§3. Жазу жүйесін жетілдіру мәселелері

143 
ағартушылар, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастыру 
үшін оның дыбыстық жүйесін дұрыс бере алатын жаңа әліпби 
қабылдауды не осы жазуды біраз жетілдіруді күн тәртібіне қоя 
бастады. Бірақ бұл мәселе көп уақыт бойы өз шешімін тапқан 
жоқ. 
Тек А.Байтұрсынов 1910 жылдардан бастап араб жазуының 
таза сол күйінде қазақ тілі үшін қолайлы еместігін байқап, оны 
қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне икемдеп, қайта түзуді қолға 
алады. Бұл туралы пікірлерін ол 1912 жылдан бастап «Айқап» 
журналы мен «Қазақ» газетінің беттерінде білдіре бастайды. 
Оның жобасы бойынша, араб әліпбиіндегі қазақ дыбыстарын 
білдірмейтін кейбір басы артық таңбаларды шығару, сөздің 
түгелдей жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекші 
таңбасын қою ұсынылады, қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, ү,
дыбыстарының әрқайсысына жеке таңба белгіленеді. 
Дегенмен, А.Байтұрсынов реформалаған қазақ графикасы 
ресми түрде тек 1924 жылы ғана Орынборда өткен қазақ-қырғыз 
білімпаздарының тұңғыш құрылтайында қабылданды. 
1924 жылы Орынборда өткен қазақ-қырғыз білімпаздарының 
тұңғыш сиезінде қазақ жазуының негізінде қандай әліпби 
қолайлы деген мәселенің төңірегінде қызу айтыс болды.
А.Байтұрсынов әліпби жайында баяндама жасап, онда ол: 
"Жақсы әліппенің қасиеттері жылдам жазылу, баланы оқытқанда 
әріптерінің бөлек-бөлек оңаша тұрып көзге түсуі, жазбасына 
баспасының ұқсастығы. Қазіргі қазақ әліппесінен жер үстінде 
жақсы әліппе жоқ. Латыннан анағұрлым артық әліппеміз 
тұрғанда, босқа латыншыл болудың қажеті не? Латынның керегі 
жоқ... Латынды ауызға алу еріккендік... Латынды орыс халқы 
алмағанда 
біз 
неге 
аламыз? 
Әріпке 
қызығып 
бүкіл 
мәдениетімізден айырылып қаламыз ба? Латынның кемшілігі – 
кейбір әрпінің үш-төрт түрлі жазылуы, басқанда қосылып 
кететіндігі" - дейді /ЕҚ., 1924, 2 шілде/. 
Сөзінің соңында ол: «....жаңа әріпке көшеміз, латын әрпін 
аламыз деген әңгімені біржола доғару керек» деген үзілді-кесілді 
ұсынысынан кейін Қазақстанда латын әліпбиіне көшу туралы 
қозғалыс бірсыпыра уақыт кең өріс ала алмады. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

144 
Бірақ сол тұстағы орталық басылымдарда және түркі баспа 
сөзінде араб графикасын тастап, латын алфавитіне көшу туралы 
пікірлер, ұсыныстар да бел ала бастады.
Жиырмасыншы жылдары араб жазуын жетілдіру не өзге 
графикаға алмастыру мәселесі тек жалғыз Қазақстанда ғана емес, 
бүкіл түркі тілдес республикалар көлемінде қозғалды. 
Москвада "Жаңа алфавит жөніндегі орталық комитет" 
құрылып, түркі халықтары жазуын латын графикасына көшіру 
туралы жоспарлы жұмыс жүргізді. Қазақстанда да сондай 
комитет жұмыс істеді. 
"Жизнь Национальностей" деген орталық журнал бетінде 
жиырмасыншы жылдардан бастап араб алфавитін тастап, латын 
графикасын алу мәселесі көтерілді. Алфавит өзгерту туралы әр 
түрлі көзқарастар болды. Мақала авторлары екі алфавитті 
ұсынды: бірі - латын графикасы негізінде жасалған алфавит те, 
екіншісі - орыс алфавиті. 
Түркі тілдес республикаларда, оның ішінде ең бірінші болып 
Әзірбайжанда 1922 жылы "Латын әліппесін жүзеге асыратын 
комитет" құрылды. Бұл комитет латын алфавитімен тиісті 
әдебиеттер шығара бастады. Комитеттің қалауы бойынша 
Әзірбайжандағы кейбір мектептерде латын алфавитімен сабақ 
жүргізілді.
Қазақстанда әліпбиді өзгерту мәселесінің қайта көтеріліп, 
шешуші бағыт алуына 1926 жылы Баку қаласында өткен I 
Бүкілодақтық түркология сиезінің тигізген ықпалы зор болды. 
Сиезде басқа мәселелермен қатар негізгі мәселе ретінде күн 
тәртібіне түркі халықтарының жазуы, емленің негізгі принципті 
мәселесі қойылды. Бұнда сиезд делегаттары екіге бөлініп, бірі 
бұрыннан қолданылып келе жатқан араб графикасын реформалап 
қолдануды жақтаса, екінші тобы араб жазуын тастап, латынға 
көшуді ұсынды. Бұл мәселе төңірегінде қызу айтыс, пікір-
таластар болды. Араб алфавитін қолдаушы Қазақстаннан барған 
өкілдер: А.Байтұрсынов, Елдес Омаров, Біләл Сүлеев, Әзиз 
Байсейітов, татар ғалымдары Алпарұлы мен Ә.Шараф. Араб пен 
латын әріптерін салыстырып артық-кем жақтарын сипаттап 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

145 
көрсетіп, арабтікін тастап, латындікін алуға түк себеп жоқтығын 
айтқан, жан-жақты жасалған баяндама Ә.Шарафтікі болды. Ол: 
"... біздер сөз қылып отырғанымыз - "әліпби қалау" мәселесі емес, 
"әліпби алмастыру" мәселесі, "әліпби қалау" деген мен "әліпби 
алмастыру" деген екеуі бір емес", - деп ашық айтады.
Арабшылдардың келтірген дәлелдеріне қарамай, латын 
графикасына көшуді үкімет орындары белсене қолдағандықтан, 
сиезд көпшілік дауыспен латын жазуына көшуді ұсынады. 
3-4 жылға созылған республика баспасөзі бетіндегі айтыстың 
қорытындысы 1927 жылы әуелі Ташкентте, одан соң 
Қызылордада өткен жазу (графика) мәселесіне арналған 
конференцияларда талқыланады. 
Жаңа алфавит жөніндегі үкімет комиссиясы конференция 
материалдарымен 
жалпы 
жұртты, 
халықты 
таныстыру 
мақсатында оны "Әліппе айтысы", "Жаңа әліппе жолында" деген 
атпен 1927 жылы жеке кітапшалар етіп бастырып шығарады. 
Алайда бұл кітапшалар кейіннен ондағы баяндама жасап, сөз 
сөйлеген адамдардың көпшілігіне "халық жауы" деген негізсіз 
айыптау тағылуымен байланысты ұзақ жылдар бойы жұрт 
көзінен таса кітапханалардың "жабық қорында" жатты. Еліміздегі 
қайта құру, жариялылық процестерінің арқасында бұл кітапшалар 
көпшілік қауымның қолына тиді. Дегенмен олар өз кезінде араб 
графикасымен басылғандықтан, бүгінгі оқушының, әсіресе 
жастардың, оқуына үлкен қиындық келтіретінін ескеріп, "Әліппе 
айтысы" 
деген 
кітапшаны 
қазіргі 
графикаға 
түсірдік 
/Қарағанды,1990/. Кітапты қайта шығарудың тағы бір себебі - 
оқырман қауым сол тұстағы араб және латын жазуын жақтап, не 
қарсы шығушылардың пікірлерін оқып, екі алфавиттің артық-кем 
жақтарына өздерінің көзі жетсін деген ой болды. Бұл кітапшада 
Ә.Байділдаұлының "Қазаққа араб әліппесін тастап, латын 
әліппесін алу керек" деген баяндамасы мен оны жақтап, не оған 
қарсы шығып сөйлеген адамдардың сөзі жинақталған. Айтысқа 
қатысушылардың 
ішінде 
араб 
әрпін 
жақтағандары: 
А.Байтұрсынов, І.Ахметов, Е.Омаров, Ә.Байтасов т.б., ал латын 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

146 
алфавитін жақтағандары: Ә.Байділдаұлы, Т.Шонанов, Ә.Ермеков 
т.б. 
Арабшылардың араб графикасын жаңа түркі (латын) 
графикасымен салыстырғанда пайдалы жағы деп келтірген 
дәлелдері: 
1/ араб алфавиті қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл бере 
алады; 
2/ араб алфавиті оқуға, жазуға, сауат ашуға қолайлы; 
3/ өнер құралдарына орнатуға қолайлы; 
4/ көзге көркем көрінеді; 
5/ араб әрпімен жазғанда қол сағат тілінің бағытымен бірдей 
оңнан солға қарай жүреді; 
6/ жазу машинасына, баспа машиналарына орнатуға араб 
алфавитінің жаңасы латындікінен анағұрлым артық. 
А.Байтұрсынов баяндамасында: "Латын әрпінің араб әрпінен 
көзге көрініп тұрған артықтығы, бадырайып тұрған пайдасы 
болса екен. Онда ел көңілденіп, әсіресе сауаттылары көңілденіп, 
қолдап, жебеп, көтермелеп бірдеме етер деп дәмеленер едік. 
Ондай артықшылығы, пайдалығы жоқ. Қайта араб әрпінен гөрі 
толып жатқан кемдігі, кеселдігі бар" - дейді. 
Ал латын алфавитін жақтаушылар араб әрпі сауат ашуға, 
оқуға, жазуға қиын, себебі: 
1/ бір әріптің 4 түрі бар; 
2/ араб әрпінің көбі бір түсті; 
3/ жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға қарай 
жазылады. Бұл - жазуда да, баспа жұмысында да қиыншылық 
тудырады. 
4/ ғылыми кітаптарда (алгебра, геометрия, физика т.б.) пән 
белгілері латын әрпімен жазылады, араб әрпі бұған жарамайды; 
5/ араб әрпі нотаны жазуға да жарамайды; 
6/ араб әрпі баспахана жұмысында көп қиыншылық туғызады: 
теру, басу, жөнінде қымбатқа түседі. 
Ахмет Байтұрсынов пен Телжан Шонановтың баяндамалары 
басқаларымен салыстырғанда толық, дәлелді, жан-жақты болды.. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

147 
Т.Шонанов латынды алу мәселесінің тарихына тоқталады, бұл – 
тұрмысқа қажет болғандықтан туып отырған мәселе, латын 
алфавиті қазақ тіліне үйлеседі, оқуға жеңіл, мәдениет жағынан 
Европа халықтарымен жақындасуға болады, мәдени мұрамыз 
арабшылдар айтқандай көп емес, оларды жаңа алфавитке қайта 
бастыру қиын емес деген қорытынды жасайды. Сөзінің соңында 
Бакуда өткен Бүкілодақтық І-түркологиялық сиездің қаулысына 
сүйеніп, "... бұдан былай латын әліппесін керек пе, керек емес пе 
деген таласты қойып, латын әліппесін қалай еткенде дұрысырақ 
жүзеге шығаруын сөйлесуіміз керек, сонымен қатар бірте-бірте 
латынша әліппе кітапшалар шығара беру керек. Іске кірісуге 
мезгіл толды. Жер-жерде латыншылдар ұйымын ашу керек. 
Латын әліппесін алғашқы кезде іске асыруға осы ұйымдар керек 
болады"- деп жаңа алфавитті алу-алмау туралы айтыстың 
пайдасыз екендігін білдіреді. Шындығында, жер-жерде ұйымдар 
ашылып, латынды насихаттаған жұмыс күшейді. 
1929 жылы 24 қаңтарда «Жаңа алфавит туралы» қаулы 
шығып, латын әліпбиі қабылданды. Көп кешікпей Қызылордада 
ғылыми конференция шақырылып, онда емле мәселесі қаралды. 
Латын әліпбиіне қосымша қазақтың өзіндік дыбыстарын белгілеу 
үшін 6 белгі алынды. Бірақ бұл әліпби құрамындағы әріптер қазақ 
тілінің дыбыстық жүйесін әлі де болса дәл бере алмады. 
Әріптердің санының көп болуы оны үйренуді қиындатады деген 
пікірлерден соң, оған көптеген таңбалар енгізілмей қалды. 
1929 жылы қабылданған қазақтың жаңа алфавитінде 29 әріп 
болды: а, в, с, d, з, е, ә, g, ģ, һ, і, j, k, l, m, n, n, o, ө, р, q, r, s, t, u, v, 
y, z, ь. 
Сонымен қатар қазіргі у дыбысын белгілеу үшін 4 таңба 
қолданылды. Мәселен, қосар "uv" түрі жуан дыбысты у-ды, ал 
"yv" түрі жіңішке сөздерде қолданылды. Мысалы: aluv - алұу, 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: