Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері
жүктеу/скачать 8,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Әбішев философия сканиров
| § 3
. Философия және көркемөнер Бүл айтылған жайлар ф илософ ияны коркемонермен, әсіресе, коркем соз, поэзиямен жақындастырады. Оларға негізгі ортак нәрсе жеке түлғанын, даралықтың үлкен орын алатындыгы. Бірак, коркем- онер үшін жекелік, түлганың дербес кескіні, әсіресе адамдық психоло- гиялык кескін, соган сай іс-әрекет, тагдырлармен қоса түпкі мақсат, даралык қайталанбастық тап сол күйінде корінуге тиіс болса, филосо фия саналы түрде іске асатын рухани қызмет болғандыктан озін озі сананың әрі таны мның да таразысына тартып отыруы керек. Ягни ол озіне тән ақикатты айқын түсінуге, соны зерттеуге де тиіс. Оның озін озі ақгауга үмтылатыны жонінде айтылды да. Коркемонерде дербес даралык озінен озі бағалы, әрбір адамның жан өлемі оның тануына, ішіне етене еніп, сол енген сәтінде соның омірін бірге кешіп, тагды- рын бірге откеруге татитын нәрсе. Бүл да жанны ң бір мүқтаждығы. Коркемонердің корсететін жеке адамдар тагдыры, күнделікті жай күйі, жан толқыныстары, тап осы жанны ң озіне тән сезімдерді т. т. мәнділігі немесе мәнсіздігі туралы ой түзеп, оны зерттеу, негіздеу сияқты мақсат- тарды коздемейді. О ның коздейтіні әрбір жеке күбылыстың озіндік кдйталанбас болмысы. Онда белгілі бір жалпы ой болатын болса, ол жеке тагдырлардың озіндік орісінде гана корінуі мүмкін. Ондай ойды, н а қ ы л д ы , б е л г іл і б ір з а ң д ы л ы қ т ы о к у ш ы н е м е с е зе р т т е у ш і коркемонерлік шыгарманы озінше талдау арқылы тануы мүмкін. Сон- дыктан коркемонер омірдің, болмыстың озі сиякты зерттеуді қажет ететін рухани қүбылыс. Коркемонер үшін жалқы тағдырдың басқаларға үқсамайтын кездейсоқ, бірегей ерекшелігі мен маңызы негізгі болса, философия үшін жалқылы қ жалпылыктың корінуі мен іске асуының белгілі бір мәнді жолы немесе формасы болуымен ғана маңызды. Кез- дейсоқгы қ тек қана қайталанбайтындығымен философия үшін мәнді бола алмайды. Ол озінің жалпылыктағы алатын орнымен ғана мәнді. Ф илософия үшін жеке түлганың омірі, оны ң ерекшелігі адамдардың әлемде мәнді түрде болуының ерекше бір жолы, сол мәнділікті байы- 19 татын, ауқымын кеңейтетін, мәнділігін тағы да бір түрде тереңдететін жол болуға тиіс. Әрбір жаңа ф илософиялы қ бағыт пен системаның адамдар үшін керегі де, тарихи қызметі де осыған саяды. Олай болма- са, ондай философиялы қ толғау нәрсіз, ол өміршең бола алмайды. Біз бүл жерде философияның көркемөнерден бір “артықшьитығын” көрсе- тейін деп отырған жоқпыз, мақсат - тек оның ерекшелігін ажырату. Әрине адамдық рухани тәжірибені жинақгауда әрбір жеке өмірдің, жеке түлғаның жаксы болсын, жаман болсын, өзіндік ж олы ны ң әйтеуір белгілі бір тәлімдік мазмүны бар. Әрбір жанны ң өткен жолының өзіндік қайталанбас етене логикасы болар. Оны “білу” де адам үшін қ ы з ы к т ы да қажетті. Көркемөнердегі “білу” бірақ, үғуды керек ететін ғылыми білім емес. Ондағы кейіпкердің әрбір жан күйзелісін окушы да “басы- нан кешуі” керек. Көркемөнердегі “білу” деген осы. С онды қтан әрбір омірде болған немесе болуы мүмкін жеке түлғаның тағдыры коркемонерлік ш ығарманың арқауы бола алатын болса, ф илософия үшін әрбір ж анны ң өткен жолы болуға лайық, яғни болуға тиіс жол ретінде негізделе алмайды. Ф илософия адамның дүни- еде болуының жекелік түрпаты оны ң адамдардың жалпы мойындау- ына лайық, қабылдауы тиіс, қүптауларына үсынылатын жол ретінде ғана бағалы. Бүл түрғыда да көрінетін айырмаш ылык: көркемөнер өмірдегі негізінде бар немесе болуы мүмкін нәрселерді, әрбір мүмкін, бірак қайталанбас омірлік тәжірибені игеруге, ол үшін оны сол күйінде әркім нің озі “бастан кеш уіне” бағышталған; -Философия әркім үшін омірде болу ғана емес, әрі болуға міндетті, мәнді өмірге лай ы к болу- ды қар асты рад ы . С о н д ы қ тан ж еке тү л ғалы қп ен іш тей астасы п жатқанымен әрбір адамның өзіндік философиясы бола алмайды. Онда философиядағы мәнділік жойылады. Өйткені, әрбір адамға ғана тән өзіндік мәнділік бола алмайды. Ф илософия да, көркемөнер де, белгілі бір жағынан ғылым да адамның өзі өзін тануының, өз болмысына, өз ж ан-дүниесіне өзінен тыс жатқан бір бөгде әлемдей сырт көзбен қара- уының, оны игеруінің әртүрлі жолдары. Бүл дінде де белгілі бір бағытта бар. Өзіне бөгде бір көзбен қарай білушілік - жалпы алғанда реф лек сия деп аталады. О ның адамдағы осы ерекшелігі ол баскаларды, басқа дүниені кору, сезіну, игеру арқылы өзін де көріп, сезініп, танып иге- реді. Ол сыртқы дүниені адамның түрғысынан, соны ң мүқтаждығы, мүддесі арқылы ғана емес, сол басқа дүниені оны ң адамға тәуелсіз табиғаты түрғысынан коре алады ж әне өзіне де басқалардың, басқа дүниенің түрғысынан карай алады. Яғни, адамның дүниеге қатынасы доғалы, реф лексиялы - адамнан басқа дүниеге ж әне сол аркылы, сыртқы дүние арқылы өзіне кайтып оралу қатынасы. Ол сыртқы дүние арқылы озіне де қатынас жасай алады . Адамдық катынастың мазмүны өзіне де, бөгде дүниеге де олардың өзіндік дербес табиғатына сай 20 қатынас жасауға үмтылу. Адамдық іс, оны ң әртүрлі әлеуметтік, руха ни салалары - философ ия, ғылым, коркемонер, дін т. б. Барлығы да осы қатынастың озгеше қырлары. Осы рухани кызметтердің барлығы белгілі бір көзқарастардың түтастығы н қүрайды . Олар: элем туралы , адам туралы , оларды ң арақатынасы, қүрылысы, адамның әлемдік күш екендігі, оны ң міндет- тері, ж аксы лы к пен ж ам анды қ т.т. туралы көзқарастар. Ф илософия - дүниеге көзқарастардың ішкі озегі, түтастықты бірлікте үстайтын ба- сты үйтқы күш. Олардың барлығын да адамдық мәнділіктің белгілі бір түсінігі біріктіреді. Олардың барлығы да белгілі бір мәнділікті білдірудің жолдары. Ал ол мәнділіктерді жасауш ылар адамдардың оздері десек, олардың тарихи алуан түрлі типтері мен формаларын рухани өмірде айқы ндайты н, негіздейтін, дамытатын, тіпті жасайтын орі туғызатын ф илософ иял ы қ бағыттар мен ағымдар. Ф илософиядағы ақиқатты ң әртүрлі екендігінің бірден-бір негізі - адамдардың дүниедегі болмысыны ң еркіндігінде. Егер белгілі бір ф илософ иялы қ көзқарастардың жүйесі қоғамда бел алып, өзін адам- дардың дүниеде болуының жалғыз ақиқат жолы деп жариялап, басқа мүмкін жолдардың бәрін де жалған деп тәркі етсе, оны ң көздеген мақсаты қанш алықты игілікті болса да, ол игіліктің ж олынан, ақиқат- тың жолы нан алыстайды. Еркіндік жөнінде кейін соз болады. Бірақ, қазіргі айта кететін нәрсе - адамдар өмірлік жолдарын өздері таңдай- ды , оларды ң и гілікті, оңды ж олға келуі ә р к ім н ің өзін дік ерек- шеліктеріне байланысты. Бірақ, өткен тарихты да, казіргі бастан кешіп, енді өтіп бара жатқан заманны ң тәж ірибесінен де білеміз - еш қаш ан да белгілі бір өмірлік қағиданы ң бүлжымас ережеге айналып қоғам- дагы әрбір ж анны ң ойын да, ісін де бір қалы ппен жүргізуге күш са- луы өте көп болған. Белгілі бір діни тәртіптің үстемдігі де, комму н и с т а идеяны ң астамдығы да болды. Әрине басқа да түрлері болады ж әне әлі де болуы ыктимал. Бірақ, ол онды жол емес. Қандай да болмасын бір тәртіптің басқаның бәрін де мансүқ етуі адамны ң адам ды к табиғатына қайш ы келеді.Барлы к халықтар үшін, барлық заман- дар үшін, барлық адамдар үшін әртүрлі табиғи, әлеуметтік, этника- лы қ т.б. жағдайларда дүниеде болудың мәнді де лай ы қ жалгыз ғана жолы болуы мүмкін емес. О ның үстіне әрбір дүниеге келген адам алдында әлдеқаш ан анықталған, дайын жол түрса да, оған ол өз да- муымен ғана жете алады немесе жете алмайды, оны ол калайды н е месе қаламайды. Ф илософ иялы қ идеялар мен жүйелер, ф илософ иялы қ ойдың та- рихы өмір жайлы саналы түрде ой кешуді қалайтын азаматтарға руха ни тәж ірибенің мол, қиы н әрі қызықты бір саласын алдына тартады. 21 |