Адам физиологиясы

Гипоксия өткір жэне созылмалы больш бөлінеді. Өткір гипоксия оте 
биіктерге 
жедел 
көтерілгенде, 
ұшақтардың, 
гарыш 
кемелсрініц 
саңылаусыздыгы бұзылтанда, кұрамыида тек 10-12 % оттегі бар ауамен дем 
алғанда байкалады. Мұнда ең эуелі орталық. жүйкс жүйесінің, тынысалу және 
қанайналымы агзаларының қызметі өзгереді. Адам аз уакыт болган оқигага 
мән беру қабілетінен айырылады, ой жэне дсмс сңбсгі, жүмыскерлігі 
томендейді, тсз қажиды, снтігсді басы айналып ауырады. Бірнсше минутка 
созылатын гипоксия қайтымды болады. Өткір гипоксия үзақ болтан жатдайда 
сана бұзылады, ми жзне окпе ісіну қаупі туады.
Созылмалы гипоксия адам өте биік тау жолдарында ұзақ болтан жатдайда 
дамиды.
Таулы аймақтыц климатына, метсрологиялық түрткілеріне (томен қысым 
т.б) бейімделу газ тасмалдаушы жүйелердіц жэне агзалардыц (тынысалу, 
канайналымы) гипоксияга қарсы зрекеті арқылы атқарылады.
Үлестік қысым төмендегенде пайда болатын гипоксия күйі тсңіз 
деңгсйінсн белгілі бір биіктікке 2000 м көтерілгендс білінсді. Бүл ксздсгі 
гицоксията бейімделіс әртүрлі болады. Таулы мекснге алташ келушілерде, 
гипототаламус-гипофиз, симиатоадреналин жүйелсрініц қызмет күшенсді. 
Бұлар, өзінше газ тасмалдаута эрекеттік жүйелерді жұмылдырады.
Бейімдслістің салыстырмалы тұрактандыру сатысында анаттық әсерлсніс 
төмендейді. Алайда қосымша түрткілер (кимыл, психика, эмоция әлсуеттсрі, 
қоршатан ортаның төтенше толкулары) гомеостазды өзгертіп дизадаптация 
тудыруы мүмкін.
Егер оттегінің үлестік кысымы күрт темсндесе, мэселен биіктсу 
жылдамты минутына 305 метр болса, бейімделістің бастапқы сатысы 
индерде оттегі тым жетіспегендіктен оте айқын корінеді. Гипоксия алдымен 
тынысалу жэне канайналымы жүйслсріне қатты эсер етеді. Тыныстыц 
минуттық көлемі 8-ден 100, кейде 120 литрге дейін өседі. Өкпе желдстілісі 
жиіленіп, онда С02 азайып, кезсктесстін гипоксия туады. Қан атысы отс 
жылдамдайды. Жүрсктің жиырылу жилігі минутына 120-130-га көтерілсді. 
кан кысымының пульстік айырмашылыты с. б. б. 80-90 мм-ге жетеді. Қан 
деподан шытып, оның айналымдаты мөлшерін молайгады. Уакыт озтан сайын 
қан жасушалары карқынды түзіліп, эритроциттердің саны артады, кейде жас 
жасушалар (ретикулоциттер) пайда болуы ықтимал. Қанда гсмоглобинның 
мөлшері осіп, тіндердің оттегіне сыйымдылыты артып, ыдырауы жеделдейді.
Биіктікте үзак болган жатдайда, бейімделістің тияиақты сатысы гуады. 
Ол кезде атзадагы энергия шыгынын қадагалайтын тетіктер тиімді жэне 
нәтижслі келеді. Мүнда физиологиялық көрсеткіштердің түрақтануы, жауап 
әсерленісі сәйкес болуы, реттеуші жүйелердің үйлесімділігі байкалады.
Қанда эритроциттердін саны 8хЮ12-ге дейін өседі, өйткені оны 
гипоксияның 
эсерінен 
бүйректе 
жэне 
басқа 
тіңдерде 
түзілетін 
эритропоэтиндер демеп отырады. Тіндегі тотыту үрдістері жеңілдейді. Оттел 
жасушаларга оңай беріледі де ол бүл жатдайларда ұтымды пайдаланылады. 
Жалпы 
тінді 
оттегімен 
жабдықтау 
үшін 
олардың 
тамырланыс
5 4 6

(васкуляризация) карқыны, гистогематикалық (тін-кан) өткізгіш кабілеті, 
оггегініц эриіроциттен шыгу жылдамдыгы, жасушаларға өту, пайдалану 
кинетикасы және ферменпік жүйелердің белсенділігі эсер етеді. Сонымен 
қатар канда гипергликемия байқалады. Бұган канда китехоламиндер 
молшсрінің 20-25%-кс өсуі ссбепкер болады. Адренокортиктропин мен 
глкжокортикоидтардың көп бөлінуіне гликонеогенез (амин қышқылдары жэнс 
майлардан глюкоза өндіру) күшсйсді.
Тиреогропин жэне қалқанша безінің гормондары азаяып, негізгі зат 
алмасу мен энергия шыгындары азаяды.
Организм гипоксия жагдайында өзінде бар оттегін тиімді пайдалануга 
икемдслсді. Расында, жүмыскср мүшелсрді канмен срскше жаблықтау, 
оттегін тін-қан тоскауылдарынан (барьер) жедел жеткізу жэне тасымалдау, 
оттегі берілуініц жылдамдауы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге 
ферменттік жүйелердің белсендірілуі де ықтимал. Әрине, мұндай жағдай 
өтсміс тетіктсрдің іске косылуынан туады.
Организмнін 
қорганыш 
жэнс 
икемделу 
эсерленісін 
жасайтын 
түрткілердін қатарына оттегі тапшылыгымен бірге С02 мөлшері жатады. 
Қалыпты жагдайларда дене жүктемелері кезінде гипоксия мен гиперкапния 
біргс ұштасып отырады. Ал, кимылсыз жагдайда, оттепнің үлестік қысымы 
төмендсгсндс, мэселен, тауга көтерілгендс, гипоксия мен гиперкапния катар 
байқалмайды. Мұндай жагдайларда газ алмасуы мен энергия шыгынын 
тецестіретін барабар өтеміс әсерленістерді іске қосатын көмір кышқылы 
газьгның аздығы білініп түрады. Ойткені ол тіндерде оттегімен жеткілікті 
түрде жабдықтау үшін, тікслей жэне рефлекстік жолмен бүкіл косымша 
жүйелерді (қан айналысы, тыныс т. б.) үнемі белсендіріп огырады. Осы 
себептен, may ауруы деп аталатын дерттік ауытқулар пайда болады. Оған 
адамдардың жеке ерекшеліктері ыкпалын тигізеді.
Тау ауруының симптомдары лоқсу, кұсу, аскорытудың бұзылыстары, бас 
ауруы, дснс жэнс ой сңбектерінен тез кажу, жабыгу түрінде кездеседі. 
Физиологиялык ауытқуларға тыныс жөне пульс ырғағының өзгерістері, 
жүктемелерден соң тез кажу, үйкының бұзылуы жатады.
Алайда көптеген зор биіктіктегі калаларда, тауда тұратын адамдар 
тумысынан 
гипоксияга 
бейімді 
келеді. 
Өйткені 
таулы 
аймактың 
тұргындарында зат алмасудың ерекше түрлері калыптасып, ұрпак куалайтын 
дәрежеге жетеді. Мүны акклиматизация, ягни тиянақты бейімделіс деп 
атайды. Мұндай жагдайларда бейімделу өте күрделі болады, өйткені 
гипоксиядан басқа, томен барометрлік қысым, жоғары сәуле, климат жэне 
географиялык түрткілер коса эсер етеді. Олар адамдардын таудагы 
асгрономиялык, 
метеорологиялык 
бекеттеріндегі 
еңбек 
пен 
тұрмыс 
режимдеріне, салттарьша белгілі ықпал жасайды. Сондықтан бұндай 
адамдарды емдегенде немесе шыныктырганда мұқият ескерілуі тиіс.
Балалар организмнің тау биіктігіне бейімделісі элі де аз зерттеліп отыр. 
дегенмен, биік тауларда тутан балаларда брадикардия 4-7 жасқа дейін оң жак 
жүректің әсірежүктемелері, капиллярдьщ жоғары өткізгіштігі байқалады. Осы
5 4 7

өзгерістердің арқасында организм тіндсрі оттспмен тиімді жабдықталып, 
энері ияшамалы шыгындайды. Тау тұргындарының эритроциттері калыпты 
молшерде болганымен, олардың оттегіне сыйымдылығы өте жоғары болады.
Балалар организмінде тотығу үрдістері үдемелі келеді. Тыныс жэне қан 
түзу мүшелерінің қосалкы орексттері шамалы. Сондыкган олардың биік 
гаулы жагдайларға бейімделісі өтс күрдслі жәнс үзақ уақытқа созылады. 
Мүны жүзсгс асыру жеткілікті сактықты жәнс дәйсктілікті талап стсді.
Әлеуметтік бсйімдсліс. Жогарыда келтірілген деректер бойынша адам 
мен қоршаган орта арасындағы маңызды байланыстың корсеткіші - оның 
биологиялық, әлеуметтік жэнс психологиялык бейімделісі. Ьаскаша айтқанда, 
адамның өзі мсксндейтін айналаны үнсмі озгсртс отырып, оның қүбылмалы 
ауытқуларына бейімделуі. Сонымен бірге адамның сыртқы органы, ягни 
биотехносфераны, өзінің қажеттілігіне икемдеуінің мәні де кем емес.
Адамның элсуметтік бейімделіс жағдайын жоне нактылы тетіктерін 
зерттеу арқылы колайлы экологиялық түргкілерді анықтауга болады. Адам 
бейімделісі тек биологиялық құбылыс смес, ол элеумепік түргыдан 
анықтауды талап ететін жаңа сапа. Сондыктантан адам бейімделісінің 
өзгешелігін 
ғарыш, 
метеорология, 
өнсркэсіп, 
түрмыс, 
олеуметтік 
- 
гигиеналык нсмесе баска да айкындамалар аркылы багалайды. Әлсуметтік 
жэне биологиялық бейімделіс өзінің мэні, амалдары, сипаты, ұйымдастыру 
түрі жагынан бір-бірімен сәйксс келмейді. Алайда адам организміндс 
байқалатын тіршілік негіздері мен эсерленістерініц ыргақтары және 
карқындары, өндіріс үрдістері мен табиғи ортаныц оралымдарына барабар 
келеді. Бұлар сәйкес келмеген жагдайда элеуметгік дизадаптация пайда 
болады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: