Э. М. Самекбаева тіл біліміне кіріспе электронды құрал «Тіл біліміне кіріспе»

стильдік мәніне байланысты түрлері. 3. Сөздердің актив және пассив түрлері. 
Қазақ тіліндегі сөздердің бәрі жалпыхалықтық сипатта емес, кең таралған 
жалпыхалықтық сөздерден басқа , қолданылу өрісі тар сөздер де бар. Осыған 
байланысты сөздер қолданылу өрісі жағынан өз ішінде екі топқа бөлінеді: а) 
жалпылама лексика, ә) қолданылу өрісі тар лексика. Жалпылама лексика адам 
баласының күнделікті күн көріс тіршілігіне ең қажетті заттар мен құбылыстарға 
қатысты жалпы танымал сөздерді қамтиды. 
Диалект, говор деп халықтың, я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар 
жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Термин сөздер деп ғылым мен 
техниканың, мәдениет пен шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын 
арнаулы сөздерді айтамыз. Арнаулы лексика екі салаға бөлінеді: кәсіби 
терминология, кәсіби сөздер. 
Кәсіби сөздер әр алуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасатын 
сөздер. Кәсіби сөздер екі топқа бөлінеді: жалпыхалықтық кәсіби сөздер, 
диалектілік кәсіби сөздер. Стильаралық лексикаға функционалдық стильдердің 
ешқайсысына жатқызуға болмайтын сөздер жатады.
Сөйлеу тілінің лексикасына тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын 
жалпыхалыққа белгілі сөздер жатады.
 
Тұрмыстық – қарапайым лексика – 
күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын жалпы халыққа 
белгілі, сөйлеу тілінің аясындағы сөздер жатады. Варваризмдер - тілге етене 
болып сіңбеген, соншалықты зәрулігі жоқ бөтен тілдің сөзі деген ұғымды 
білдіреді. Кітаби лексика бұрынғы дәуірдегі жазба мұралардың тілі, соларға тән 
жазу дәстүрі ескі кітаби тіл деп, ал сол нұсқаларда қолданылған түркі тілдеріне 
ортақ сөздер ескі дәуірдегі кітаби лексика деп аталады. Қазіргі кітаби лексика 
– сөйлеу тілінің тұрмыстық қарапайым, лексикасынан басқа, әдеби нормалық 
белгілердің қатаң сақталуын талап ететін ғылыми, ресми құжат стильдерінде, 
көркем әдебиет тілінде қолданылатын сөздер жатады. Экспрессивті – 
эмоционалды лексика адамның сезіміне әсер ететін сөздер тобы . 
Дамудың барысында тілдің сөздік құрамынан кейбір ескірген сөздердің шығып 
қалуы немесе өте сирек қолданылуы мүмкін. Сөздердің көнеру, қолданылудан 
шығып қалу үдерісінен гөрі туынды сөздердің жасалып, сөздік құрамға қосылып 
отыру үдерісі тілдің лексикасына өте-мөте тән үдеріс болып саналады. Тілдегі 
көнерген сөздер көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшеліктеріне қарай екі 
топқа бөлінеді: aрхаизм сөздер және тарихи сөздер. Әр халықтың тұрмыс-
салтына, күнкөріс тіршілігіне, дүниетанымына байланысты әр дәуірде өзгеріп, 
әртүрлі басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп мүлде қолданылмай 
қалып қойған сөз — архаизмдер деп аталады. Өздері белгілеген заттар не 
құбылыстар өмірден қолданылудан қалады да да, осының нәтижесінде олардың 
атаулары – сөздер де көнеленіп, активті сөздерден шығып қалады. Мұндай сөздер 
тарихизмдер деп аталады. Қазірде басқаша аталатын заттар мен құбылыстардың 
бұрынғы көнерген атаулары архаизмдер деп аталады. Неологизмдер- тілде жаңа 
ұғымдарды білдіретін сөздер неологизмдер деп аталады. Неологизмдер 
лексикалық және семантикалық болып екі түрде кездеседі. 

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: