Талғат сайрамбаев


жігіт. талдырмаш денелі сияқты мысалдарды талдай келiп, осының бiрiншi бағы ныңқы  сыңарының күрделi түрлерiнiң тек -лы, -лi



Pdf көрінісі
бет46/332
Дата29.09.2022
өлшемі2,81 Mb.
#40729
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   332
Байланысты:
Тал ат сайрамбаев

жігіт.
талдырмаш денелі
сияқты мысалдарды талдай келiп, осының бiрiншi бағы ныңқы 
сыңарының күрделi түрлерiнiң тек -лы, -лi жұрнақты түрлерiн 
ғана сөз етеді [16, 43].
Жалпы түpкi тiлдерiндегi еңбектeрде мұндай жұр нақты сын 
есiмдердің күрделенуi туралы кейбiр пiкiр лердiң барлығын көp-
ceтeлiк. 
А.Н. Кононов, Н.Н. Дмитриев, Н.П. Дыренкова, Е.И. Убрято-
ва, т.б. сын есiмдердiң зат есiмдермен тipкe сін жалпылап қана ай-
тады да, бұл формада күрделену ерекшелiктерiн тiптi ескермейдi. 


102
Күрделі сөз тіркестері
Сын есiмдердiң, оның iшiнде қатыстық сын есiмдердiң есiм-
дi сөз тipiкecтepiн құраудағы ерекшелiгiн арнайы сөз еткендердiң 
бiрi – Н.З. Гаджиева. Автор, əcipece, -лы, -лi жұрнақты тipкecтің 
тек қазiргi кездегi ғана емес, бұрынғы ескерткiштердiң де бар-
лығынa арнайы тоқтап, осы мысалдармен дəлелдейдi. Сол еңбектен 
«Распространенные определительные словосочетания» деген 
бө-лiмiнде автор -лы, -лi қатысты сын есiмдерiнiң бiрi (ipi ка-
лuбрлi зеңбiрек) күрделi түрде де жұмсалатындығын дұрыс көр-
сетсе [96, 78], профессор Н.А. Баскаков қара көздi қыз, көп мал-
ды адам деп eкеуi де тек -лы, -лi жұрнақты қатыстық сындар-
дың күрделi болатындығын айтумен шектеледi [97, 166]. Осы 
пiкiрдi қолдай келiп, А. Баскаков (үстеу, сын eciм) eң байырғы, 
өте тамаша, т.б. күшейткiш үстеулердiң де қатысын күрделiге 
қосады. 
-лық, -лiк жұрнақты сөздер тек сын eciм ғана жасап қой-
май, зат eciм де жасайтындығын кейбiр ғалымдар дұрыс көрсет-
кен [98, 20]. 
-лық, -лiк жұрнағының қолданылуының тағы бiр epeкшелi-
гiн, яғни əлi де болса ондай жұрнақты сөздердi eдeндiк ағаш, 
үйлiк кiрпiш, столдық ағаш дегендегi едендік, үйлiк, столдық 
туынды сын есiмдерi айтылғанымен, тiлiмiзге арнайы енген тip-
кec емес дей келiп, Маманов -лық, -лiк (оның варианттары) зат 
eciм, сын eciм жəне өткен шақ есiмшеге жалғанып жұмсалатын-
дығын көрсетеді [35, 27]. 
Жалпы -лық, -лiк жұрнақты сын есiмдер сияқты тағы да 
анықтауыштық сөз керек етіп жұмсалатындығын А. Төлеуов, 
Ы.Е. Маманов еңбектерiнде ескерiлген. 
Мектеп, педучилище жəне жоғары оқу орындарына арналған 
еңбектерден мынаны аңғаруға болады: Ғ. Əбуханов сын eciм 
тудыратын 20 түрлi жұрнақ бар десе, І. Кеңесбаев, А. Ысқақов, 
К. Аханов 21 түрлi деп; ал Сауранбаев 20, А. Төлеуов 29, «Қазiргi 
қазақ тiлiнде» 2, «Қазақ тiлiнiң грамматикасында» 25, Ж. Шəке-
новте 27-ге бөлiнiп берiлген. 
А. Ысқақовтың «Қазiргi қазақ тiлi» оқулығында сын eciм ту-
дыратын жұрнақтардың бiрнеше түрлерi берiлген.
Осы жұрнақтағы сөздер өзі қатысты сөзбен дара да, күрделi 
түрде де тіpкece береді. Əсіpeсe, олардың күрдел ену процесi көп-


103
Күрделі сөз тіркестері
теген жұрнақтарға тəн. Олардың барлығының күрделену форма-
ларын бере беру мүмкін емес. Сондықтан тек кейбір жұрнақты 
түрлерінің күрде ленiп, сөз тipкeciнің бағыныңқы сыңарда жұм-
салуын арнайы сөз етiп отырмыз. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   332




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет