Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

адамдағы түйсіну іспеттес бейнелеу қасиеті материяға жалпы тән қасиет 
болуы мүмкін деген жорамал да айтқан. Я ғни бүл түрғыдан болмыс 
ойлаудан м әні жағынан да бірінші, ол мәңгілік бар нәрсе, ал ойлау 
тек екінші. Осы жағынан да оны салдар деп қарауға болады. Оның 
себебі, бар нәрсе оз бейнесінсіз-ақ бола алады, ал бейне өзі бейне- 
лейтін нәрсесіз бола алмайды - демекші. Ал ойлауды адамнан, тіпті 
ж алпы табиғаттан, элемнен тыс болатын, тіпті солардың озін жара- 
тушы күшке айналдыратын идеалистік бағыттар (Платон, әсіресе Ге­
гель) оны ң жараты мпаздық сипатын тым әсіре жоғарылатты. Яғни 
ойлау болмыстан барлы қ жағынан бірінші, мәңгілік жагынан, мәні 
жағынан, себептілік жағынан да. Осылармен кдтар ойлау да, болмыс 
та бір-бірімен байланысты, бірақ, бір-біріне тәуелсіз екі түрлі суб­
станция деп түсінетін ф илософ ия да бар екенін айтқанбыз. Ол екі 
түрлі дүниенің қалай бір-біріне сай үйлесімді болып түратындыгын 
түсіндіре алмайды. К обінесе осы үйлесімдікті екеуін де ж аратқан 
қүдайдың күдіретінен кореді.
Бүкіл болмыста, әлемде, табиғатта ойлау барлык уақытта болған, 
бола береді деу ж әне оны анықтау философ иядан горі ғы лы мны ң 
проблемасына жақын. Біздің проблема - адамның ойлауы, оны ң та- 
биғаты, оны ң болмысындағы орны.
Ойлауда, өрине, бейнелеу, бейне жасау оны ң табиғатына тіке- 
лей қатысты. Ол, сөз жоқ, бар нәрсе. Бірақ, ең алдымен сол бейне 
деп нені айтамыз. Күнделікті өмірде де ол-айдан айқы н сияқты. Ай- 
наға қарап өз жүзін көру, әрбір тегіс мөлдір нәрседен өзінің, басқа 
заттардың бейнесін кору, суретке түсу т. т. Күнделікті көріп жүрген 
нөрсені білу мен оны ң табиғатын тану аспан мен жердей екі түрлі 
нәрсе. Сол сняқты адамның ойын да сол ойдан тыс басқа нәрсенің 
көрінісі дейді.
Бір зат пен екінш і заттын арасындағы байланыстан, олардың 
бір-біріне белгілі табын түсіруден де бейнелікті коруге болар. Бірақ, 
ол екі з а т ш ң өздеріне емес, соны бақылаушы адамға ғана бейне. Ал 
заттардьщ езар а қатынасында олар бейне емес, тек табиғи (ф изика- 
лык, химиялық т. б.) процестер. Тек адам бір заттың табиғатының 
белгісін екінш і заттан коре алады. Яғни озара ықпал етуші екі зат 
адам ны ң тұрғьісынан бірін-бірі бейнелейді. Бейнелеудің негізінде 
байланыстағы күбылыстардың бір табиғаттастығы, бір тектілігі бо­
луы мүмкін (идентификация). Ол барлық ж ағынан бір тектілік емес, 
бір ғана қатынаста, олардың болмысының тек бір белгісінде болуы 
хақ. Тіпті табиғаты түтасымен алғанда бір-бірінен сонш алықты алыс 
нәрселердің өзінде де бір қосалқы қасиеттерінде ортақтық бола бе- 
реді. Ол ортақтық өзара ықпал ететін күбылыстардың табиғатының 
бірдейлігі емес. Ол бір қүбылыстың ы қпалынан болған екінш і күбы-
60

лыстағы өзгерістерден алғаш қы құбылыстың табиғатын тану. Осы­
лай тану, әрине, негізінде, адамның қасиеті.
Бірақ, бір заттағы, қүбылыстағы екінш і затты ң табиғаты ны ң 
белгісі тек адам үшін ғана бейне, себебі тек ол ғана бір заттан екінш і 
заттың, тіпті ж оқ заттың табиғатын көре алады. Я ғни бір зат белгілі 
дәрежеде екінш і заттың көрсеткіші. Хайуанаттарда осы бейнелікті 
танудың алғашқы ныш аны бар. Бүлар көбінесе әлі де анықталмаған 
қүбылыстар. Егер бүларды біз бейнелеу қүбылыстарына жатқызсақ, 
олар тек бар н әрсенің бейнесі болып түрады.
Бейнелеудің шығу негізі адамдардың, қүбылыстардың әрбір са- 
ласы ны ң табиғатын неғүрлым толы қ жетілген дәрежесінде игеруге 
бағытталғандығына да байланысты. Өмірдің әр саласында даму про- 
цесінде пайда болған оны ң ең толысқан, ең жетілген формалары бо­
лады. Сол саладағы жеке қүбылыстардың барлығының ортақ табиғаты 
осы формада неғүрлым айқы н көрінеді. Біз өмірде ондайларды нағыз, 
хас деген сөздермен сипаттаймыз: нағыз адам, нағыз батыр немесе 
хас батыр, хас сүлу т. т. осы сияқты күбылыстардың ш ы н, қоспасыз, 
таза көрінген түрі. Осындай жетілген формалар оз тарапындағы қүбы- 
лыстардың таза үлгісі, олардың іш кі табиғатының өлшемі, бәрінің 
өзінің кім ж әне қандай екенін көретін сыртқы айнасы болып түрады. 
Бүл да тек адамдық қатынастардың аясы нда ғана атқарылатын ф унк­
ция. К өбінесе адам дарды ң өздері әр н әр се н ің таза үлгісін бөліп 
шығарады. Л ондон мен Париждегі сақталатын алтын, жез т.б. нәрсе- 
лердің эталондары сияқты. Ондай эталондар басқа функциялардың 
ішінде, әсіресе бейнелік функцияға ие. Өйткені алты нны ң алтыны, 
жездің жезі. Бейне мүнда да бір типтес қүбылыстардың іш інен бірінің 
бөлініп, оқш ауланы п, басқалары нда ж о қ озгеше ф ункцияга, яғни 
бәрінің ішкі табиғатының бөлініп, олардан оқшау, әрі дербес жеке 
күбылыс болып шыгуында. Я ғни оны ң бүтін оқш ау болмысы басқала- 
ры ны ң бәрінің табигатының өздерінен ажырап, оларға қарама-қарсы
түрған формасы на айналады. Өте сирек кездесетін алтынды өндіруге 
кететін қогамды к қажетті еңбектің тым коптігі оны тым қымбатқа 
түсіреді. Азғантай ғана алты нны ң қүнды болуы, хим иялы қ озгеріске 
үшырамайтындығы, оңай бөлш ектенетіні т.т. қасиеттері оны барлық 
товарлардың күны ны ң олардан окш ау түрган натуралдық формасы на 
айналдырды. Я ғни ол белгілі қүны бар қатардағы товардан күнны ң 
эталонына, қүнны ң затты қ болмысына айналды. Ол, өрине, үзақ да- 
мудың нәтижесі. Акдіаның осылай шығатындығы саяси эконом ия- 
дан белгілі. Алтынды, дәлірек айтқанда оны ң ақшал ы қ айырбастағы 
функциясы н М аркс идеалдық функция, немесе идеалдық форма деп 
атаған. Себебі ол бүкіл товарлар дүниесінде қүнны ң айнасы болып 
түр. Қ үнны ң оқш ауланган таза болмысы ретінде қы змет атқарады.
61

Өйткені баска барлық товарлардың құны ең алдымен алтынға теңеледі, 
алтынмен өлшенеді.
Осы сияқты құбылыстарды өмірдің әр саласынан табуға бола­
ды. Идеалдық күбылыстардың идеал, яғни мұрат, мақсаттардың, ар- 
манның ең биік түрғысы деген нәрселермен туыстас екендігі шүбә 
туғызбайды. Олар түбі бір болғанмен, бірақ, кейін бір-бірімен ажы- 
раған, әртүрлі күбылыстарға айналған.
Бейнелеудің табиғаты тек адамның дүниеге қатынасынан, оның 
қызметінің рефлексиялы қ функциясымен салыстырғанда айқын 
көрінеді. Хайуанаттардың тіршілігі ортаға бейімделу екендігі белгілі. 
Яғни өз ортасымен қатынаста олардың тек тәні өзгеруі мүмкін, бірақ 
сыртқы ортаны өзіне бейімдеу, соған сай озгертуге бағышталғандық 
оларда жоқ. Хайуанаттар сондықтан өзінен тыс дүние жасамайды. 
Оларда болатын рефлексия сыртқы әсерді органдары арқылы қабыл- 
дап, соған озіндік бір жауап беру. Адамдарда болатын рефлексия: 
сыртқы дүниені игеріп, оз мүқтаждығына сай өзгертіп, сол арқылы 
өзін де озгерту. Яғни рефлексиялық доға өзінен басталып, сыртқы 
қүбылыстар арқылы өзіне қайта айналады. Бүл, өрине, оның схема- 
сын ең қарапайым жадағай түрде козге елестету. Олардың негізгі ай- 
ырмашылығы мазмүнында.
Адамдардың осы ерекшелігін біз заттану және затсыздану про- 
цестерінде біршама қарастырғанбыз. Заттану процесінде адамдар оз 
мүқтаждыгына сай затты озгерту үшін, сол заттың озіндік қасиет- 
терін, адамға тәуелсіз озіндік мазмүнын игере отырып озгертеді. Осы 
процестерді айрықша ыждағаттылықтықпен 
а й қ ы н д а ғ а н
К.Маркс 
екендігін айтқанбыз. Яғни заттың озгерген формасы оның озіне тән 
касиеттерінің белгілі адамдық мазмүнды корсетіп, адамдық функци- 
яны атқаруға бейімделгендігі. Еңбекте қолданатын күралдар мен сай- 
мандар болсын, салынған үйлер, суреттер, мүсіндер, жазылған кітап, 
музыка тіпті сойленетін создеріміз, қимыл-ишараттар мен сезімдік 
күйлерімізді аңгартатын үн ырғақтары т.т. бәрі де адамның озіне 
озгелік форма беру. Өз тәнінен тыс озгеше дүние жасау мүнымен 
бітпейді. Олар қоғамдық қатынастар, олардың қоғамдык формалары 
т.т. Маркстың термині бойынша адамзат осы арқылы озін екі үдай 
етеді (удваивает себя). Ол озі жасаған дүниеден озін коре алады, озін 
озіне қарама-қарсы қояды, оз тәні мен жанынан тікелей коре алмай- 
тын нәрселерді озінен тыс заттар мен процестердің қасиеттері қал- 
пында қабылдайды. Сыртқы заттар мен процестерге багышталған оның 
ойлары мен әрекеттері осылай екінші жағынан қарағанда оздеріне 
қарай бағышталған болып шығады, ягни олар адамның адамга багыш- 
талган қатынастары.
Біртектес қүбылыстардың арақатынасында бірінің табигаты
62

екіншісінде сәулеленіп түратындығын Маркс мысалы, адамдар ара- 
сындағы товарлық айырбасқа талдау жасағанда көрсеткен. Әрбір то­
вар сатылу үшін өндірілген өнім екені белгілі. Товардың қүны клас- 
сикалық саяси экономияның, солардың ішінде Маркстың анықтауы 
бойынша, соған жүмсалған қоғамдық қажетті еңбектің мөлшерімен 
анықталады. Товарға товардың тікелей айырбасталуын алып қараған- 
ның өзінде олардың әрқайсысына сіңген қоғамдық қажетті еңбектің 
мөлшері салыстырылады. Мүны, әрине, айырбастаушылар саналы 
түрде ойламайды. Басқа күрделі қосалқы жағдайларды ескермей осы 
айырбасты оқшау алып қарағанда да олардың әрқайсысы екіншісінің 
қүнын корсетіп түрған заттық форма болып түрады. Товарлар қанша 
ортүрлі болғанмен олардың ортақ тегі, оларды тудырған адамның 
еңбегі. Яғни товарлы қатынастарда, әртүрлі товарларды олардың зат- 
тық түтыну қасиеттері жағынан емес, осы түпкі табиғаты жағынан 
салыстырылады. Бір товарға оған екінші бір ешбір үқсамайтын товар 
басқа еңбектің, еңбек иесі субъектінің окілі ретінде жолығады. Ж ал­
пы ф илософ иялы қ түрғыдан товарлар, тіпті қандай да болсын 
өндірілген өнім, адамдардың заттанған немесе объективтелген өкілдері.

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: