Адам физиологиясы
Вегетативтік жүйке жүйссініц маңызы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Вегетативтік жүйке жүйссініц маңызы
Вегетативтік жүйке жүйесі ішкі ағзалар кызметін сырткы жэне ішкі орта эсеріне бейімдеп, реттеп отырады. Парасимпатикалык жэне симпатикалык жүйкелер агзалар қызметіне, эдетте қарама-қарсы эсер етеді. Симпатикалык жүйке жүректің соғуын жиілетіп, күшейтсе, парасимпатикалык жүйке, керісінше, оны сиретіп, элсіретеді. Бірак бұл - мызғымас заңдылык емес: вегетативтік жүйке жүйесінің екі бөлімі эрдайым қарсылас (антогонистік) эсер ете бермейді, кейде антогонизм - абсолюттік емес. Мэселен, ішек жиырылуы күшейіп кетсе, симпатикалык жүйке оны әлсіретеді не токтатады, ал ол әлсіреген сэтте эсер етсе, онда ішек жиілеп күшейе бастайды, басқаша айтқанда жүйке әсері ішектің бастапқы қызмет жағдайына байланысты. Мүнда абсолюттік антогонизм жоқ. Кейде қарама-карсылык бар сияқты болып көрінеді, бірақ эсер механизмінде бірлік байқалады. Симпатикалык жүйке көздің қарашығын кеңейтеді, ал парасимпатикалык жүйке оны тарылтады. Сырттай Караганда бұл қарама-карсылық, бірак парасимпатикалык ^жүйке де симпатикалык жүйке де көз карашыгының диаметрін өзгертетін еттерді жиырылтады. Симпатикалык жүйке m.dilatator pupillae жиырылтып көз қарашыгын үлкейтсе, парасимпатикалык жүйке m.sphinctor pupillae жиырылтылып коз қаратыгын кішірейтеді (тарылтады) Сонымен коз қарашығының үлкеюі жэне кішіреюі осы маңайдағы еттердің жиырылуынан болатын құбылыс. Бұл, механизмде антогонизмнің жоқтылығын, керісінше, бірлік барын көрсетеді. Тагы да бір мысал. Вегетативтік жүйке жүйесі бөлімдсрінс - синергизм (қосарлас), ягни бірыңгай қимыл жасау тэн. Сілекей бөлінуін симпатикалық жүйке де, парасимпатикалык жүйке де үдетеді, екеуі де секрсциялық жүйкс. Кейде вегетативтік жүйке жүйесі бөлімдерінің эсері олардан бөлінетін медиаторлардың және бұлармен эрскеттесетін кабылдағыштар түріне, сондай-ак дэнекерші заттарды ыдырататын ферменгтердің белсенділігіне байланысты. Вегетагивтік жүйке жүйесі зат алмасуын реттейді. Симпагикалық жүйке диссимиляция (ыдырау), ал парасимпатикалык жүйке ассимиляция (түзілу) үрдістерін күшейтеді; симпатикалык жүйке зат алмасу қарқынын күшейтсе, парасимпатикалык жүйке, керісінше оны төмендетеді. Симпагикалык жүйке трофикалық (нәрлендіру) эсер етеді. Мұны бірінші рет тәжірибе жүзінде И. П Павлов дәлелдеп берді. Жүрек лүпілін күшейтетін жүйкені ол нэрлендіруші жүйке деп атады. Симпатикалық жүйке жүйесінің нэрлендіру эсерін кейін Л.А. Орбели, А.Д. Сперанский зерттеді. Жүйке жүйесінің нәрлендіру эсері элсіресе, адам денесінде трофикалық жаралар пайда болуы мүмкін. ВЖЖ әрсксттерді, заттар алмасуы мен қоренгенуді өзгерту арқылы да реттейді. ' Жұлынның сегізкөз тұстас тармақтарында (сегменттеріңде) тіршілік егуге өте-моте кажет әрекеттерді камтамасыз ететін зэр, нәжіс шыгару және жыныс қатынасы орталықтары орналасқан. Вегетативтік жүйке жүйесі орталықтағы басқа бөлімдермен бірлесіп, адамның көціл-күйін (эмоция) қалыптастыруға катысады. Симпатикалық жүйке жүйссі қозса, қайда эмоция гормоны - адреналин көбеиеді. Вегетативтік жүйке жүйесі аткаратын қызметтердің бірі - шеткі рсфлекстер тууын қамтамасыз ету. Шегкі рефлекстердің төмендегідей үш түрі бар: 1) Висцеро-висцеральдық (ағза-ағзалық) рефлекстер. Белгілі бір интероқабылдағышды тітіркендірсе, екінші бір ағзаның кызметі рефлекстік жолмен өзгереді. Мэселен, куыктың кілегейлі кабыгын тітіркеңдірсе жүрек согуы рефлекстік жолмен өзгеруі мүмкін. 2) Висцеродермалық (ағза-тері) рефлекстер. Белгілі бір ішкі ағза қабылдағышын тітіркендірсе, терінің белгілі бір нүктесінің сезімталдыгы шектен тыс күшейеді. Мэселен, қарынның кілегейлі кабыгында жара болса, адамның 12-ші кеуде омыртқасының артқы өскіні тұсындағы тері өте сезімтал болады да басқан кезде катты ауырады. Ауруды анықтауда мұндай рефлекстердің үлкен маңызы бар. 3) Дермовисцеральдық (тері-ағза) рефлекстер. Әрбір ішкі ағзаның тері бетімен байланысқан жері бар. Сол жерге эсер етсе, онымен байланыскан агзаның кызметі өзгереді. Мэселен, жылытса, мүз қойса, ол ағзаның қызметі рефлекстік жолмен өзгереді. Жатырдың жиырылуын күшейгіп, оның кан тамырларын тарылту үшін кұрсақтың (іштің) төменгі жагына мүз қояды. Вегетативтік шеткі рефлекстер жануардың жүлынныц алып тастағанда да сақталады. Сондыктан бүлар вегетативтік түйіндердін қатыуымен орындалуы мүмкін. Кейбіреулердің пікірі бойынша, шеткі рефлекстер тек аксон тармактары аркылы да орындалады. Вегетативтік жүйке жүйссі бір кездс автономиялык жүйс деп аталатын. Өйткені ішкі ағзалардың қызметін адам өз еркімен өзгерте алмайды. Адамның еркі (қалауы) - ми қыртысыныц қызметі, соцдыктан ми қыртысы вегетативтік әрекеттерге эсер етпейді деп есептелетін. И.П. Павлов лабораториясында академик К.М. Быкоб баскарган ғалымдар ми қыртысының адам денесіндегі барлык агзаларға, олардағы үрдістерге эсер ете алатынын шартты рефлекс эдісімен жэне гипноз қолдана отырып, дәлелдеп берді. Всгстативтік жүйке жүйесінің қызметін гипоталамус, ескі жэнс жаца ми кыртысының нейрондары бақылайды. Вегетативтік жүйкс жүйесі шеткі ағзалар қызметінс, зат алмасуына ішкі секрециялық (эндокриндік) бездер аркылы да эсер ете алады. Ішкі агзалардағы ' вегетативтік ганглийлерді олардың орталык ' снимпатикалык бөлім деп атайды да ВЖЖ симпатикалык, парасимпатикалық жэне метасимпатикалық деп үш бөлімге бөледі. * * |