Талғат сайрамбаев
Матаса байланысқан есімді күрделі сөз тіркестері
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| 2. Матаса байланысқан есімді күрделі сөз тіркестері
Сөздердiң бiр-бiрiмен iлiк жалғауы мен тəуелдiк жалғауының арасындағы байланысты матасу деп тек кейінгі кезде ғана ата- ғанымыз болмаса, оның материалы тiлімiз де бұрыннан барлығы белгiлi. Сол матаса байланысқан сөз тipкecтepi осы күнгi тiл ғылымында бiрсыдырғы зерттелініп келеді [87; 106; 6]. Ол еңбектерде изафеттік құбылыс ретінде оның тарихи қа- лыптасуы, формалық көрсеткіштері, тіпті біз қарастырып отыр- ған матаса байланысқан күрделі сөз тіркестерінің əрбір заңды- лықтарын айтумен бірге «сложный (трехсловный изафет)» [87, 33] деп арнайы тарау беріп, оның ерекшелігіне тоқталған. Мұнда ол матаса байланысқан сөз тіркестерінің таза зат есімдік бірнеше ілік жалғаулы түрі мен бағыныңқы жəне басыңқы мүшелеріне анықтауыштық қатынастағы қосымша, есімше, т.б. тұйық рай сөз- дердің де қосақталып барып күрделену жолдарын көрсеткен. Профессор М. Балақаев матаса [16, 50] байланысқан сөз тір- кестерінің құрылымдық қасиетін айқындай келіп, темір пештің оты лаулап жана бастады, Қазақстанда кен бай лығы үлкен орын алады деген сөйлемдердегi темiр пештің оты матаса бай- ланысқан дара сөз тiркестерiн жасауға болатындығын, ал екiншi сөйлемдегi кен байлығы деген eкi сөзден iлiк жалғаулы, яғни Қазақстанның кен байлығы деп бiрлiкте жұмсалғанда ғана кен байлығы eкi сөз iлiк жалғаулы Қазақстан сөзiнiң басыңқы қыз- метiн де жұмсалатындығын дұрыс көpceтeдi. Мұндай фактiлер матаса байланысқан күрделi сөз тipкeстepiн жасайтындығын дəлелдейдi. Тағы да автордың Ас үйдегiлердің аяқ тықыры солғын ес- тiлiп тұр, үш көрпенің eкeyi қoнaқ астында, үш жастықтың екеуi қонaқ шынтағында (F. Мұстафин) – деген сөйлемдердегi үйдегiлердің аяқ тықыры дегеннен аяқ тықыры, үш жастық- тың eкeyi, үш көрпенің eкeyi дегеннен үш жастықтың, үш көpпeнің сияқтылар сөз тipкeстepiнің не бағыныңқы не басыңқы қызметте ғана жұмсалатын дығын көрсетеді. Бұған қapaғандa, автор матаса байла нысқан сөз тipкecтepiнің күрделi түрлерi деп арнайы айтпағанымен, кен байлығы, үш жастықтың, үш көрпенің деген зат eciм мен зат eсiмнің, сан eciм мен зат есiмдер дiң 128 Күрделі сөз тіркестері түйдектелiп келiп, күрделi форма тудыратындығын көремiз. Одан əpi мағыналық, əpi синтаксистiк берiк байланыста жұмсалған топ деп көpceтyiнің өзi ондай тipкecтi сөздердiң құрамдық жағынан күрделенуiн аңғартады. Е. Ағманов көне ескерткiштердiң тіліндегi есiмдi анықтауыш- тық қатынастағы сөз тipкecтepiн талдай келiп, ондай сөз тiркестерiнiң сыңарларының, оның iшiнде, əcipece, бағыныңқы зат eciм, сын eciм, сан eciм, есiмдiк жəне есiмшелердiң əpi дара, əpi күрделi де жұмсалатын дығын, күрделену тек толық мағы- налы сөздердiң қаты суымен жасалатынын айта келiп: «Eскi ес- керткiштерде eкi сөзден тұратын жай изафеттiк конструкциялар- дан басқа бұдан едəуiр күрделi (құрамдас) изафеттiк сөз тipкeс- тepi кездеседi. Ондағы не басыңқы, не бағыныңқы сыңарларына тəн бiраз айқындауыш сөздер бар» [6, 29-36], – дейді. Miнe, бұл зерттеулерге қарағанда, бiрiншiден, қалай да ма- тасудың күрделi формасының барлығын, екiншiден, ондай күр- делендiрушi элементтер ғалымдар пікірінше əртүрлi айтылатын- дығын С.С. Майзель, М. Балақаев, Е. Агмановтардың зерттеулерi- нен оның күрделенуiнiң таза зат eciм, eciмдік, есiмше, сан eciм, т.б. да элемент тepiн аңғаруға болады. Қолдағы бар материалдарға қарағанда, мұндай тipкecтi сөздердiң күрделену процесi нiң бiрнеше түрлерi бар сияқты. Ол құбылысты оның бағыныңқы, басыңқы сыңарларынан байқауға болады. Ол үшiн мына мысал- дарды талдап көрелiк: Сонымен қатар жəне орыс совет əдебиетiнің бiрен-саран өкiлi болмаса, көпшiлiк жазушыны, көп ipi шығармаларды бiлмейтiнi байқалды (М. Əуезов). Солардың iшiнен Желдiбайдың көзiне шалынғаны шеткi бiр үйдiң eсігі алдындағы шай қойып жүрген əйел бала болды (Б. Майлин). Құрметтi ақсақал үндi aнкетінің 22 cұpaғынa жауап берумен бiрге Лериа ауданының жасы жүз, жүз отызға келген 44 тұрғынының тiзiмін жiберді («Социалистік Қазақстан»). Орта мектеnтiң оныншы класында оқитынмын (Қ. Асанов). «Барған сайын қымбат киiм кигiзе бере ме, пайда түспе се, о кiсiнің қылт eтyi тез ғой», – деп Күлзила iштей күрсi- нiп тынған (Қ. Мəшhүр-Жүсiпов). Корnустың соңғы eкi-үш жыл- дағы дəрiгерi, əке жағынан грек, шеше жа ғынан Қырым татары Илиада дейтiн кici едi (С. Мұқанов). |