Қаннын физикалык және химиялык касиеттері

бірақ кейбір физиологиялык және патологиялык жағдайларға байланысты 
өзгеруі мүмкін. Мәселен, адам бірнеше апта тауда болса, қанында 
эритроциттер саны көбейіп м. с. артады. Жаздың өте ыстық күндерінде адам 
қатты терлейді де, оның қаны коюланып салмағы артады. Қара жүмыс істеп, 
қатты терлесе (осіресе ыстық цехта) каннын меншікті салмағы 1,070-1,077-ге 
жстуі мүмкін. қанның қойылуы көбінесе ішек індеттері кезінде байкалады. 
Науқас адам жиі-жиі қүсса не оныц іші өтсе қаңда су мөлшері азаяды. Адам 
қансыраса, оның қан тамырлары тінаралық сұйыктыкка толып кетеді де қан 
сүйылады, яғни оның тығыздығы азаяды.
Қанның келесі 
физикалык қасиеті оның тұтқырлығы. 
Ол 
кан 
түйіршіктері мсн плазмадағы, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне 
байланысты. Қан тұткырлығы қанның қойылуына не сұйылуына қарай 
әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті қан түйіршіктерінің, 
плазма белоктарының осіресе глобулиңдердің мөлшеріне байланысты. 
Қанның түтқырлығы эдетте судың тұтқырлытынан 4-5 есе артык. Плазманың 
түтқырлығы 1,7-2,2.
Жаңа туган нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа шығады, осыған 
орай оның каны қоюланып, эритроциттер саны көбсйеді де, қан тұтқырлығы 
10,0-14,8-ге жетеді, бірақ 5-6 күннен кейін 8,6-8.8-ге дейін төмендсп, бір ай 
өткен соң есейгсн баланікімен теңеледі (4,6-5).
Қанның өте маңызды касиеттерінің бірі - осмостық (итермс) қысымы. 
Қою жэне сұйық ерітіндіні қатар қойып, олардың арасына мембрана салса, 
еріткіш (су) сұйык ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай 
өткізгіш мембрана аркылы ерітіндіні өткізетін итерме күш осмостык қысым 
деп аталады. Ол жарғақтың екі жағындағы (бетіндегі) ерітінділерде еріген 
электролиттер 
мен 
молекулалар 
санына, 
олардың 
арасындағы 
айырмашылыкка байланысты. Ерітіндінің осмостық мөлшері мен осмостық 
қысымының аз-көптігі еріген бөлшектердің химиялық тегіне емес, жалпы 
санына байланысты, еріген заттардың иондар саны негүрлым көп болса, оның 
осмостык кысымы соғұрлым жоғары болады. Қаннын осмостык кысымының 
60%-ы ас тұзы (NaCI) иондарына байланысты, Плазма құрамында белок көп 
(7,2-8,5%). Бірақ оның молекулалары ірі болатындыкган саны бейор- 
ганикалык зат иондарының санынан аз, сондықтан канның жалпы осмостык 
қысымының 1/200 бөлігі гана белок кысымына байланысты. Қанның 
осмостық қысымы оның қату температурасы арқылы анықталады. Әдетте 
қанның кату температурасы (депрессия көрсеткіш) ДО,560-0,580С. Бұл 
шамада канның осмостык қысымы 7,5-7,6 атмосферата тең, ал СИ жүйесі 
бойынша 302-310 м.осм/л. Қан жасушалары мен плазманың осмостық 
қысымдары бірдей (тең). Қанның белок молекулалары тудыратын онкос 
(ісінді) кысымы коллоидтык-осмостық кысым деп аталады. Ол 0,02-0,03 
атмосферага не сынап бағанасы бойыпша 25-30 мм-ге тең. СИ жүйесі 
бойынша 2,0-2,1 м.осм/л. Онкостык қысым аз, бірак оның қан-тін арасындагы 
су алмасу үрдістерін реттеуде зор мэні бар. Белоктардың гидрофилдік (су 
үстап тұру) қасиеті өте жоғары. Бүл кысым белгілі бір деңгейге жетісімен
167

плазма сұйыктыгының сыртқа шығуы тоқтайды да тіндегі судың қан 
тамырына өтуі үдейді, сондыктан тамырдағы қанпың көлемі плазмалық белок 
мөлшеріне байланысты. Сумей бірге ондағы еріген заттар мембраналар 
арқылы канга, лимфаға немесе кері қарай тінге өтеді, ягни тіршілікке өте 
кажет сіңіру, сыртқа шыгару үрдістері қандагы белок деңгейіне де 
байланысты.
Осмостык қысымы қанның қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялық 
ерітінді деп аталады. Мысалы, жылы қандылар үшін 0,85-0,9% NaCI 
ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бүл ерітінділер физиологиялык 
ерітінді деп те аталады. Қанга Караганда тұзы аз болса - гипотониялык 
ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде су тіндерге қарай өтетін болғандықтан олар 
ісіп 
кетеді. 
Түз 
мөлшері 
қандагы 
түз 
мөлшерінен 
жоғары 
болса 
гипертониялық ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде жасуша құрамындағы су 
сыртқа шығады да жасуша бүрісіп қалады. Сонымен осмостық, онкостык 
кысымдар, тіршілік урдістердің барысына тікелей эсер етеді. Жасушалар 
өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс.
Адам канының осмостық кысымы - бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оның 
тұрактылыгын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі кан 
жэне тін иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанга 
өткізуде эритроциттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін 
атқарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездсрі, өкпе сияқты 
ағзаларға жеткізеді, ягни эритроциттерді контейнер жэне тасымалдаушы 
ретінде тануға болады. 
'
Осмос гомеостазын қамтамасыз ететін арнайы әрекеттік жүйе бар, оның 
бөлімдері осмостық қысымның өзгеруіне өте сезімтал келеді. Осмостық 
кысымды қан мен лимфа тамырларының жэне орталық жүйке жүйесі - 
гипоталамус кабылдайды да рефлексті түрде иондардың артығы көбінесе 
бүйрек аркылы сыртка шығарылады, ал иондар қанда аз болса, олардың 
бүйректе қайта сіңуі күшейеді.
XIX гасырдың аяғында Гамбургер қанның осмостык тұрақтылыгын 
сақтауда, зат алмасуы барысында түзілген өнімдер мен суды, артық түздарды 
уақытында сыртқа шығарып отыруда бүйрек т. б. ағзалардың айрықша мэні 
бар екенін дәлелдеді. Ол жылқының венасына 7 л күкірт қышқылды 
натрийдің 5%-тік ерітіндісін кұйып тәжірибе жасады. Мүның нэтижесінде 
осмос қысымы котерілмейтінін, тіпті өзгерместен бұрынгы қалпында 
қалатынын, бірақ ерітінді күйған соң 8-10 минут өтісімен аталган түз 
ерітіндісі бүйрек арқылы ягни несеинен бірге сыртка шыгатынын байқады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: