Монография Қарағанды 2015 Ре по зи то ри й к ар гу

33 
ӛршіген кезде кейіпкердің ӛзін-ӛзі жоюына апарып тіреледі. Дәлірек айтқанда, 
адамның ӛз ақыл-ойы мен дене мүшелері ӛзіне ӛзі шабуыл жасап, тұйыққа 
тіреп, үрейге салады, сол қорқыныш пен үрейдің ырқынан шыға алмай ӛзіне-ӛзі 
қол жұмсайды. Сюрреалистік шығармалардың басты кейіпкерлерінің шығарма 
соңында асылып, буынып ӛлетіндері содан. 
Сюрреалдық ең соңында жай ғана поэтикалық образ болып шықты. 
Сюрреализм шынайы философияға қалай айнала алмаса, шынайы саяси 
қозғалысқа да қатыссыз болып қалды. Жоғарыда айтылғандардан кӛретініміз –
сюрреалистердің 
философиялық 
еңбектері 
шығармашылық 
образға, 
поэтикалық қиял-ғажайыпқа (фантазия) айналып бара жатқаны.
Арагон «Қиял толқыны» еңбегінде сюрреализмді анықтамақ болып, 
сюрреалистердің образдарды қалай ойлап тапқаны туралы айтады және ӛзі де 
сол образдарды туғызады. «Қиял толқыны» – сюрреалистік теорияландырудың 
ерекше жағдайы суреттелетін сиқыры болып табылады. Бірақ жағдайға кӛңіл 
бӛлу поэтиканың құрамындағыдай емес, Pensee parlee ― ойлау да емес, таным 
да емес, образда кӛрінетін «меннің» кӛрініс беруі. Шындығында, сюрреалистік 
философиялық категориялардың үдерісінің сюрреалистік ӛлең шығару 
үдерісінен айырмашылығы қандай? «Қиял толқынының» сюрреалистік 
прозадан айырмашылығы қандай? Бұл сұрақтарға жауап беру оңай емес, себебі, 
сюрреалистік теория мен практиканың арасындағы шекті тексеру, ажырату 
мүмкін емес, әсіресе, мәселе прозаға қатысты болғанда. Сюрреалистердің 
шығармаларын қай жағынан болса да сюрреалистік проза қатарына жатқызуға 
болады. Не дегенмен сюрреалистік проза ӛз кезегінде қай салада, дәрежеде 
болмасын теориялық ғылымға жатады.
Бретон романдарды ӛнердің ескірген түріне жатқызып кемсіткен, сонымен 
қоса реализмнің роман жанрына қарыз екенін де ұмытпаған. Одан басқа, 
«таңқалу» ұстанымы кездейсоқтық ұстанымына шамалы ғана әсері арқылы 
ӛздерін прозада кӛрсете білген. «Автоматты хат» және проза бір-біріне сәйкес 
келмейтін кереғар ұғым болып кӛрінуі мүмкін. Проза тек эмоционалды 
қабылдаумен ғана шектеліп қалмауға, терең ойға шомуды насихаттайды, ал, 
бұл саламен сюрреализмнің шаруасы жоқ. Сюрреалистер ӛнер тудыруға 
ойланудың қажеті жоқ деп есептейді. Сюрреализм танымның рационалдығын 
шектейді. «Түсіну» ұғымы – сюрреалистік ӛнерге жат нәрсе. Одан гӛрі «ұстап 
кӛру», «сезіну» ұғымдары жиі қолданылады. Айтылғандарға қарамастан Бретон 
мен Супоның «Магниттік аймағы» сюрреализмнің алғашқы прозалық мәтіні 
болып есептеледі. Алайда, «Магниттік аймақ» сюрреалистік эпосты жоққа 
шығарып, сюрреалистік проза дамыған шектелуді дәлелдейді. 
Басқа бір сюрреалистік тәсіл ― бір-бірімен қатынасы бар-жоғына 
қарамайтын, бірақ құрылымы бойынша жұмбаққа толы, шынайылыққа қарсы, 
жат келетін, абсурдты, қиялға толы. Абстрактілі басқа бір дүниенің нақты 
образы кӛз алдыңызға келеді. «Магниттік аймақты» оқи отырып, құрастырушы 
қарапайым қала, таныс кӛшелердің арасына сіңісіп кететінін байқайсың. Ол 
кӛшелер мен қала ― түс пен қиялдың елесі. Сондықтан, адамның ақыл-есін 
жарып шыққан, елестің бағытына бағынатын фантастикалық образдар 
кӛшелерде тізіліп тұрғандай кӛрінеді. «Магниттік аймақ» әлемі жұмбақ әрі 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

34 
логикаға сыймайтын еңбек. Бұл жерде барлығы бір нәрсені меңзеп, нұсқау 
беріп тұрғандай. «Магниттік аймақ» дегеніміздің ӛзі ― «амальгамасыз айна» 
тәрізді, ондағы әлем толық кӛрінбейді, тек ӛзі ұсынғанды ғана кӛруге болады. 
«Магниттік аймақ» ― адам ойында қалып қоятын метафоралық әлем десек те 
болады.
Сюрреализм ұқсастық пен ұқсамайтынды, санаға жат, түсіндіретін, 
ұғындыратын ұқсастықтарды емес, керісінше адамды ойға қалдыратын 
шифрланған дүниені қажет етеді. «Магниттік аймақтағы» метафораның шегін 
анықтау мүмкін емес, ол – шындық емес, шынайылықты кезектестіретін ұғымға 
таныс емес зат. Нақтылық дерексіздікпен сыйыса береді және аталған аймақ 
лабораториядағы тәжірибе, кеңістік, табиғат, уақыты мен орны, әлеуметтік, 
ұлттық тағы басқа әлемнің сызбасы ретінде кӛрінеді. Сондықтан да 
екіұштылықпен ӛмір сүреді.
«Магнитті аймақтың» метафоралары да, қолданыстары да таңқалдырарлық 
шынайылыққа жақындатады. Әдеттен тыс тірі организмдер пайда болып, 
түсініктер мен сезімдерді дәріптейді. Ыңғайсыз қылықтар кӛрінеді. 
Жаратылыстың бәрі есінен адасқандай, тіпті «Магнитті аймақтың» авторының 
ӛзі барлық әлемді ӛзінің сандырақ, дертті кӛзқарасымен қарап, шынайылықты 
мойындамайды. Бұл жердегі ішкі әлем дамып келе жатқан сюрреалистік 
құйтырқылықтардан, сюрреалистік қиялдан ада.
«Біздің қаңқамыз балалардың ұйқыдағы тілектеріндей, жыл сайын жеміс 
беретін ағаштай шынайы, ақ». Танымның тіліне жат сюрреалистік аудармадағы 
сияқты кӛп мысалдар келтіруге болады. 
Ойымызға осыны сол таным тіліне аударудың қажеті бар ма деген сұрақ 
қайта-қайта оралады. Немесе, ол аударуға келеді ме? Таным мен ес оның 
жасалуында қатысты ма, қатысса да қаншалықты рӛл атқарғанын түсінуге 
болады ма? Мағынасыз, дербес ассоциацияның негізінде туындаған, сӛздердің 
мағынасын қажет етпейтін дүниені біз ойымызға, танымымызға сыйдыра 
аламыз ба? Әлде сезімге ерік беріп, reves-тің қатыстылығын елеп, мазасыздық 
пен үрейді туғызатын сюрреалистік әзілге жол берген дұрыс па? Арагон былай 
деп жазады: «Мен «Магнитті аймақты» оқыған оқырманның саяхатшы жүріп 
бара жатқан поездің терезесінен қарап, барлығымен келіскендей оқығанын 
қалаймын. Ӛзіңізге жол кӛрсетуге рұқсат етіңіз... Біздің «неге?» деп сұрақ 
қоятын уақытымыз ӛтіп кеткен. Арагонның сенімі бойынша «Магниттік 
аймақтың» қызығы мен ғажабы ― irreductibi-lite ― классификацияға бӛліне 
бермеуі. Иа, алайда осының ӛзі сюрреализм емес пе? Яғни, ортақ қорытынды 
бар. Оның үстіне сұрақты тек балалық шақта қоя бермейді. «Магнитті аймақ» 
символизмге ұмтылатын сюрреалистік жағынан сюрреалистік жұмбаққа 
болмайтынды болдыратындығымен ғана емес, суггетивті танымнан гӛрі 
эмоцияға бағытталғандығымен жақын. Бастысы ой емес, ойдан жырақ образ 
болып табылады. Символизм сияқты сюрреализм де поэзияны жақын тұтады. 
Ӛз ерекшелігі бойынша «Магниттік аймақ» эпикалық жанрлардан гӛрі 
лирикалық жанрға жақын. Бұл дегеніміз – прозадағы жырдың прозаның ӛзінен 
биік тұруы. Сюрреалистік қиялдың жемісі поэзияға айналады. «Магниттік 
аймақтың» соңғы үзінділері жыр жолдарымен жазылған.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

35 
Бретонның сюрреализмге қатысты бірінші манифестімен қатар «Ерігіш 
балық» деп аударуға келетін шығармасы да дүниеге келді. Бұл прозадағы 
кӛлемі жағынан әрі «Магниттік аймаққа» қарағанда мағынасы жағынан жақсы 
байланысқан туынды. Ол да аздаған фрагменттердің кӛп бӛлшегінен құралған. 
Тағы бір айтатыны, бұл «Ерігіш балық» шығармасы бірінші жақтан баяндалып, 
кӛп жағдайда Андре Бретонның түстерінің күнделігі ретінде қабылдануы 
мүмкін. Бұл шығарманың ұтылатын тұсы сол – ол түстің иррационалдық 
қасиетінен айырылып, философиялық қағидаларға беріліп кеткен. «Магниттік 
аймаққа» қарағанда «Ерігіш балық» жаңылтпаштың, автоматизмнің ырқына 
кӛнбеген, соның арқасында қиялға ерік беріліп, шынайылыққа жанасады.
«Ерігіш балық» шығармасында да оқырман сюрреализмнің кескіндемесіне 
тән жан түршігерлік оқиғаларға тап болады. Мысалы: «Мен ӛз жолында қыпша 
белді қыз бейнесіндегі араны кездестіреді. «Мен» араға жол кӛрсете берген 
уақытта ара «менге» миығынан күліп, құлағына «Мен ораламын» дейді. Бұны 
да дадаистік, қиын емес оқиғаға жатқыза аламыз.
«Мықтап жабылған жәшіктің ішінен адам алдымен бір қолын, одан кейін 
екіншісін шығарды. Содан соң жәшік су ағысымен тӛменге ағып кетеді. Қол 
енді жоқ, ал, адам, адам қайда?». Бұл жердегі оқиға күрделене түседі. Ол тым 
сюрреалистік, бұл құпиялылықтың ӛзі бір сырды жасырғандай сұмдық бір 
сезімді тудырады. Одан әрі қарай бір аңшының үлкен бір құсқа кезіккені, оның 
үзіліссіз екі қанатын соққылап отырғаны және де бір қанатының екінші 
қанатынан едәуір ұзын екені, ал қысқа қанатының қыз қолына таққан гауһар 
тастай жарқ-жұрқ етіп тұрғаны айтылады. Және де гүлдің тамыры, сабағы 
аңшының кӛзіндей болып ӛскен, оған қоса аспанға тамырын жайған, әрі қарай 
аңшыға бір қол келіп адам аяғы баспаған жерге қарай жетелейді. Осылайша 
аңшы «француз жерінің шегіне келгенде» атып жібереді. Біраз уақыттан соң 
аңшының мүрдесі табылады: «оның денесінде ешқандай зорлық, қиналудың 
белгісі жоқ, тек басы жоғарыда айтылған сақинадай жарқырап тұрғаны 
болмаса. Оның басы кӛптеген аспан түстес кӛбелектерден құралған жастыққа 
қойылған. Мәйіттің қасына күлгін жапырақ түстес белгі қалдырылған, ал оның 
шашақтары ұзын кірпіктердей қозғалып жатты.
Сюрреализмнің классикалық жанрына тән үзінді келтірілген. Оны құраушы 
бӛлшектер шынайылықтың ар жақ бер жағында. Осылайша қосақталудан кейін 
екі немесе үш жақты образдар қалыптасады. Бұл жерде кӛз ― оқиғаның негізі, 
гүлдің бӛлігі, ал кірпіктердің түсі күлгін, осы күлгін түс жоғарыда аталған кӛз 
тәріздес болып кӛрсетілген. Бас болса аспан түстес кӛбелектерден жасалған 
жастыққа қойылған. Бұның бәрі – түсініксіздігімен қоса жан түршігерлік 
оқиғалар. Осылай түсініксіз болғандықтан да қорқынышты.
Ал, әңгімеші тӛсекте жатқан айдай сұлу келіншекке кезігеді. Мен бұл 
сұлулықты тапқаныма және жақындағанда дем алуын тоқтатқаныма қуанышты 
болдым, ― дейдi. Бұл жерде жансыз дененің қасында болып жатқан қызықты 
оқиғалар әрі қарай жалғасын табады. Тӛрт бұрышқа бекітілген жамылғыш 
созылған сайын күміс түске айналып, ал күміс қағаз керісінше қарапайым 
бӛлменің ішінде жай қағаз түрінде қалады.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

36 
Піл сүйегінен жасалған егеуді еденнен енді кӛтерген уақытта жан-жағынан 
сол қимылды қайталаған басқа да кӛптеген қолдар пайда болады. Бұл үзінді де 
типті. Бұл жерде эротизм, символика ретінде қолданған. Сюрреалистік құпия 
ӛзінің бір ойға жинақталмағандығымен де эротикаға ұмтылған фрейдтік 
комплекстердің қалауын ― шаршататын атмосфералық объектіге қарай 
ойыстырады. Кревель ӛзінің «Сіздің есіңіз дұрыс па?» кітабында фрейдтік-
сюрреалистік «жарылысты» ӛте тапқыр суреттейді. Алайда, бұл жерге де 
мысқылды кірістіреді. Рене Кревельдің еңбегінде «Сюрреалдылық» кӛбіне 
ойдың жинақталмаған түрі, метафораға толы, ойынға ұқсас жазылған. Кревель 
прозасының байланыссыздығы стилистикалық құбылысқа жатады. Кревельдің 
стилі мысқылсыз жүзеге асырылмайтын каскадты, асыра сілтеуші, әсерлі 
жарыстардан тұрады.
Кревель «жарылыс» жасау арқылы қолы қысқа, қамауда болған адамды 
босаттым деп ойлайды. Осыдан соң ол «барлық адамзатты құтқару жоспарын» 
ойлай бастайды. Сонымен қатар олардың барлығына «Сіздің есіңіз дұрыс па?» 
деген сұрақты қоюды ұсынады. Осылайша, Кревель «бостандық» ұғымын 
темірдей мықты қабырғаның артына жасырып, ӛзі де осы кітабының идеясынан 
шыға алмай қалады.
Кӛп ұзамай, 1935 жылдың жазында Рене Кревель ӛзіне-ӛзі қол жұмсап кӛз 
жұмады.
Францияның сюрреалист жазушыларының ішінде Екінші Дүниежүзілік 
соғыстан кейін сюрреалистердің одағына қосылған А. Пейре де Мандиарганы 
айта кету қажет. Пейре де Мандиарга шығармаларының ерекшелігі, ол 
сюрреализмнің соңғы кезеңі үшін ӛте жақсы туындыларды дүниеге әкелді. 
Пейре де Мандиарга үшін адамның түйсігі ― «осал экран», ӛйткені, оны оңай 
сындыруға болады. Сондықтан «образдардың абсолютті ауытқуы» туындайды, 
ал кейде «мистицизм бейнесін қабылдап» «ақымақтық сәті» де болып тұрады. 
Пейре де Мандиарга басқа да сюрреалистерге тән әдет бойынша 
«шынайылықтың ғажайыпқа жұтылу» процестері жайында қалам қозғады.
Соңғы кезең сюрреализміне Мандиарг жазған сюрреалистік эстетика ғана 
емес, сюрреализмнің эпигондық жаттығулар әдебиетіне қажетті материал 
болғаны да тән. Жазушы ӛте дарынды, себебі ол ӛте белгілі сюрреалистік 
тақырыптарға шығармалар жаза білген. Пейре де Мандиарга бірде «прозадағы 
жырлар», «бақылаусыз хаттар» деп жазса, енді бірде дадаистік поэзияға тән 
каламбурлар құрастырады. Ең кӛп қалам тартқан тақырыбы – прозалық 
тақырып. 
Оның 
новеллалары 
«күнделікті 
таңғаайыптарға 
толы» 
иллюстрациялардың алуан түрін қамтыған. Шынайылық «осал» болып кӛрінуі, 
кӛз алдыңда жоғалуы мүмкін, оның үстіне бұл шығарма соңынан басына қарай 
жазылған. Қазіргі сәт «Сабина» новелласында ӛткеннің жетегінде кетеді.
Жазушы кӛп жағдайда reves-тің қызметіне жүгінеді. Ӛзінің жаңа 
персонажын суреттей отырып, ойдың жетегінде, түстің ішінде жүреді, содан 
кейін шынайылық тұмандай сейіле бастайды. Осындай жағдай «Кӛмірдің 
алауы» новелласында кездеседі. Флорин есімді бойжеткен балға асығып, 
баспалдақпен жүгіреді. Барлығы шынайылыққа жанасымды, тек кейбір адам 
сенгісіз оқиғалар болмаса. Флорин жүгіріп келіп билей бастайды. Бір сәт «Осы 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

37 
ӛңім бе, түсім бе?» деген сұрақ туады. Шынында да оянса, ӛз тӛсегінде емес, 
күймеде жатыр екен. Аяқ-қолы байлаулы, бӛтен адамдар кӛрінеді. Содан соң 
аялдама, адамдар түсіп жатыр, бір кезде біреу бүйіріне пышақ сұғып алғандай 
болады. Оқырман жұмбақтың шешімін таппаған күйде, әлде бұл түстің екінші 
қабаты ма немесе бұл сұмдық түстердің бірі ме? 
Сюрреалистік драматургияға қатысты айтар болсақ, Бретон құрастырған 
«Автоматты хат» пен «Автоматизм» драматургияның мүмкіндіктерін жоққа 
шығарып, сӛздер мен іс-қимылды шектейді. Сюрреализм тарапынан «Әрекет 
етуші тұлға» ақылға сиярлық па? Андре Бретон драматургияны да ескірген 
жанрға жатқызып, сюрреализмнің талаптарына сай келмейтінін және оны 
персонажды суреттегенде солғын кӛрінетінін алға тартты.
Алайда дәл осы Бретонның ӛзі ерекше «сюрреалистік» кӛзқарасын диалогқа 
арнады. Оның ойынша диалогқа сюрреалистік тіл формасы жақсы бейімделеді. 
Ӛзінің бірінші манифестінде Бретон «поэтикалық сюрреализм ӛзінің ӛмір 
сүруін бастағаннан бастап диалогті абсолютті таза түрде қолдануға тырысты». 
Бұл не деген «абсолютті таза диалог» және неге ол сюрреализмнің таңдауына 
түсті? Бретонның сӛзінше, «бұл диалог әңгімелесушілерді сыпайылықтың 
ӛтірік формасынан сақтайды», «олардың әрқайсысы диалогты қалай жүргізгісі 
келсе сол формада жүргізеді және ӛзі туралы басқалар не ойлайды деп 
қорықпайды.
Драматургия ӛзінің қарамағына сюрреалистік әдістің формальды жағын 
алса да болар еді, бірақ ол сюрреалистікке қарағанда дадаистікке жақындаған 
болар еді. 
Ол солай болды да. Дадаистердің «спектакль» ұйымдастыруды жақсы 
кӛретінін 
есімізге 
алайық, 
олардың 
ұйымдастыруды 
қойған 
сәті 
сюрреалистердің 
дадаистерді 
ығыстыруынан 
басталды. 
Дадаистердің 
спектакльдерін де мағынасыздық, байланыссыздық құрап тұрады. Олар 
импровизацияланған әрі әрбір қатысушы ӛзінің ойлағанын жасап, ӛз түсінігін 
басқаларға назар аудармай қайталайтын. 
Андре Бретон 1928 жылы «Сюрреализм и живопись» деген кітабын 
шығарып, сюрреалисттердің философиялық эстетикалық манифесін жазып: 
«Ақыл шындықты сезіне алмайды. Алда болар шындықты ішкі сезімталдық 
сездіреді. Ендеше сюрреализм ― сезіну арқылы шындықты алдын-ала болжап 
айта білетін ӛнер құбылысы. Сол сезінудің ізін суытпай әдебиет пен ӛнерде 
қалдыру керек», 
− деген пікірін білдіреді. Содан бергі кезеңдерде сюрреалистер 
Гийом Аполониер мен Андре Бретонды ӛкіл әкелері деп біледі. 
Натуралистер ӛмір шындығын сол қалпында ӛзгертпей берсе, сюрреалистер 
спритизм мен гипнозды, галлюцинациялық елестерді пайдалану арқылы 
шығармалар жазуды қолдайды.
Ол ХХ ғасырдың бірінші жартысында Еуропа мен Американың 
поэзиясында пайда болды. Нәтижесінде шындықты әсірелендіріп, кӛлемін 
ұлғайтып кӛрсететін туынды болып қабылданады. Кӛркем суреттерде 
шақшадай басының шарадай болып шешімін таба алмай қиналғандығын бір 
бастан екі бас жасап, шындық іздеп сандалғанын, бір аяғынан екінші аяғын 
үлкен етіп бейнелеген. Адам тойымсыздығының шегінен асып кеткендігін, 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

38 
денесінен қарнын үлкен етіп салады. Сондықтан қайсыбір сюррелистік 
шығармаларда сатиралық күлкілі, юморлық әсерлер басым болады. Кӛркем 
шығармадағы сюрреалистік суреттерде кейіпкерлерді бір-біріне сӛйлестіре 
қаратып шошындырып та салады. Оның түп тӛркіні адамзат санасының сәби 
шағындағы ӛз кӛлеңкесінен ӛзі қорыққан қылығын еске түсіреді. Жабайы 
адамдар ӛз кӛлеңкелерін кӛргенде, адамның жаны екеу болады, ойы мен 
бойында ӛзімен қабаттасып кӛрінбей жүретін тағы бір ұқсас адам бар, солар 
адамды ӛзімен-ӛзін сӛйлестіреді, бастарына түрлі сұрақтап жіберіп, әртүрлі 
әрекеттерге итереді деп ойлаған. Осыдан келіп ӛздерімен-ӛздері сӛйлесетін де 
болған. Осы сенім санада сақтала келіп, әдебиет пен кӛркем ӛнерде «қосалқы, 
ұқсас образдар» туралы пікірлерді қалыптастырады. Әдебиетке түскенде ол 
кейіпкердің ішкі монологы мен диалогына айналады да, психологиялық 
анализде, адамның ӛз ойымен ӛзі оңашалануы деген пікірге тірейді. 
Сюрреалисттердің тағы бір ерекшелігі – кейіпкерлердің сандырақтап түрлі 
түстер мен елестер кӛруі арқылы қоғамның алдыңғы келе жатқан 
дағдарыстарды болжап отырғандықтарын астарлай айтып, оны оқырмандардың 
санасына үрей мен қорқыныш енгізу арқылы жеткізуге тырысады. Кейін бұл 
сюрреалистік шығармаларға тән стиль болып қалыптасады. Сондықтан кӛркем 
суреттегі сюрреалистік образдардың елесі кӛрерменнің кӛңіліне қорқыныш 
ұялататындай елес пен үрейге бейімделіп салынса, кӛркем шығармаларда адам 
сезіме ӛзіне-ӛзі қалай шабуылдайтыны үрейге бейімделіп образдалады. 
Сюрреализмнің негізін салушылардың барлығы дерлік Зигмунд Фрейдтің 
психологиясына сүйенеді. Кӛпшілігі түнде кӛрген түстерінің әсерінен 
жазылады. Сюрреализмге тән тағы бір ерекшелік – қоғамның ӛзгеруге бағыт 
алып келе жатқандығын сезгенде, оны тура айтудан жалтарып, болар жағдайы 
түстерінде кӛргендей етіп баяндайды. Мұндай шығармаларда кӛркем суреттеу 
мен кӛркем образдаулар болмайды, керісінше, шығарманың оқырман санасына 
тигізер қорқынышы неғұрлым ықпалды болса, соғұрлым әсері мықты болып 
шығады. Сюрреалистік шығармаларда жанды жадыратып ойландыратын, 
тұщынып жақсы әсер алатын сезім болмайды. Керісінше, кӛркем шығарманы 
оқып болғаннан кейін, болмаса салынған суреттерді кӛргеннен кейін 
оқырманның кӛңілінде ауыр іздер қалдырады. Шығармалардың ішіндегі 
тартыс, кейіпкерлердің ішіндегі тартыс кейіпкерлердің арасындағы кӛркем 
қарым-қатынасқа құрылмайды, кейіпкердің іштей екіге жарылып, ӛзімен ӛзі 
айтысуына, болмаса кеңесуіне негізделеді. Кейде осы психологиялық қақтығыс 
ӛршіген кезде кейіпкердің ӛзін-ӛзі жоюына апарып тіреледі. Дәлірек айтқанда, 
адамның ӛз ақыл ойы мен дене мүшелері ӛзіне-ӛзі шабуыл жасап, тұйыққа 
тіреп, үрейге салады, сол қорқыныш пен үрейдің ырқынан шыға алмай ӛзіне-ӛзі 
қол жұмсайды. Сюрреалистік шығармалардың басты кейіпкерлерінің шығарма 
соңында асылып, буынып ӛлетіндері содан. Оған Тӛлен Әбдіковтың «Тозақ 
оттары жымыңдайды» деп аталатын повесіндегі Янумака, «Ақиқат» 
повесіндегі Роберт, «Оң қол» әңгімесіндегі Алма образдарын мысал етуге 
болады. 
Гийом Аполониердің ӛлеңдер жинағы КСРО-да 1967 жылы жарық 
кӛргеннен кейін онымен танысқан кеңес үкіметінің ақын-жазушылары алдағы 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

39 
қоғамдық ӛзгерістерді астарлай айтуда, сюрреалистердің стильдерін пайдалана 
бастайды. Т.Әбдіков кеңес үкіметінің құлап бара жатқандағын сездіре келіп, 
адамды ӛзінің ішкі жалғыздығымен оңашалайтын жаңа қоғамның жылжып 
келе жатқан елесін жасайды. Нені айтасың, қандай шешім тауып қабылдауды 
ӛзің шеш, қалай ӛмір сүргің келеді солай ӛмір сүр, тағдырың ӛз қолыңда, не 
істесең де еріктісің дегенді еске салады. Адамның ӛзін-ӛзі қылғындарып 
ӛлтіруімен кеңестік биліктің ӛзіне-ӛзі қарсылық тудырғандығын астарлай 
айтады. Не істегендерін енді ғана біліп, бойларын үрей билегендігін оң қолдың 
әрекеті арқылы баяндайды. Адамның санасын бір қолдың күшіне бағындыру 
арқылы, әлемге ӛктемдік жасаймыз деген ойларының сандыраққа айналуын, 
Алманың қолы ӛзіне шабуыл жасауымен дәлелдейді. 
Сюрреализмде жанды жадыратар әсерден гӛрі бойды тітіркендіретіндей 
қорқыныштың басым болып келуінің астарында осындай ӛмір шындығы 
болады. Бірақ символизмдегідей жындар мен перілер келіп кейіпкерлерді 
түрткілеп мазасын алмайды. Себебі барлық тартыстар болып жатқан оқиғадағы 
кейіпкерлердің ӛз іштеріндегі психологиялық қақтығыстарға негізделеді. 
Дәлірек айтқанда ішкі лирикалық «мен» ӛзіне-ӛзі шабуыл жасап, ӛзін-ӛзі 
жояды. Тӛңірегінде болып жатқан барлық сәтсіздікке ӛзін-ӛзі кінәлайды. Осы 
жерде барлық қателік адамның қоғамдық ортадан бӛлініп қалатындығына 
байланысты екендігін аңғартып отырады. Сюрреализм кейіпкерлері ӛздерін- 
ӛздері оңашалау арқылы тӛңірегіндегі ӛзгерістерден қол үзіп қалады. Тағы бір 
кемшіліктері – мағынасыз себептерден салдар іздейді. Не болса соған назар 
аударып, түймедейден түйедей қорқыныш тауып, пәле іздейді. Болмаса 
сынықтан сылтау іздеп пессимизмге беріледі. Сюрреализмен экзистенция 
бӛлініп шығатындықтан, осы тәсілмен жазылған шығармалар егіздер тәрізді 
бір-біріне ӛте ұқсас болып келеді. Кейде араласа кӛрініп отырады. 
Экзистенциялистер 
қоғамдық 
тәртіпке 
бағынғысы 
келмегендерді 
жындыханаларға салып, еркінен айыру арқылы тәрбиелеуді де белгілі бір 
мӛлшерде 
қуаттаған. 
Т.Әбдіковтің 
«Ақиқат» 
повесінде 
Роберттің 
жындыханадан шыққысы келмей, кӛрпеқаптан жыртып алынып, базарға 
сатылатындай біркелкі әдемілеп есілген жіпке асылып ӛлетіндігі содан. 
«Экзистенция – гуманизм, ол адам ӛмірінің тек жаман жақтарына назар 
аударып, соны айта беруден сақтандырады», − деген философ, саясаткер, 
эстетик, драматург, әдебиетші, экзистенизмнің Франциядағы ӛкілі Сартр 1945 
жылы «Тан модерн» деп аталатын журналдың ашылуындағы алғы сӛзінде 
экзистенцияның екінші астарында үрей жүретіндігін, егер үрей күш алса 
жолындағының бәрін қиратып адам ӛзін-ӛзі ӛлтіріп жіберетіндігін де еске 
салады [2,89]. Сондықтан сол кемшілікті түзеп, кешіріммен қарауға 
тәрбиелейтін гуманистік бағыт болып саналады. Сонымен бірге қандайда бір 
жамандыққа тап болған адамдардың трагедиясы мен қайғы-қасіретін түсініп 
кӛмектесуге шақырады. Ондай қатерге ұрынған адам аурудан емес, ӛз 
қасіретімен ӛзі оңашаланып қалған кезінде, ішкі жалғыздығының азабынан 
қалай құтылуды білмей тығырыққа тірелу арқылы, ӛз-ӛздеріне қол салады. Бұл 
ағымның ӛкілдері сонадай қатерге ұшыраған адамдарды түсінуге, қамқорлыққа 
алуға ұмтылады. Сюрреализм мен экзистенцияның ұштасып келетін тұстары 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

40 
осыдан кӛрінеді. Соның негізінде испандық сюрреалист С.Дали француз 
сюрреалистерімен бірігіп, 1925 жылы Франция үкіметінен «еркін ойдың 
иелерін босатыңдар» деп, жүйке ауруына шалдыққандардың бәрін 
жындыханалардан шығаруын талап еткен . 
Ендеше сюрреализм мен символизмнің арасында қандай жақындықтар мен 
айырмашылықтар болуы мүмкін деген орынды сұрақ ойға оралады. 
Символизмдегі айтылар ой шындықты тура бейнелемейді. Мағынасы 
сырғымалы, ойы екі ұшты кӛмескі болып келеді. Сюрреализмнің одан басты 
ерекшелігі болашақта болар ӛмір шындығын дӛп басады. Қорқынышпен келе 
жатқан қоғамдық ӛзгерістер кейіпкердің жалғыздыққа ұрынып ӛзіне-ӛзі қол 
жұмсауы арқылы, болмаса ақылынан шатасуының образында бейнеленеді. Сол 
арқылы келе жатқан тӛңкеріліс пен соғыс қатерін сездіреді. Соның бәрі 
санадағы ой тасқындары арқылы жазылатындықтан, жазушының нені айтпақ 
болып отырғандығын оқырман түсіне бермейді. Осы жағынан келгенде 
сюрреализмнің жетістігі шамалы. Дей отырғанмен символистер тәрізді 
сюрреалистерде ашық ашық айтуға болмайтын саяси шындықты сезіп қалса, 
ойларын бейнелеп беруге бейім келетіндіктен назарға ілініп қалса қудаланады. 
Оған ХХ ғасырдың басындағы Х.Л.Борхестің фантазиялық шығармасын еске 
алуға болады. Ол кеңестік биліктің 1937-38 жылғы үлкен репрессияға әкеле 
жатқандығын, 1930 жылы болжап жазып береді. Жаңа қоғам орнату туралы 
идеяның шизофренияға ұшырап, ақыл-есін жоғалтқан адамдардың, шындық 
пен жалғанды ажырата алмай бірін-бірі жаппай ұстап беріп, қырғынға 
ұшырататындығын таңқаларлық дәлдікпен бейнелеп береді. 
Сюрреалистік шығармалардың символистік шығармалармен салыстырғанда 
кӛркемдігі ӛте тӛмен болады. Сюрреалистік шығармалардың дені қоғамдық шу 
кӛтеруге шебер келеді. Ондай шығармалардың таралымы мен сатылымы 
жоғары болып, оқырмандарын тез табады. Сондықтан осы стильге тӛселген 
жазушыларды әдебиет зерттеушілері базардың саудагері іспетті дейді. 
Сюрреалистік шығармалардың дені оқиға қуалайтын жеңіл тәсілге 
негізделетіндіктен, оқиғаның шешімін ойлап бас қатыруға мүмкіндік бермей, 
жеңіл аяқталады. «Жазылу сапасы кӛркем болмаса да, талғамы нашар сатып 
алушысын алдап ӛткізіп жіберетін саудагердің шеберлігін еске салады», 
−деген 
баға береді зерттеушілер. Ендеше сюрреалистік шығармалардағы қорқыныш – 
оқырман мен кӛрерменнің назарын аудартуға жасалған айла. Түсінен шошып 
оянған адам тәрізді болып, қоғамдық шындықты бейнелеп жеткізу үшін 
алынған тәсіл. Суреткер алда болар жағдайды түсінде кӛргендей болып, 
немесе шала жансар сандырақтаған адамның образына кіріп жазатын себептері 
содан. Сюрреалистік шығармаларда шындық ішкі мазмұнында жатыр. 
Сюрреализмде болашақта болар ӛмір шындығы бейнеленеді дейтініміз осыдан. 
Әлем әдебиетін зерттеушілердің пікіріне ден қойсақ, дене мүшелерін образдап 
символдау арқылы саяси пікір айту Франция гуманизмінің дәуірлеу кезеңінің 
ірі ӛкілдерінің бірі ― Франсуа Рабленің романдарынан басталған. 
«Пантагрюэльдің батырлық істері мен сӛздері» деп аталған тӛртінші 
кітабындағы «құдайдың бӛтелкесі», «папафиганың аралы», «католиктік посты» 
ұстаушы «папага фига кӛрсету», «шұжыққа тойған», «папафиганың аралына» 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

41 
бару, «асқазан мырза» аралын іздеу – осының бәрі адамның дене мүшелерімен 
байланыстырылып айтылған саяси ойлар. Оны астарлап айтуына мәжбүр еткен 
– католик дінінің ызғары. Ойын ашық айтса тірідей отқа ӛртелетіндігін 
білгендіктен, Францияны билеушілердің кемшілігін ғана емес, католиктік дін 
иелерінің іс-әрекеттерін де сынға алады. Адам мүшелерін образдарға 
айналдырып кейіптеу себебі – мамандығының дәрігер болғандығынан еді. 
Рабленің осы тәсілі әлем символистерінің шығармашылығынан кең қолдау 
табады. Оны ХХ ғасырдың басындағы символист ақын-жазушылар мен 
суретшілер де пайдаланады. Мәселен, Мандельштам «Я сдымящей лучиной 
вхожу» атты ӛлеңінде алты саусақты адамның алақанынан ӛз бейітін кӛреді. 
К.Вогинов «Козлинная песнь» романында мәдениеттің құлдырауын 
адамдардың ӛзінен-ӛзі шошынған, құбыжыққа айналып бара жатқан бейнесінде 
образдайды. С.Крижижановский «Сбежавшие пальцы» деп аталатын 
новелласында Генрих Дорнаның оң жақ қолы пианиноны ойнау кезінде ӛзінен-
ӛзі безіп, театрдың тар сахнасына сыймай, әлемді шарлап қыдырып, ӛзін 
таныстырып, ӛзгелерден үйренгісі келетін ізденісі ретінде бейнеленеді.
Н.Гумиловтың «Лес» деп аталатын ӛлеңінде жер астынан (керден) 6 саусақтың 
жер бетіне шығып жатқандығын сӛз ету арқылы оның әдебиетте албастылар 
әлемінің елесі екендігін еске салады. Ф.Достоевскийдің «Ағайынды 
Карамазовтар» деп аталатын романындағы 6 саусақты нәресте әкесіне ішіне 
сайтан ұялаған жан секілді болып елестейді. Блок символизм мәдениетінің 
құлдырап бара жатқандығын шолақ қолдың образында бейнелесе, кеңестер 
елінің мәдениеті құлдырап бара жатқандығын Малевич те солай бейнелеген. 
ХХ ғасырдың 1910 жылдарында символист ақындар адам қолының құдіреті 
аспанға самолетсіз ұшуды да қамтамасыз ететіндігін бейнелеп жазса, Морина 
Эшера «Рука с зеркальные шаром» деп аталатын графикалық суретінде шыны 
шарды ұстаған адам саусақтарының таңбасы арқылы жаңа қоғамның жер 
шарын жаңа ӛзгерістерге әкеле жатқандықтарын образдаған. Адамзаттың 
жақсылық пен жамандықтың бәрін оң қолының күшімен ӛзіне қарсы 
жасайтындығын символистер мен сюрреалистер адам қолдары мен 
саусақтарынан басқа дене мүшелеріне сай келмей, ӛзіне-ӛзі қарсы шығатын 
құбыжық әрекеттерімен бейнелеген. Тұйыққа тірелген дағдарыстан шыға алмай 
аласұрған қоғамның әрекетін әдебиет пен ӛнер иелері ӛз пайымдауларына 
ыңғайлап бейнелегендігіне С.Д.Буренина А.П.Чеховтың «Алтыншы палата» 
деп аталатын әңгімесін мысал етеді. А.П.Чехов Россияны есінен тандырған 
дағдарысты «жындыхананың» образында, экономикалық дағдарыстың 
халықты тығырыққа тірегендігін жүйке ауруына ұшырағандардың содан шыға 
алмай далбасалаған әрекеттерімен астарлай бейнелеген. А.П.Чеховтың осы 
ишаралы кӛмескі ойы кеңестік кезеңнің 70-80 жылдарының арасын қамтыған 
дағдарыста, 
прозалық 
шығармаларда 
қайтадан 
жанданғандығына 
К.Д.Гордовичтің: «Постмодернистік үлгіде жазылған шығармалардағы оқиға 
желісі вагондар мен жындыханалардың ішінде ӛтетіндігі кеңестік ӛмір
шындығына деген ӛкінішті ғана білдірген жоқ, оның сандыраққа (абсуртқа) 
айналып, ыдырап бара жатқандығын қорқыныш ретінде бейнеледі»,
− деген 
пікірін мысал етуге болады. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

42 
Әдебиетте әртүрлі ағымдар бас кӛтере бастағанда, сюрреалист жазушылар 
ӛздері сезінген ӛмір шындығын тура айтудан жасқанып, түстерінде кӛргендей 
немесе кӛз алдарында пайда болып тілдескендей образды елестету арқылы 
жеткізген. Оны ХХ ғасыр басында Жүсіпбек Аймауытов «Елес» деп аталатын 
әңгімесі арқылы қазақ әдебиетіне енгізген. Жазушы «Бозжорғаның» ықпалына
берілгеннен кейінгі сезімін елестік образда бейнелеп береді. Шәкәрім «Үш 
анық» философиялық трактатында қайсыбір адамдар бойында шынында да 
сприттік қасиеттер болатындықтан, алда болар жағдайды алдын-ала 
сезетіндігін мысал етеді. «Әдеби ағым – тарихи категория: жалпы қоғамдық 
дамудың белгілі кезеңіндегі белгілі саяси-әлеуметтік сипатына сәйкес туады да, 
сонымен бірге дамып, бірге жоғалып отырады» - деп айтылғанымен де, қазақ 
әдебиетінің де әлем әдебиетінің үздік жақтарымен үзеңгілесіп отырғандығын 
аңғарамыз [12,343].
Қазақ әдебиетіндегі алғашқы сюрреалистік стильмен жазылған шығармаға, 
ХХ ғасырдың басындағы Жүсіпбек Аймауытовтың «Елес» деп аталатын 
әңгімесі мысал бола алады. 1937 жылдың зобалаңында қазақ әдебиетінің 
ӛкілдеріне қандай кінәлар қойылатындығын Жүсіпбек алдын-ала болжайды. 
Әңгіме ӛң мен түстің арасында болатын елестерге сенетін халық нанымына 
негізделген. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

43 
2 Постмодернизм тарихы мен теориясы 
2.1 Постмодернизм тарихы 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: