еткізу үшін тағы да сол жо- 
баланған сипатты бүгінгі тілдердің материалдарымен салыстыру 
керек болады. Тарихи грамматика ж азб а ескерткіштер тілің қа- 
растырғанда да осьі әдісті қолданып, осы принңипті үстанады. Әде- 
би тілдің тарихы тұрғысынан ж азба мұралар тілі сол заманғы 
әдеби тіл нормалары жүйесінің жиынтығы, белгілі бір сөз иінінің 
(стильдің) үлгісі деп қаралады да, сол бойынша қорытынды ж а- 
салады. Ал тарихи грамматика үшін ж азба әдеби тіл ескерткіш- 
тері сол заманғы халықтың сөйлеу тілі элементтерін қарастыратын 
кез. Мәселе мынада: ж азб а әдеби тілдің қалыптасқан сын^арлы 
жүйесі құрамында әлдебір себептермен енген сөйлеу тілі элемент- 
тері оқшауланып тұрады. Ж азб а әдеби тілдің әзі халы қ тілі не- 
гізінде (не тұтастай халы қ тілі, не соның бір диалектісі) қалып- 
тасатындығын, сондықтан оның құрамында варианттар мен жарыс- 
па элементтер болатындығын былай қойғанда, ол (ж азба тіл) 
ауызекі сөйлеу тілімен тығыз қатынаста, тығыз байланыста 
болады. Мұндай байланыс сол халық өкілдерінің әдеби тіл нор- 
маларын менгеру дәрежесі әлі бәсең кезде.^әдеби тіл халықтың 
бүкіл топтары арасында түгел тарай қоймаған кезеңде тіпті ты- 
ғыз болады және ол белгілі бір заңдылықтар шеңберіне сия бер- 
моуі ы-і млін. Қ азақ тілі тарихында орта түркі дәуірінен кейін, түр- 
кі халы қ тілдері қалы птасу дәуірінде сол халық тілдерімен бір 
мезгіл, бір дәуірде бой көрсеткен түркі ж азба әдеби тілі фактіле- 
рінің қ а за қ тілінің тарихи грамматикасын ж асаудағы мәні мен 
ролі осында. Орта ғасырлардан біздің заманымызға жеткен ес- 
керткіштер сол түркі әдеби тілінде жазылған. Ал түркі әдеби тілі
4
парс^і, парсы арқылы араб тілі, парсы-араб мәдениеттерінің ықпа- 
лым^н қалыптасты. Ол тілдің құрамында парсизм мен арабизм- 
дердің сан мөлшері мол болып қана қойған жоқ, оның сәз саптау, 
сәз фэлдану заңдылықтарына да парсы, араб тілдерінің әсері ти- 
ді. (рсындай сипаттағы ж азб а тілдің құрамына енген ауызекі 
сөйлеу тілінің элементтері кәзге оқшау көрінеді. Өйткені, ж азба- 
лар тіліндегі сөйлеу тілі элементтері езгеріссіз, бұрынғы сипатын 
сақтайды. Сөйтіп Орта Азиялық түркі әдеби тілінің бізге жеткен 
ескерткіштері қазақ тілінің тарихи грамматикасын ж асау үшін 
жеке фактілер іздейтін көз ғана болып отырады. Ал фольклорға 
осы тұрғыдан қарауға болмайды. Фольклор тілі халықтың сейлеу
• тілінің негізінде ж асалған тіл. Сондықтан оның құрамьінан сөйлеу 
тілінің элементтері соншалық оқшауланып тұрмайды. Фольклор 
немесе ауыз әдебиеті тілін қазіргі кейбір зерттеушілер өз алдына 
ерекше қызмет атқаратын стиль түрі деп те қарап жүр. Оған се- 
беп, сірә, фольклор тілі дәстүрінің бүгінгі ж азба әдебиеті аясында 
да кәрініп қалуы болса керек. Олай болатын себебі — фольк- 
лор тілін оның құралдарының стильдік жіктелу, ©ңделу тұрғысы- 
нан қарасты ру мүмкін бола бермейді. Оның жүйесі тұтасынан көр- 
кем ойды білдірудің тәсілі іспетті қалыптасқан. Екінші жағынан, 
фольклор тілі өз сипаты жағынан ешбір диалектілік шеңберге 
сыймайтын, белгілі бір дәстүрлік жүйе бойынша қалыптасқан, бү- 
гінгі сәйлеу тілі мен әдеби тіл тұрғысынан архаизмдік ауытқулары 
бар тіл деп қаралады. Фольклор немесе ауыз әдебиеті тілі ата- 
дан балаға ауысып, зам андар бойы ж алғасы п келе ж атқан әдеби 
желі. Сол себептен де оның тілі халықтың барлық топтарына да 
етене түсінікті. Ауыз әдебиеті тілінің ешбір диалектілік шектеуге 
сия бермейтіні де сондықтан. Буыннан буынға, атадан балаға 
ауысу проңесінде фольклор тілінің көркемдеуіш тәсілдері мен сез 
саптау қисындары бір қалпын сақтайды. Осындай ұзақ процесс 
оның тілдік құралдарын қалыптасқан жүйеге айналдырады. Яғни, 
оның тілі дәстүрге, тұрақтанған жүйеге айналады.
і, Ал мұндай сиііатты тіл құрамында тілдің өткен дәуірлерінің 
белгісі — ж еке сөздер, формалар, сез қисындары көптеп сақтала 
береді. Ондай сөздерді ж аң а, жас қолдануш ылар қазіргі тілдің 
құралдарымен ауыстыра алмайды. Ауыса қалса, сөздің қалыптас- 
қан жүйесі бұзылып, одан туар* әсер де бәсең^еп өңсізденеді. Ал 
тарихи грамматика осындай фактілердің барлығын да тілдің бел- 
гілі бір дәуірінің көрінісі ретінде пайдаланады. Б ірақ осы ретте ол 
әдёбиеттік зерттеулерге, әдеби тіл тарихы бағдарындағы зерттеу- 
лерге сүйенёді. Өйткені? ауыз әдебиетінің қай шығармасы да бел- 
гілі бір дәуірдің туынДысы. Сол дәуірдің әлеуметтік, ~әдебиеттік, 
тілдік ерекшеліктерін айқындап зерттейтін әдебиеттану меҢ йдеби 
тіл тарихы. Сондықтан тілдік әзгерістердің мерзімі мен себеп-жағ- 
дайын білу үшін сол ғылым салаларының қорытындыларын еске 
алу керек.
Сүйенер, негізге алар объектісі тұрғысынан тарихи граммати- 
ка диалектологиямен негіздес болып келеді. Диалектология сей- 
леу, тұрмыстық қатынас тілінің бір керінісі — диалектілерді зерт-
5

тейтіні, соларды сипаттайтыны белгілі. Мәселе мынада: ұлт, ұлт- 
тық тіл қалыптасқанға дейінгі негізгі қатынас құралы болған 
тілдің өзін де бүгінгі ғылым тұрғысынан диалект деп қарауға бо- 
лар еді. Ол қатынас құралынын әдеби тілдік барлық қасиеті түгел 
болмағандығын былай қойғанда, сол халйқ мекендеген барлық 
аймақтар тұрғындарына да түгелдей түсінікті болған емес. Олай 
болса, тарихи грамматика қамтитын көне кезең (мысалы, жалпы- 
халықтық тұтас тіл қалыптасқанға дейінгі кезең) диалектілік 
тілдің мерзімі болып шығады. Дегенмен, бұлардың қойылатын та- 
лап пен объектіге көзқарас тұрғысынан бір-бірінен принциптік 
айырмашылықтары бар. Диалектология жеке диалектілік топтар- 
дың пайда болуы, сипаты мен таралуы басқа да сондай бірөңкей 
топтардың айырмасы тәрізді мәселелерді анықтап, айқындайды. 
Сонан соң, диалектілік сөз топтары даму тұрғысынан диалектілер- 
дің өзара қатынасы мәселесін де қамти алады. Тарихи грамматика 
жеке диалектінің сипаты мен ерекшелігі, оның қалыптасуы тәріз- 
ді мәселелерді қарастырмайды. Тарихи грамматика халық тілі 
құрамына енген бүкіл диалектілер тобын тұтастай алып қарасты- 
рады. Жеке диалектілік топтардың бір-бірімен қарым-қатынасқа 
түсуінің нәтижесінде олардың арасындағы айырмашылықтардың 
жоғалу барысын (нивелировка) айқындауды ө^інің басты міндет- 
терінің бірі деп қарайды. Өйткені, тарихи грамматиканың түпкі 
мақсаты — біртұтас халық, ұлт тілінің қалыптасу проңесін айқын- 
дап білу болып табылады.
♦ * *
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің «Түркі тілдерінің 
салыстырмалы грамматикасы», сондай-ақ «Қөне түркі жазба ес- 
керткіштерінің тілі» деп аталатын пәндермен байланысы мен 
айырмашылығы қандай?— дейтін орынды сұрақтар туады. Сондай 
сұрақтың тууы ең алдымен филологиялық жоғары оқу орындарын- 
да сол пәндерді оқытудың практикасымен ұштасып жатады.
«Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» деп аталатын 
пән түркі тілдерін салыстыра зерттеудің нәтижесінде, отандық түр- 
кологияның жинақталған алғашқы зерттеулер жүйесі ретінде қа- 
лыптасты. Бұл пәннің құрамынан екі түрлі саланы ажыратуға 
болады: біріншіден, барлық түркі тілдерінің түп негізін жобалау, 
әрбір тарихи дәуірлерде оларға ортақ даму заңдылықтарын ашу 
сипатындағы зерт.теулер. Отандық түркология (дүнке Жүзілік түр- 
кология да) осы сипатты еңбектерден басталды. Олар — түркі 
тілдері гарихында белгілі ескерткіштерді филологиялық тұрғыдан 
■зерттеу, олардың әрқайсысының бүгінгі түркі тілдеріне Қатысы 
тәрізді мәселелерді зерттеу арқылы түркі негіз тілдің сипатын 
жобалау, әрбір тарихи кезеңдерде жалпы түркі тілдеріндеі болған 
фонетикалық және грамматикалық өзгерістердің түрлері, тілдік 
жаңалықтардың қалыптасу кезеңі және олардың тіл құрылымын 
қамту дәрежесі, тілдік өзгерістердің этно-географиялық ; таралу
6
шегі, .т. б. Бұл мәселелердің барлығы да жалпы тіл білімінің бү- 
гінгі дәрежесі тұрғысынан тарихи салыстырмалы тіл білімінің не- 
гізі болып қаралады. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматика- 
сының екінші саласы — синхрондық салыстыру, бүгінгі түркі тіл- 
дерін белгілі жүйелер бойынша салыстыра 
келіп, олардың 
арасындағы айырмашылықтар тобын белгілеу.
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы түркі тілдерінің салыстыр- 
малы грамматикасымен, сөз жоқ, байланысты. Ең алдымен жалпы 
түркологиялық зерттеулер болды да, кейін сол зерттеулердің бір 
саласы ретінде қазақ тілінің тарихи грамматикасы пән ретінде қа- 
лыптаса бастады. Жеке түркі тілдерінің әрқайсысының тарихы да 
ең әуелі осы жолмен пайда болды. Қысқасы, қазақ тілінің тарихы 
жайлы ғылымның өзі бастауын әуелі тарихи-салыстырмалы түр- 
кологиядан алды.
Дегенмен, «тарихи грамматика» «түркі тілдерінің салыстырма- 
лы грамматикасынан» бәлек, дербес пән, дербес ғылым саласы. 
Тарихи-салыстырмалы түркология жалпы түркілік күйді, тарихтың 
көне, ескі дәуірлеріндегі оларға ортақ заңдылықтарды түсіндіріп, 
жекЬ 
т іл л а р п ін
кялыптасу дәуіріне келген жердең__қазақ. _т.ілін|ң 
тарйхы 
і
басталады. Жалпы түркілік сипат аяқталып, жеке тайпа: 
лар мен рулардың халық болып бірігу дәуірінде-ақ қазақ тілінің 
тарихи Шсёлелері . өз ерекшеліпмен бой көрсете бастайдЫ. Бұл 
түркі тілдері салыстырмалы грамматикасының алғашқы саласы- 
нан барып туатын айырмашылық. Ал түркі тілдерін синхрондық 
күй тұрғысынан салыстыру, сол арқылы олардың өзара айырым 
белгілерін айқындау— бұл тарихи грамматикамен тікелей байла- 
ныспайтын сала. Мұндай зерттеу — тілдердің бүгінгі дербестігі, 
олардың әрқайсысына тән заңдылықтар жүйесі орныққандығы 
тұрғысынан, яғни, жеке, дербес тілдер болғандықтан ғана мүмкін 
болады. Бұл тұрғыдан тарихи грамматика мен салыстырмалы 
грамматика арасында принңиптік айырмашылық бар: алдыңғысы 
бір тілді диахрондық тұрғыдан түсінуге құрылса, соңғысы тілдер 
тобын синхрондық тұрғыдан ғана қарастырады.
Қазақ тілі тарихи грамматикасы мен «көне түркі жазба ескерт- 
кіштері тілі» пәнінің арасында байланыс қай дәрежеде, олардың 
арасындағы айырмашылық қандай?— дейтін сұраққа жауап бер- 
генде мына жайлар ескерілу керек: ең алдымен, тарихи граммати- 
ка өз қорытындыларында, өз зерттеулерінде көне ескерткіштер 
фактілеріне сүйенеді. Әсіресе тарихи морфология, тарихи синтак- 
сис негізінен көне ескерткіштер фактілерін хронологиялық ретпен 
қарастырып, талдауға негізделеді. Тарихи грамматика көне ес- 
керткіштер фактілерін ретроспективтік әдіспен динамикада алып, 
талдау жасап қорытындылайды. Яғни, тарихи грамматика тілдің 
бүгінгі күйінен ғасырлар, замандар тереңіне баруда (ретроспекти- 
ва) кене мұралар тілін көп компонентті талдаудың бір тірегі ре- 
тінде ғана алады. Ал қазіргі кезде филологиялық жоғары оқу 
орындарында оқытылатын «Қөне түркі жазба ескерткіштерінің ті- 
лі» деп аталатын пән VII ғасырдан XVI ғасырға жалғасатын мұ- 
ралардың әрқайсысының тілін сипаттауды ғана мақсат тұтады.
7

*
*
*
Қ азақ тілінің фонетикалық, грамматикалық жүйесінің тарихын 
білудің көздері қандай, ненің негізінде зерттей аламыз — тарихи 
грамматика пәнінің алдын ала айқындап алар мәселесінің бірі 
осы.
Қ азақ тілі фонетикасы мен грамматикалық жүйесінің тарихи 
дамуын зерттеуде сүйенетін көздер мына тәрізді: көне дәуір ес- 
кэрткіштері, қазіргі қазақ тілі, қазақ тілі диалектілері, фольклор, 
ономастика, басқа тілдерден ауысқан сәздер (кейде қазақ тілінен 
басқа тілге ауысқан сәздер), XVIII—XIX ғасырларда жазылған 
әр түрлі кітаптар, қолжазбалар, т. б. Ал осылардың әрқайсысының 
жеке сипаты қандай?
«Қене дәуір ескерткіштері» деген атпен VII—XVI ғасырларда 
жазылып, біздің заманымызға жеткен әр қилы мазмұнды әр си- 
патты жазбалар жалпы аталып отыр. Олар: Орхон-Енисей немесе 
көне түркі жазбалары, ұйғыр жазуының нұсқалары, орта ғасыр- 
дың басқы кезеңінде жазылған «Диван лұғат ат-түрік», «Құдатқу 
білік», орта ғасырдың орта, кейінгі кезеңдеріне қатысты оғыз-қып- 
шақ, қыпшақ (куман-қыпшақ, қыпшақ-половец) тілдерінің ескерт- 
кіштері, т. б. Бұларды «қазақтың халық тілі қалыптасқанға дейін- 
гі ескерткіштер» деп атауға болады. Бір жағынан, олай атау бүкіл 
ж азбалар тілінің ‘қазақ тіліне қатыс дәрежесін айқындайтын да,, 
тәрізді. Дегенмен, бір ғана атауға біріктірілген ескерткіштер хро- 
нологиялық тұрғыдан бірыңғай еместігін былай қойғанда, олар-.. 
дыц қазақ тіліне қатыс дәрежесі де әр түрлі. Орхон-Енисей жач- 
балары қазіргі түркі тілдеріне (әсіресе Азияны мекендеген) ор- 
тақ, өйткені 
жазбалар тілі құрамында бүгінгі түркі тілдерінін 
барлығы'- 
згізгі ерекшеліктері бар. Алайда, кене түркі тілі
ескерткіштерін зерттеушілер ол құлпытастар тілінде негізінен оғыз 
тайпалари тіЛ'»Грінің заңдылықтары басым екендігін көрсетеді. 
Бұл жерд . л  оіз тілі оғыз-қыпшақ бірлестігіне дейінгі тіл, олай 
болса қазак ілінен бір табан алыс болса керек. Ал ортағасырлық 
жазбалардык бірсыпырасы, бүгінгі зерттеулердің дәлелдеуінше, 
оғыз-қыпшақ бірлестігі тілінің негізінде жазылған да, «Қодекс 
Куманикус», т. б. қыпшақ тілінде жазылса керек, соңғылардың қа- 
зақ тіліне қатысы тікелей деп қаралады.
Қысқасы, «қазақ» деп аталатын біртұтас халық қалыптасқанға 
дейінгі қазақ тіліне қатысты жазба мұралардың ұзын-ырғасы осы- 
лар. Бұл жазбалар тілін құрайтын элементтерді синхрондық (әзара 
салыстырып, олардың жүйелік заңдылықтары мен «қайшылықтар» 
тобын айқындау), диахрондық (кейінгі дәуірлерге қатысты жаз- 
балармең, тілдермен, кейде жеке диалектілік топтармен де салыс- 
тыру) тұрғыдан зерттеу арқылы бүгінгі тілдің жүйелік заңдылық- 
тарымен қатар ауытқуларының 
себептері 
(қайшылықтардын 
пайда болуы) айқындалады.
Айталық, қазіргі қазақ тіліндегі сөз ортасындағы, 
с о ң ы н д а ғ ы