ПЕДАГОГ МАМАНДАРДЫҢ ЖАҺАНДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰСТАРЫ
К.О. Оразбаева – Абай атындағы ҚазҰПУ-нің 2-курс докторанты
Резюме
В современном обществе требуются педагоги-специалисты педагогически компетентные, с профессиональными
навыками, способные решать различные проблемы, возникающие ежедневно, способные правильно оценивать
новости образования и науки, заинтересованные в повышении эффективности своей деятельности, педагоги с
большой ответственностью, умеющие планировать свое будущее и нужны специалисты, готовые принять новую
концепцию развития образования, мыслящие в глобальном масштабе, действующие в местном масштабе, способные
быть активными членами общества.
Ключевые слова: глобализация, глобальная компетентность, профессионал вид, педагог-специалист, проблема
формирования, компетентность, профессиональная ориентация, профессиональная компетентность, знание, умение,
навыки.
Resume
In modern society requires teachers of pedagogically competent professionals with skills that can solve various problems
encountered daily, able to properly evaluate the news of education and science with an interest in improving the efficiency of
their activities, the teachers with great responsibility, who know how to plan their future and need experts who are ready to
adopt a new concept of education, thinking globally, acting locally that can be active members of society.
Keywords: globalization, global competence, а professional is a kind, teacher-specialist, the problem of formation,
competence, professional orientation, professional competence, knowledge, ability.
Түйін
Мақалада қазіргі қоғамға педагогикалық құзыреттілігі, кәсіби бейімділігі бар, күн сайын туындап тұратын әр
түрлі мәселелерді шешуге дайын, білім, ғылымдағы жаңалықтарды дұрыс қабылдайтын, қызметтің тиімділігін
арттыруға мүдделі, өзінің келешегін жоспарлайтын, жауапкершілігі жоғары педагог мамандар қажет. Білім беруді
дамытудың жаңа тұжырымдамасын қабылдауға дайын, жаһандық ауқымда ойлап, жергілікті ауқымда іс-қимыл
атқаратын, қоғамның белсенді мүшесі бола алатын мамандарды қалыптастыру.
Негізгі сөздер: жаһандану, жаҺандық құзыреттілігі, кәсіпқой түрі, педагог маман, қалыптастыру проблемасы,
құзыреттiлiк, кәсіби бағыттылық, кәсіби құзіреттілік, білім, білік, дағды.
Білім беруді дамытудың жаңа тұжырымдамасын қабылдауға дайын, жаһандық ауқымда ойлап,
жергілікті ауқымда іс-қимыл атқаратын, қоғамның белсенді мүшесі бола алатын мамандар керек. Педагог
маманның жаһандыққұзыреттілігі соңғы жылдары өзекті болып отыр. Себебі әлеуметтік тәжірибе ұдайы
өзгеріп отырады, білім беру саласы қайта құрылуда, инновациялық неше түрлі мектептер, авторлық,
педагогикалық жүйелер пайда болуда. Педагогикалық жобалау, білім беру үрдістерін технологияландыру
заман талабы болып табылады. Қазргі білім беру саласының осындаймаманға деген сұранысы өсуде.
Біздің ойымызша, жаһандық құзыреттілігі қалыптасқан педагог – бұл дамып келе жатқан кәсіпқой-
маманның ерекше түрі болуға тиіс. Жаһандық құзыреттілігі қалыптасқан педагог маманның ерекше
кәсіпқойлыққа ие тұлға болуы, ХХІ ғасырдағы ұстаздардың бірегей кәсіпқой түрі деуге келеді.
«Кәсіпқой түрі» ұғымы, бәсекеге қабілетті, жеке сұраныста ие, жоғары кәсіби біліктілігі қалыптасқан,
зиялы, толыққандылықты әлеуметтенген, мәдениаралық құзыреттілігі, шығармашылық бастауы бар
маман – дегенді білдіреді [1].
Қазіргі кезеңде психология мен педагогикадажеке тұлғаның кәсібилігінің компоненттерін Э.Ф. Зеер,
К.К. Платоновтар төрт құрылымнан тұратындығын жобалап көрсетті:
- кәсіби бағыттылық;
- кәсіби құзіреттілік;
- кәсіби маңызды сапалар;
- кәсіби маңызды психологиялық белгілер.
Кәсіби даму және құрылымдар мазмұнының қалыптасу процесінде, жоғарыда келтірілген төрт компо-
ненттің өзара әрекеттесуі мен интеграциялануы пайда болады. Олар интеграцияланған кәсіби сапалардың
қалыптасуына негізгі болады [2].
А.Н. Дахин білім беру құзыреттілігінпедагогтіңкүрделі қызмет түрлерін атқарудағы мүмкіндіктері
арқылы ашады,ал құзыреттілікті ол жеке тұлға сапасы деп қарайды [3]. Оның пайымдауынша, педагоги-
калық құзыреттілікбелгілі бір қызмет кешенінде тапсырма орындау үрдісінде ғана қалыптасатын болған-
дықтан, бағыт алған білім берудің нәтижесі –білім беру құзыреттілігі болып табылады.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
84
«Құзыреттілік» түсінігі мәнінен кейінгі зерттеулері әр түрлі құзыреттіліктерге назар аудару негізінде
жүзеге асқан. Мысалы, М.А. Холодная құзыреттілікті сәйкес қызмет саласында тиімді шешім қабылдауға
мүмкіндік беретін арнайы пән бойынша білімнің ерекше түрі ретінде анықтайды. Психолог ғалымдардың
көзқарасынша, құзыреттілік адамның белгілі бір қызметті тиімді атқаруын қамтамасыз ететін психоло-
гиялық сапаның жиынтығы ретінде анықталады. Құзыреттілік қай салаға қатысты болса да, ол жүйелі
түрде жаңа ресурстармен толықтырылады.
Құзыреттiлiк, бiздiң ұғуымызда, жеке тұлғаның теориялық бiлiмi мен практикалық тәжiрибесiне сай
белгiлi бiр мiндеттердi орындауға дайындығы және қабiлетi.
1-кесте Біліктілік пен құзыреттіліктің өзара байланысы
Құзыреттілік моделі
Дәстүрлі біліктілік моделі
Нәтижеге бағдарлық / нәтижелерді бағалау мен
бақылау механизмін жасау/
Оқыту нәтижесі / әр оқушыда әрқилы/
Оқу тапсырмаларын орындау формасы мен
мерзімінің
икемділігі/
Оқу
«қадамы»
дербестілікке тәуелді/
Оқу тапсырмаларын орындау формасы мен
мерзімінің
икемсіздігі/
Оқу
«қадамы»
дербестілікке тәуелсіз/
Білім – іскерлік – дағды бағаланады, сонымен
қатар тұлғаны сипаттайтын көрсеткіш.
Білім – іскерлік – дағды бағаланады.
Өлшем сапалық сипатқа ие және бірмағыналы
белгілермен негізделеді.
Өлшем сандық сипатқа ие және тиісті
мөлшермен негізделеді.
Біз жоғардағы пікірлерді зерделей келе мынадай ұстанымға келеміз, біліктілік құзіреттілікке қарағанда
тар мағына береді. Дегенмен оқыту процесін ұйымдастыруда төмендегі қажетті жағдайларды ескеру
керек:
Біліктілік пен құзіреттілік бірін-бірі ауыстырмайды, ол мамандардың өзара толықтыру сипаты болып
табылады;
Біліктілік алынған және дамыған құзіреттілік негізінде қалыптасады;
Құзіреттілікті қалыптастыруда пәндердің жиынтығының ықпалы қуатты.
Бүгінгі күнде ЖОО түлектері – ертеңгі түрлі мекемелердің қызметкерлері болатынын ұмытпауымыз
керек. Құзыреттілікті модельдеудің практикалық құндылығы мыналардан тұрады: құзыреттілік моделі
нақтылыққа, болжампаздыққа, адамның практикалық қызметегі икемділігіне, оның ішінде кәсіби жағдай-
лар өзгергенде бейімделгіштіктен құралады [4]. Кейбір теорияларға алдын ала шолу жасалған жағдайда,
жеке зерттелген құзыреттілік моделі жайлы қысқаша айта кетейік. Мысалы: Н.В. Кузмина кәсіби педаго-
гикалық құзыреттілікті «жеке тұлғаның қасиеті» ретінде қарастырады. Ол құзыреттіліктің бес элементін
көрсетеді:
1. Оқытатын пән саласындағы арнайы және кәсіби құзыреттілік.
2. Педагогтардың білім, іскерлігін қалыптастыру тәсілдері саласындағы әдістемелік құзыреттілік.
3. Қарым-қатынас үрдісі саласындағы әлеуметтік-психологиялық құзыреттілік.
4. Өзіндік қызмет пен жеке тұлғаның жетістіктері мен кемшіліктері саласындағы аутопсихологиялық
құзыреттілік.
5. Педагогтардың қабілеті мен мотивтері саласындағы диференциалды-психологиялық құзыреттілік
[5].
Кәсіби педагогикалық құзыреттілікті зерттеу контекстінде Г.А. Ларионова келесі тұжырымдамаларды
ұсынады: бұл «қызмет саласындағы құзыреттіліктің көлемін, өкілеттік шеңберін анықтайтын жүйелі
түсінік. Бұдан тарлау түсінікте – субъект сананы, тәжірибені билей алатын, статус пен біліктіліктен
көрінетін жиынтығы сонымен қатар, белгілі бір қызметті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін кейбір
тұлғалардың жеке қабілеттері [6].
Кейбір ғалымдардың ойынша, құзыреттілік – жалпы бағалау термині, ол мүмкіндікті, қызметтегі «істі
білуді» көрсетеді.
Әдетте, бұл термин белгілі бір әлеуметтік-кәсіби статусы бар тұлғаларға қолданылады, ол шешілетін
мәселелер, орындалатын тапсырмалардың күрделілігінің нақты деңгейіне олардың білімінің, түсінігінің,
дағдыларының сәйкестігінің өлшемін сипаттайды.
Жаһандану тарап келе жатқан ХХІ ғасыр мамандарының құзыреттілігі мәніне келсек, көптеген ғалым-
дардың ойынша, ол интерактивті және аналитикалық мүмкіндіктерді дамытуға негізделуі керек. Қоғам
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
85
дамуының динамикасы адамның кәсіби қызметі оның бүкіл кәсіби мансабы үнемі үздіксіз білім алуды,
өзінің кәсіби біліктілігін, құзыреттілігін арттырып отыруды талап етеді.
Құзыреттіліктің мәндік белгілері оның қызметтік сипатында және ол адамның нақты бір жағдайда өзін
дұрыс бағалап, таңдау жасауында байқалады. Егер де ЖОО оқу үрдісін, болашақ кәсіби қызметтің
тәжірибесін алу деп ұқсақ, онда құзыретті маман болашаққа ұмтылады, өзгерістердің алдын алады, өзін
өздігімен білім алуға бағыттайды.
Құзыреттілік – бағалау категориясы, ол адамды қоғам дамуы жүйесінде арнайы қызметтің субъектісі
ретінде сипаттайды: адамның білікті ойлар ұсыну қабілеті, проблемалық жағдайларда дұрыс, жауапты
шешім қабылдауы, мақсатқа табысты жетуге әкелетін іс-әрекетті жоспарлау және атқаруы есепке
алынады.
Құзыреттілік тәсілінің жалпы, концептуалды идеяларын анықтай келе, зерттеушілер оны былайша
суреттейді: құзыреттілікке бағытталған білім беру мемлекеттің де, адамның өзінің де мүдделеріне сәйкес
келеді. Адамның өмірдегі негізгі салаларда табысты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін практикалық
қызметтің білімдері мен түрлерін кешенді игеруге бағытталуы.
Келесі қадам – «құзыреттілік» ұғымының құрамын анықтау. Құзыреттіліктің табиғаты мынандай
негізгі компоненттерден тұрады:
– өзін-өзі ынталандыру, құндылықтарға бет бұру, іскерлік сапалар, олар құзыреттіліктің белгілі бір
түрлері үшін қажет;
– адамның қоғам құрылымындағы рөлінің қандай екендігіне қарай қабылдау;
– қоғамдық қарым-қатынастар мен тәртіптің не екендігін түсіну [7].
А.К. Маркованың айтуы бойынша педагогтің кәсіби құзыреттілік құрылымы төмендегідей:
Кәсіби психологиялық және педагогикалық білімі;
Кәсіби педагогикалық іскерлігі;
Мамандық талап ететіндей педагогтің нұсқауы, кәсіби психологиялық ұстанымы.
Педагогтің білімі мен іскерлігін меңгеруді қамтамасыз ететін тұлғалық ерекшеліктері [8].
М.А. Чошанов құзыреттілік ұғымына қосымша «ББД» (білім, біліктілік, дағды), («ЗУН» (знания,
умения, навыки)) триадасы мағынасын қосады, ол олардың арасындағы біріктіріп тұратын бөлік ретінде
қызмет атқарады. Автор кең мағынада «құзыреттілік» ұғымын пәнді терең білу немесе бойға сіңген дағды
деп анықтама береді. Адам құзыретті болу керек, құзыретті адам басқалардан өзінің сыни көзқарасымен,
ой-пікірімен ұдайы білімін жаңартып отыруымен, қойылған мақсат-міндеттердің табысты шешілуі үшін
жаңа ақпараттарды меңгеруімен, вариативтік әдісті қолдана білуімен ерекшеленеді [9].
Кәсіби құзыретті зерттей келе Г.А. Ларионова негізгі құзыретке «мәдениаралық және салаарлық білім,
дағдылар, мүмкіндіктер табысты қызметке әр түрлі кәсіби қауымдастықтар үшін қажет» - деген. Олар
практикалық қызмет үшін қажет маманның макро-мидимакродағдылар кәсіби құзыреттіліктің инвариант-
ты бөлігін құрайды. Негізгі құзырет мамандықтың кәсіби қызметінің негізгі түрлерін жүзеге асыру үшін
қажет, олар белгілі бір мамандыққа таңылған (немесе мамандықтар тобы). Олар ұқсас мамандықтардың
өкілдерінде қажеттілікке ие, олар маманның негізгі құзыреттіліктің инвариантты бөлігін құрайтын
макрокәсіби болып табылады.
Негізгі, басты және арнайы құзыреттіліктер бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, белгілі бір кеңістікті
қолдану арқылы әртүрлі контекстерді күрделіліктің әр түрлі деңгейдегі өте маңыздыкәсіби міндеттерді
шешу үрдісінде көрінеді. Арнайы құзыреттілік ретінде біз жаһандық құзыреттілікті баса көрсетейік.
Құзыреттіліктің тұжырымдамасына көптеген авторлар талдау жасап, төмендегідей номенклатураны
анықтайды:
а) құзыреттердің өзін;
б) әрбір компоненттің жиынтығына кіретін [10].
Қазіргі кезеңдегі құзыреттілік жөнінде көптеген ғалымдар жаһандық құзыреттілікті баса көрсетеді.
Мысалы, Жак Делордың айтуынша, жаһандық құзыреттіліктің мәні мынада: тек қана кәсіби біліктілікті
алу үшін емес, топта жұмыс істей білу, әр түрлі жағдайларда дұрыс шешім қабылдай алуға мүмкіндік
беретін, кең мағыналы құзыреттілікке ие болу [11].
Біз Т.Г. Браженің айтуымен толықтай келісеміз, оның ойынша, «адам-адам» жүйесінде жұмыс істейтін
адамдардың кәсіби құзыреттілігі тек қана негізгі (ғылыми) білімдермен, дағдылармен ғана анықталмайды,
сонымен қатар мамандардың құндылық бағыттарымен, оның қызметінің мотивтерімен, оның өзін-өзі осы
әлемде түсінуін, өзімен бірге істейтін адамдармен қарым-қатынасының стилімен, оның жалпы мәдениеті-
мен, өзінің шығармашылық әлуетін дамыту қабілетімен анықталды. Педагогтың мамандығында бұл
тізімге пәндерді оқыту әдістемесін меңгеру, өзінің тәрбиеленушілерінің рухани дүниесін түсініп, оған
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
86
әсер ете алу қабілеті, оларға деген сыйласымдылық, кәсіби маңызды жеке тұлға сапалары да кіреді. Осы
компоненттердің тым болмаса біреуінің болмауы бүкіл жүйені бұзады немесе педагог қызметінің
тиімділігін едәуір азайтады. Бұл тұжырымдама жаһандық құзыреттіліктің бір маңызды құрылымы ретінде
жаһандық ойлауды қалыптастырудың қажеттілігін дәлелдейді [12].
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау негізгі әмбебап құзыреттілікті және білім мен
дағдылардан тұратын нақты құзыреттілікті атап көрсетеді. Алғашқысы көп функциялы, пәнге бағыныш-
ты және көп мөлшерлі, оларды меңгеру күнделікті және әлеуметтік өмірде әр түрлі проблемаларды
шешуге мүмкіндік береді. Олар педагогтардың психологиялық сапалары мен танымдық мүмкіндіктерін
есепке ала отырып, белгілі бір мінез-құлықтар түрлерінде анықталады.
Бұл пікірді құптай келе, ғылым мен техника күнде жаңарып отырған қазіргі заманда әрбір педагог
маман білімге деген қажеттілікті күнде сезінуі тиіс. Ол өз кезегінде ізденіске және шығармашылыққа
жетелейді. Аталмыш мүмкіндіктері дамыған педагог маман жаҺанның кез-келген бұрышында өз қызме-
тін біліктілікпен орындай алады. Жоғарыда келтірілген «жаҺандық құзыреттілік» туралы пікірлерді
жинақтай келе, «педагогтың жаҺандық құзыреттілігі» ұғымына анықтама беруге болады.
Құзыреттілік туралы шетелдік және отандық ғалымдардың ой пікірлерін жинақтай келе, «Педагог
маманның жаҺандық құзыреттілігі» дегеніміз әлемдік үрдістердің оқу тәрбиеге ықпалын саналы қабыл-
дайтын, көп ұлт пен көп мәдениеттің ерекшеліктерін түсіне алатын, кез-келген жаҺандық ортада
педагогикалық іс-әрекетін табысты жүзеге асыра алатындай болуы тиіс деп ой қорытуға мүмкіндік алдық.
Қорыта келе, Отандық және шет елдік ғылымда «жаһандану» және «жаһандық білім беру» термин-
дерінің әлі күнге дейін нақты анықтамалары жоқ. Оның себебі – бұл үрдістің қарама-қайшылықта
болуында, бұл құбылыстың адам өмірінің барлық салаларына дерлік таралуында, «жаһандану» ұғымы-
ның мағынасы жағынан тар болуында. Педагог маманының жаҺандық құзыреттілігі ұғымына анықтама
беруде философ, педагог, психолог ғалымдардың пікірлері негізге алынды.
1. Дусавицкий А.К. Развитие личности в учебнойдеятельности. - М.: Дом педагогики, 1996.- 208 с.
2. Зеер Э.Ф. Психология личностно-ориентированного профессионального образования. - Екатеринбург, 2000. –
52 с.
3. Дахин А.Н. Компетенция и компетентность: сколько их у российского школьника? // Народное образование.-
2004, №45. – 136 с.
4. Холодная Н.А. Психология интеллекта. – Томск, 1992. – 345 с.
5. Кузьмина Н.В. Актуальные проблемы профессионально-педагогической подготовки учителя // Советская
педагогика. - 1982, №3. - 9-14 с.
6. Ларионова Г.А. Компетенции в профессиональной подготовке студентов вуза: Монография. – Челябинск,
2004. – 186 с.
7. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. – М., 1945. – 561 с.
8. Маркова А.К. Психологические критерии и ступени профессионализма учителя // Педагогика. - 1996, №6. –
55-63 с.
9. Чошанов М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения. – М., 1996. – 264 с.
10. Ларионова Г.А. Компетенции в профессиональной подготовке студентов вуза: Монография. – Челябинск,
2004. – 186 с.
11. Делор Ж. Образование: сокрытое сокровище. - UNESKО, 1996. – 78 с.
12. Браже Т.Г. Из опыта развития общей культуры учителя // Педагогика. -1992, №2. – 71-74 с.
ЭТНИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ МОЛОДЕЖИ – ОСНОВА ДУХОВНОЙ КУЛЬТУРЫ
Б.И. Кожабаева – к.п.н., профессор
Түйін
Бұл мақалада жастардың адамгершілігін тәрбиелеуде қазақ халқының рухани байлығы мен этномәдениеті
көрсетілген. Халықтың рухани мәдениетінде әдет-ғұрып, дәстүр мен мақалдардың орны, қарастырылған.
Summary
The article describes the spiritual values and ethnic culture of the Kazakh people in the education of morals among the
young. The role of the traditions, customs and proverbs in the spiritual life of the people.
На современном этапе Республикой Казахстан взят курс на демократические реформы, признание
прав и свобод человека, независимо от национальной принадлежности, на недопустимость дискрими-
нации по этническому и расовому признаку.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
87
Насущная потребность в концепции этнокультурного образования вытекает также из кризиса образо-
вательной системы в переходную эпоху. Выход из кризиса, возврат в лоно нормального цивилизованного
развития требует не только передовых технологий, и новой техники, квалифицированных специалистов и
научных достижений, но и возрождения национальных духовных ориентиров, нравственных и культур-
ных ценностей, обычаев и традиций, способа мышления и языка.
Исследование литературы и научно-педагогических изысканий указывает о возрастающем интересе к
проблеме формирования личности в культурологическом плане. Подрастающему поколению необходимо
знать истоки своей национальной культуры, ее особенностей, которые помогут ему найти свое место в
связующем звене преемственности поколений, когда свое национальное будет тем единственным
субстратом,
который позволит принять общечеловеческое, принять и понять другое национальное.
Духовные ценности народа – это плод его многовековой созидательной и творческой деятельности.
Духовная культура – сфера человеческой деятельности охватывающая различные стороны духовной
жизни человека и общества. Духовная культура представляет духовный мир каждого отдельного человека
и его деятельность по созданию духовных продуктов, которым можно отнести творчество писателей,
ученых, художников, законодателей и т.д. Продукты духовной деятельности или духовные ценности –
книги, полотна, обычаи-традиции, устное поэтическое искусство и т.д. Духовная культура проявляется
через различные формы общественного сознания и воплощается в искусстве, литературных, архитектур-
ных и других памятниках человеческой деятельности.
Духовную культуру казахского народа составляют язык, традиционно-музыкальное творчество, устно-
поэтическое, народные знания. В основе духовной культуры лежат и народные праздники и игры,
религия, традиции, обычаи, искусство и т.д. Национальное самосознание – это, по существу, осознание
народом своей собственной социально-этнической сущности, осознание того, какую реальную роль он
играл или в потенции может играть в истории человечества, каков его вклад в общечеловеческую
цивилизацию. Это осознание своего естественноисторического права на свободное, независимое
существование. Этнос строит свою культуру, сообразуясь с потребностью обрести духовную гармонию
между собой и окружающими и принадлежащими ему предметами. Иначе говоря, национальная культура
в ее художественном и эстетическом измерении – это образная модель мироздания, космос, принятый и
освоенный человеком, мир очеловеченный и его историческая среда существования.
Язык – форма культурной действительности. Язык каждого народа отражает его историю, жизнь, быт
и культуру. Язык, как средство человеческих отношений, является социальным бытием, он связан с
обществом. Он является не просто сочетанием звука и знака, но и, что самое главное, средством
культурной преемственности. О силе языка, его важности в развитии интеллекта, необходимости людям,
его великолепии и национальных особенностях говорили во все времена.
Приверженностью к родному языку, к родине, своему народу проникнуты все вопросы воспитания и
обучения выдающегося русского педагога К.Д. Ушинского, который в свое время правильно заметил, что
каждый народ свои мысли и чувства, стремление продолжаться в новых поколениях передавал через
родной язык. Язык народа – это проявление творческой способности, дар слова не одного человека, а
многих людей, бесчисленного множества жизней, бесчисленных поколений. Выступая защитником
родного языка, поборником прав каждого народа, говорил: «Пока жив язык народный в устах народа, до
тех пор жив и народ». Поэтому нельзя допустить, чтобы язык народа, как его величайшее сокровище,
исчез или предался забвению.
Бесспорно, язык народа живет и формируется вместе с жизнедеятельностью и развитием народа.
Именно в нем отражается вся его история в своем многообразии. На протяжении всей своей жизни Абай
Кунанбаев посредством художественного творчества воплощал в жизнь свои культурологические идеи
для нравственного воспитания народа. Поэтому в своих произведениях он говорил о роли и значении
родного языка, поэзии, устного народного творчества. «Знание чужого языка и культуры делает человека
равноправным с этим народом, он чувствует себя вольно, а если забота и борьба этого народа по сердцу,
то он не может оставаться в стороне». Время национальной культуры раскрывает диахронный срез
культурно-исторической эволюции, фиксирует специфику соотнесенности «время – природа – общество
– человек», специфику соединения объективных и субъективных временных ритмов жизнедеятельности,
как они по-разному проявлялись в различных цивилизациях, в рамках конкретного исторического
времени. В рамках локальных обществ, всегда существует аритмия, несоответствие временных форм и
существования ее составляющих: индивидов, их жизнедеятельности, условий этой жизнедеятельности.
Время национальной культуры многовекторно: человек осваивает ритмы собственного, природного и
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
88
социального бытия и ретроспективно и перспективно. Обратимость времени может стать способом
объединения разновременных культурных феноменов, обогащая ее. Кочевым народам присущи свое-
образные представления о времени. Время для кочевника не векторное, ацикличное. Занимательно не
течение времени, а то, что в нем происходит, время – не пустая деятельность, а промежуток жизни,
наполненный событиями. С понятием цикличности времени связывается и представление о неразрывной
связи прошлого, настоящего, будущего. Традиции и обычаи – это прошлое, живущее в настоящем:
поколение – это возможность ощутить себя как связь между настоящим и будущим. Для казахского
фольклора характерна открытость художественного времени, совмещения в айтысе, эпосе сразу несколь-
ких временных рядов. В казахском фольклоре выступает как неделимое целое синтез прошлого и
настоящего. Прародители, давно умершие, постоянно существуют в сознании живых, помогая или
противодействуя им. Время воспринимается в статике, нелинейно, герои всегда остаются молодыми, два
действия не могут быть обрисованы одновременно, если они совершаются в двух местах двумя
различными персонажами. Статическое восприятие времени определяет этические и эстетические оценки
и характеристики. Положительный герой останется им до конца, также и отрицательный до конца будет
отрицательным.
Язык этноса, его краски, художественно-изобразительные нормы очень трудно поддаются трансфор-
мации. Историческое время соседствует с мифологическим и часто противопоставляется мифологичес-
кому как реальность – древней и нестареющей мечте человечества. Остаются постоянными и образные
средства, рожденные в недрах традиционного миропонимания. Целый строй образного мышления,
эстетических представлений народа зависит от системы обычаев, от традиций, выработанных сообразно
особенностям своей жизнедеятельности. Психический склад и национальный характер проявляются в
национальном искусстве и литературе в виде своеобразных черт национальной культуры, которые часто
облекаются в формы обычаев и традиций. Эпосы «Кыз-Жибек», «Козы-Корпеш и Баян-Сулу», например,
– это история, быт, нравы казахского кочевья. Поэтому для казахской литературы, имеющей богатую
устно-поэтическую традицию, было вполне естественно развитие поэзии, основывающейся на устном
сложении, на импровизации. Художественная традиция фольклора, устного поэтического творчества
богата и разнообразна. Но поскольку в ней воспроизводится миропонимание древнего казахского этноса,
она в силу своей эпичности, мифологичности продуцирует весьма условные описания.
Своеобразие типа жизни этноса во многом устанавливает и своеобразие его художественного
мышления. Подчиненность казахского языка, точнее, зависимость образно-речевых средств от
мировосприятия и мироощущения народа обнаруживается практически во всех сферах употребления
образной речи. Это сказалось на звуковой природе речи, на пространственных обозначениях. Отпечатки
национального образа мышления, сугубо казахских понятий и представлений заметны в оборотах речи,
метафорах, казахской поэзии о земле и водах, о степи и горах, о природе и кочевье. «Традиция выражена
испытанными, привычными народному мышлению, соответствующими народным эстетическим вкусам
изобразительными приемами и всем богатством национального языка».
В течение веков поэтическое искусство казахского народа выражалась в устной форме. Казахский
народ выражал и выражает посредством устно-поэтического слова свое отношение к жизни, рассказывает
свою историю. Героями устной поэзии являются простые люди, труженики, богатыри. В песнях,
пословицах и других произведениях фольклора говориться о любви к родине, о борьбе с захватчиками и
угнетателями, о победах человека над грозными силами природы, о дружбе и любви.
Явления устной речи только внешне выглядят монологами и диалогами, а внутри них всегда
присутствуют «голоса» всех воспринимающих, которые обогащают устную форму, творя и созидая ее
семантические стороны. Казахская речь, слова имели довольно длительную историю развития преиму-
щественно в устной форме. К.Ш. Нурланова в своей исследовательской работе «Эстетика художест-
венной культуры казахского народа» обращает особое внимание на развитие художественного слова, как
особенному виду народного творчества. «Импровизация как вид творчества имела повсеместное и
широкое распространение …сказывалась на развитии способностей и воображения». Автор подчеркивает
также, что этот вид творчества, при котором сочинение происходит непосредственно в процессе
исполнения, является показателем красноречия, обладания ораторскими способностями. «Казахи по
своей природе являются прирожденными ораторами, имеют облекать свои мысли в прекрасную и
образную форму, получают большее удовольствие, слушая красивую и стройную речь других», - пишет в
своей книге «Эстетическая культура казахского народа» Б.Р. Казыханова. И, действительно, в казахском
менталитете многовековой опыт осмысления окружающего мира, его строения, свойств, места человека в
мире взаимоотношения между человеком и природой, между людьми находили свое отражение в
пословицах и поговорках.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
89
Пословицы являются нравственным кодексом, который обогащают нормы народной морали, говорят о
том, что, прежде всего, ценится в человеке. Культурная ценность их выражалась в том, что на
протяжении веков народ обобщал в них свой социально-исторический опыт. Ибо пословицы и поговорки
создавались народом на основании жизненных наблюдений, своего материального и духовного опыта.
Уникальность их в том, что народные афоризмы создавались умом и смекалкой миллионов, проверены
вековым опытом многих поколений. Как верно заметил в свое время К.Д. Ушинский: «Это речевые
самородки и самоцветы, в которых выкристаллизовалась мудрость народа».
Отношение казахов к пословицам и поговоркам можно понять из этой точной фразы. «В половодье
нет рыбы, в пословице нет лжи». Нравственная ценность этого «памятника народной культуры» заклю-
чается в том, что не одно поколение воспитывалось на мудрых и правдивых примерах своих предков.
Передавался не только опыт прошлых лет, но и прививалась специфика мышления, особенность
менталитета казахского народа. Приведем примеры назидательных пословиц: «Будешь без лени трудить-
ся – будешь сыт без подаяний», не теряет своего значения и сегодня, как формирующая у молодежи
качеств трудолюбия. Поражает своей лаконичностью пословица для привития нравственных норм и
правил: «Умение терпеть (выдержка) – поистине золото».
Немало народных пословиц о том, каким должен быть "Жаксы адам" - хороший человек. Он должен
быть отзывчив, трудолюбив, гостеприимен, чистосердечен, доброжелателен, прямодушен и честен, прост
и строг к себе. Плохой человек – праздный гуляка, болтун, клеветник, лентяй, сплетник и лгун; он
двуличен, не помнит добра, скуп, думает только о себе: «От хорошего – доброе слово, то от плохого –
сор», «У хорошего нет ненависти, у плохого совести», «Хороший идет за делом, дурной за угощением». К
идеологическим, экзистенциальным можно отнести пословицы, пронизанные патриотическими
чувствами народа: «Чем быть султаном на чужбине, лучше быть полезным для своего народа».
Таким образом, поговорки, пословицы и другие образцы духовной культуры характеризуют
этническую культуру и целостность народа, соответствующие динамике жизни.
1. Наурызбай Ж.Ж. Этнокультурное образование. - Алматы, 1997.
2. Этнопедагогика народов Казахстана. - Алматы 2001.
3. Узакбаева С.А. Казахская этнопедагогика. - Алматы, 1998.
FORMATION OF THE LANGUAGE ENVIRONMENT: A FACTOR IN THE DEVELOPMENT
OF AN INDIVIDUAL’S CULTURE IN A MULTICULTURAL SOCIETY
S.Tazhbayeva – Kazakh National Pedagogy University after Abai, Almaty, Kazakhstan
Research has shown that language, which represents the accumulated experience of a particular nation’s people and
encompasses the fullness and variety of their lives, is well grounded in their consciousness. In each new generation, an
estimation of social values indicates the effectiveness of how particular ethnic groups learn the language attached to that group
through the collective experience and knowledge of reality, vulgarity or rejection by other people. Therefore, language has an
impact on each individual’s experience, behaviour and level of civility. Thus, identification of areas that are pivotal to the
formation of a language becomes the primary factor in an individual’s cultural identity in a multicultural society. We study
these areas in the context of the Kazakh language.
Keywords: Kazakh language; culture; ethnic groups; psychology; consciousness; language; multicultural
societyIntroduction
According to Humboldt, language is one of the phenomena that reflect the character of a people (Humboldt,
1980). However, spiritual characteristics define the national identity of peoples’ languages. The Kazakh language
holds the position of the official language simply because it is the language of the indigenous ethnic group that,
like any ethnic group, should have its own territory and country. However, the status of a language in a region has
no bearing on human thinking.
Human thinking is considered to be an intermental phenomenon that exists in the form of signs and meanings
(or designations) (Zinchenko, 1996). Cultural differences in personality imply a historically and culturally
conditioned education system (Bulletin of Moscow State University, 1988). In the last century, much work by
researchers such as Leontiev, Zinchenko and Vygotsky was devoted to consciousness. According to Leontiev,
consciousness is a human activity that has three key components: the sensations, value and meaning (Leontiev,
1975). The term ‘multicultural society’ implies that ethnic designations are a set of signs related to stable features
of culture, consciousness and language, which refer to a historical community in a certain area that has common
cultural personality traits and consciousness (Leontiev, 1993). The consciousness of the people of a nation,
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
90
including their way of thinking, philosophy, science, art and literature-everything that encompasses ‘the spirit of
the people’-defines the outlook of the nation, which is reflected in language.
Many scientists have studied the national-cultural specificity of language awareness of both individuals and
ethnic groups as a whole. Language is a means of cultural expression and also a component of culture and its
individual and social consciousness (Kolshansky, 1975). By expressing the social consciousness in its entirety, the
language accumulates people’s life experiences and exists as a type of ‘intermediate world’, located between the
people and the surrounding objective world (Brief psychological dictionary, 1985). According to Steinthal, an
individual has mental formations and complex ideas, which exist irrespective of the influence of others. Based on
his theory of linguistics acting through the phenomena of individual psychology, Steinthal sought to understand
the ‘laws of spiritual life’ in various collective entities-including nations and political, social, and religious
communities-and to establish links with the types of linguistic thinking and spiritual culture of the people of all
nationalities (Tarlanov, 1993). In our multicultural society, the psychology of social consciousness plays an
important role in ethnic relations. In particular, social psychology represents the interests of different social
groups, including individuals’ emotional relationships with others or to different events in public life; it also
indicates the prevalent social idea of the state language. As a whole, our social psychology is our mentality and
acts as a storehouse of various mental properties, qualities, characteristics and symptoms (Ferdinand, 1916).
The problem of developing a particular language presents a great problem for the state, people and particularly
scientific community. The state language presents a problem to any society, not just to Kazakhstan. Some
psychologists have argued that the most significant human problems derive from the fact that important features
of human behaviour are rooted in the phenomena of the surface and deep structure of language (The language law
of the Republic of Kazakhstan, 2005). The formation of culture and social consciousness-from the birth of ideas to
their public statement-is based on the social communication of an individual or a group. Let us consider the
example of Israel. In the early 1950s, very few Israelis had mastered Hebrew because the country’s population
was almost entirely composed of immigrants who had previously lived in Europe, Asia and Africa. However,
within 20-30 years, Hebrew was revived from a forgotten to a contemporary language and it has now gained the
status of state language. This was made possible by a very effective policy in Israel, whereby Hebrew was
popularized as the mother tongue and a common property of all Israelis. In this situation, switching to Hebrew
placed no psychological pressure on the people because psychological characteristics of all Israeli citizens were
taken into consideration.
The Present Study
The present study primarily investigates how an individual thinks of him/herself in a particular socio-ethnic
environment. By using a single questionnaire item-‘In what language do you think?’-as the dependent variable,
we considered independent variables such as age, region, education and nationality. The psychological state of
language environment, which expresses the culture of an individual in a society, has allowed us to explore a
highlight of our common culture in a multicultural society with more than 130 ethnic groups, where each group
has a subjective attitude in terms of its priorities with respect to its knowledge of the Kazakh language as the
official language. In this regard, we formulated the basic question of ethnic psychology: What defines the need to
master the Kazakh language?
The survey clarified that most people wanted to learn the Kazakh language. The strengthening of the position
of the state language begins with the birth of today’s children and is strengthened by the learning of the public and
native languages from kindergarten (Paul, 1880). People have formed a stereotype of the ‘prestige of the Kazakh
language,’ which clearly reflects in this study’s results.
This research demonstrates that in our society, people can rarely oppose the rules and regulations established
by the dominant ethnic group and will show no contempt for the primary culture. First, the research indicates that
all members of the various ethnic groups in a multicultural society fit into our community and promote harmony.
One individual’s relationship with another as a subject with a single worldview and attitude is realized in
cooperation. Interaction, in this case, is the controlling factor for self-esteem, level of education, intelligence and
behaviour of the individual in society (Zharikbayev, 2002).
In the study, we interviewed a total of 1396 individuals (age range: 18-67 years) from all regions of
Kazakhstan. The study used a multistage quota sampling method. The analysis considered the respondents’ ages
(18-23, 24-29, 30-39, 40-49, 50-60, 61 and over) and level of education (higher, secondary, incomplete secondary
education, etc.). The factor of urbanization of settlements was not considered.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
91
[Figure 1]
Figure 1. Responses to the question “In what language do you think?”
An analysis of the respondents’ answers to the survey question (Figure 1) shows that 41% of the respondents
think in the Kazakh language. This implies that the country’s language situation has changed in recent years. The
study of the Kazakh language has garnered increased interest with its growing demand in various spheres of social
life.
[Figure 2]
Figure 2. Regional division of respondents who reported thinking in Kazakh
Among the people surveyed, 52.1% from the southern region, 48.4% from the eastern region, and 39.5% from
the cities think in the Kazakh language. Further, 38.9% people from the central region, 29.3% from the northern
region, and 26.0% in the western region think in the Kazakh language and also report thinking in the Russian
language at the same time. The highest rate in the southern region suggests that most southerners are traditional
ethnic Kazakh people, who are religious and committed to the traditional Kazakh culture. They revere to this day
the centuries-old traditions, which in other regions are less respected.
The psychology of the ethnic groups differs according to their place of residence. In the case of Kazakhstan,
we can point to geographical determinism, whereby the main determinant of social development is the
geographical location. From the responses of different ethnic groups, we found that representatives of eastern
nationalities have a desire to not only understand but also study Kazakh as the state language. This desire seems to
arise from the fact that both the Kazakh language and the languages of these other nationalities have the same
eastern Turkish roots (State program operation and development of languages for 2001–2010, Kazakhstan). The
representatives of the Slavic nationalities comprise about one-third of the total population, and the desire to learn
Kazakh as the state language prevails in those respondents. The proportion of other ethnicities was small because
of their migration to different countries.
The education levels of the respondents to our survey question were as follows: 47.8% of the respondents had
completed mid-level education, 45.2% had completed higher education in the humanities, 38.9% had completed
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
92
secondary education, and 36.4% had completed higher technical education. Furthermore, 37.5% had not yet
completed their higher education, while 18.8% had advanced degrees.
Conclusions
This study demonstrates the respondents’ desire to learn the Kazakh language; that is, to become bilingual or
trilingual in a multicultural environment where a language is a measure of a person’s emotional intelligence. In
this study, motivation to learn the state language defines the social significance of the individual and his individual
peculiarities.
In this study of the status of language environment as an indicator of cultural identity in modern Kazakhstan,
we have used a single questionnaire item as the dependent variable. The study suggests that over the past 20 years
of independence, there has been a change in Kazakhstan with respect to the psychology of consciousness. The
psychology of linguistics provides an indicator to the direction of integration of cultural identity, which in turn is a
determinant of the next stage of the transformation process, as shown by the finding that 41.6% of the people
surveyed think in the Kazakh language. This confirms the relationship between the culture of ethnic groups and a
psychological determinant of the general mentality in Kazakhstan, which includes elements of the ordinary and
theoretical consciousness of all of its citizens (Kozyrev, 2009).
In this case, we can say that a common culture of all ethnic groups represents a common national psychology
based on a tradition that has been entrenched in the course of historical development. Further harmonious
prosperity of the ethnic groups depends on the relevance and flexibility of their protective mechanisms (The
concept of the language policy of the Republic of Kazakhstan, 1996). Individuals within a society can use all the
available communication processes, while respecting cultural differences and showing empathy toward others.
Consequently, linguistic processes within our society contribute to psychological knowledge and promote the
relationship of language, sensory perception, thinking, and the unity of consciousness. This relationship
emphasizes the social nature of individuals and defines language as a condition for the formation of self-identity
in a multicultural society.
Brief psychological dictionary, ed. A. Petrovsky. 1985, p. 560.
Bulletin of Moscow State University, A series of 14, Psychology, 1988, v.3, pp. 22-23.
de Saussure, Ferdinand. 1916 [1959 translation]. A Course in General Linguistics, ed. by Charles Bally and Albert
Sechehaye, in collaboration with Albert Reidlinger. Translated from the French by Wade Baskin, New York: McGraw-Hill.
Hermann Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte (Halle: Max Niemeyer, 1st ed. 1880), translated into English: Paul,
Hermann 1970. Principles of the History of Language, translated from 2nd edition by H.A. Strong. College Park: McGroth
Publishing Company, ISBN 0843401141.
Humboldt V., Language is the spirit of the people (the concept of Humboldt), Selected works on linguistics, 1980.
Kozyrev, T. The role of the administrative factor, Herald KISR, No. 1, 2009.
Kolshansky G.V. Value of subjective and objective factors in language, M. Science. 1975, p. 231.
Leontiev A.N. Activities. Consciousness. Personality. Science. 1975, p. 167.
Leontiev, AA Linguistic awareness and image of the world. Language and consciousness: paradoxical rationality M,
1993, p. 35-39.
State program operation and development of languages for 2001–2010, Kazakhstan.
Tarlanov Z.K. language, ethnicity, time.-Petrozavodsk. 1993, p. 223.
The language law of the Republic of Kazakhstan, Astana, Ak Orda, 2005, p. 25.
The concept of the language policy of the Republic of Kazakhstan, 1996, Kazakhstan.
The doctrine of national unity in Kazakhstan, http://www.inform.kz/kaz/article/2263392
‘To be a patriot of the Homeland-wear Kazakhstan in his heart.’ Country and the world. No. 41, October 27.
Zharikbayev K.B. Psychology in Kazakhstan, The history and development stages of 20th century, A monograph, Almaty,
2002.
Zinchenko V.P. The problem of ‘form’ of consciousness activity theory of the psyche, 1996.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
93
ИССЛЕДОВАНИЕ ГОТОВНОСТИ КУРСАНТОВ ВОЕННОГО ИНСТИТУТА
К РАЗВИТИЮ ПРОФЕССИОНАЛЬНО ВАЖНЫХ КАЧЕСТВ
О.А. Магсумова – магистрант 2 курса,
Д.Г. Наурзалина – доктор PhD в области психологии,
доцент кафедры специальной психологии и педагогики,
А.А. Карабалина – к.психол.н., доцент кафедры специальной психологии и педагогики
Актюбинский региональный государственный университет им. К.Жубанова
Resume
The psychology support of education in military aviation university is subject of our study. Pilot as aviation specialist
should have EI, high level of adaptation and some special KPI. Theoretical review of psychological research had shown
difficulties in understanding of psychology support. From one side is has been proven that psychological training and support
helps to prevent post traumatically stress disorder (PTSD). From another side is very difficult to investigate military pilots
KPI. Our study has been investigated personal attitudes, emotional stability, cognitive way finding.
Key words: military pilot, professional qualities, professional skills, professional identity, personality and
psychophysiological professional qualities, KPI, EI.
Түйін
Аталмыш мақала әскери институты курсанттарының кәсіби маңызды сапаларының қалыптасуына арналған. Ұшу
әрекеті жоғары психикалық-жүйке қысымы, мәлімет пен уақыттың тапшылығы, штаттан тыс қалыпта, ұшудың
эксперименттік факторлары жағдайларында өтеді. Мұның барлығы ұшқыштың жоғары кәсіби дайындығын, мықты
денсаулық пен психикалық тұрақтылықты, функционалды сенімділік пен эмоционалды тұрақтылықты, жоғары
интеллект пен жеке тұлғаның жағымды қасиеттері, ұшқыштың қабілетінің дамуына алып келеді. Әскери ұшқыштың
физикалық сапасы кәсібі биік талаптардың, психофизиологиялық және жеке тұлғалық қасиетпен, сондай-ақ
курсанттардың когнитивті үрдістерінің дамуына алып келеді.
Кілттік түсініктер: әскери-ұшқыш маман, әскери ұшқыш, кәсіби маңызды сапа, кәсіби қабілеттер, кәсіби өзіндік
сана, тұлғалық және психофизиологиялық кәсіби маңызды сапа.
Ключевые понятия: военный летчик, профессионально важные качества, психофизиологические и личностные
профессионально важные качества, профессиональные способности, профессиональное самосознание.
Для реального выполнения военно-профессиональной деятельности курсант должен обладать рядом
профессионально важных качеств, необходимых для данной профессии. Профессионально важные
качества (ПВК) – это качества человека, влияющие на эффективность осуществления его труда по основ-
ным характеристикам (производительность, надежность и др.) (Маркова, 1999). ПВК являются пред-
посылкой профессиональной деятельности, а также они сами совершенствуются в ходе деятельности,
являясь ее новообразованием. В качестве ПВК могут выступать психические процессы, свойства и
состояния, а также мотивы и отношения.
По мнению Марковой А.К., предпосылками для формирования системы ПВК является развитие
профессиональных способностей, профессионального самосознания, профессионального мышления.
Профессиональные способности – индивидуально-психологические свойства личности человека,
отличающие его от других, отвечающие требованиям данной профессиональной деятельности и являю-
щиеся условием ее успешного выполнения (Маркова, 1999). Профессиональные способности не сводимы
к конкретным знаниям, умениям, навыкам, приемам. Профессиональные способности формируются у
военного летчика на основе анатомо- и нейрофизиологических особенностей.
Кроме того, большое значение в процессе профессионального становления военно-авиационного
специалиста имеют профессиональное сознание и самосознание, оперирование человеком образами
профессиональной деятельности при ее осуществлении. Профессиональное самосознание строится на
базе общего самосознания личности. По Марковой А.К., «профессиональное самосознание – это ком-
плекс представлений человека о себе как профессионале, это целостный образ себя как профессио-нала,
система отношений и установок к себе как профессионалу» [1].
Профессиональное самосознание включает:
– осознание человеком норм, правил, моделей своей профессии как эталонов для осознания своих
качеств;
– осознание этих качеств у других людей, сравнение себя с неким абстрактным или конкретным
коллегой;
– учет оценки себя как профессионала со стороны коллег;
– самооценивание человеком своих отдельных сторон – понимание себя, своего профессионального
поведения, а также эмоциональное отношение и оценивание себя [2].
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
94
– положительное оценивание себя в целом, определение своих положительных качеств, перспектив,
что приводит к позитивной Я-концепции.
У профессионала, обладающего таким уровнем самосознания, повышается уверенность в себе,
удовлетворенность своей профессией, эффективность работы, возрастает стремление к самореализации.
И.С. Пряжников и Е.Ю. Пряжникова утверждают, что развитие и формирование профессионального
самосознания являются одним из центральных моментов становления профессионала. Ученые отмечают,
что в развитии профессионального самосознания необходимо учитывать, что личность профессионала
формируется вместе с развитием личности ученика-подростка, студента и уже работающего специалиста.
При этом профессиональное самосознание во многом связано с развитием гражданского самосознания,
«так как смысл профессии в общественно-полезной деятельности, в том, чтобы быть полноценным
гражданином общества, реализующим себя через труд» [3].
Мы предположили, что формирование профессионального самосознания у курсантов положительным
образом сказывается на стремлении к получению специальных знаний и личностном самосовершенство-
вании. Нам важно было выяснить на каком этапе обучения курсанты сознательно стремятся к развитию
интеллектуальных профессионально важных качеств и готовы к психологическому сопровождению
профессионального становления.
Э.Ф. Зеер психологическое сопровождение профессионального становления личности определяет как
«составную часть профессионального образования, отражающую психологическую помощь в преодоле-
нии трудностей профессиональной жизни, коррекции деструктивных тенденций развития (кризисов,
конфликтов, деформаций), повышения адаптации специалиста к социально-экономическим и технологи-
ческим изменениям, развития у него позитивной профессиональной перспективы» [4]. Ю.В. Слюсарев
рассматривает психологическое сопровождение как комплексное психологическое воздействие на
личность, сверхзадачей которого является активизация ее саморазвития [5]. В ряде публикаций исследо-
ватели обращают внимание на динамику профессионального становления будущих офицеров и необхо-
димость дифференцированного подхода к психологическому сопровождению на протяжении всего
периода их обучения в вузе (А.А. Караванов, В.П. Вишневская, И.А. Кибак, В.В. Егоров, А.П. Герасимчик
и др.). В рамках проводимого исследования наибольший интерес представляет период сознательного
овладения курсантами профессионально важными качествами.
На наш взгляд, наиболее полную структуру профессионально важных качеств летчика выделяет
Квятош Е.П. (2010):
1. Личностные (долговременная мотивация на профессию; способность к правильной самооценке;
способность к психической адаптации к различным условиям; устойчивость личности к неблагоприят-
ным воздействиям и т.д.).
2. Интеллектуальные (развитость ощущений и восприятий; яркость, четкость и контролируемость
пространственных представлений; продуктивность и помехоустойчивость мышления и т.д.).
3. Психофизиологические (нервно-эмоциональная устойчивость; устойчивость к монотонии и к работе
в вынужденном темпе и т.д.).
4. Физиологические (вестибулярная устойчивость; устойчивость к перегрузкам большой величины и
длительности и т.д.).
5. Физические [6].
Уровень развития физических и физиологических ПВК у курсантов определяется в ходе медицинского
обследования квалифицированными медицинскими работниками и находится вне профессиональной
компетентности психолога. Диагностика и психологическое сопровождение развития психофизиологи-
ческих, интеллектуальных и личностных ПВК входит в должностные обязанности сотрудников психоло-
гической службы.
Целесообразность и возможность проведения диагностического исследования обусловлена существо-
ванием относительно стойких индивидуальных различий между курсантами, которые могут быть
настолько значительны, что некоторые военнослужащие, несмотря на достаточное здоровье и активное
стремление овладеть определенной деятельностью, фактически не могут достичь необходимого мини-
мума профессионального мастерства.
Нами была проведена диагностика психофизиологических и личностных ПВК, как наиболее
статичных образований. В исследовании приняли участие курсанты первого и третьего года обучения
Военного института Сил воздушной обороны в количестве 40 человек. Все испытуемые проходят
обучение на летном факультете. Возраст первокурсников – 17-18 лет, третьекурсников – 20-22 года.
Для диагностики психофизиологических ПВК был использован опросник Г.Айзенка по определению
темперамента и тест на выявление функциональной ассиметрии больших полушарий. Для диагностики
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
95
личностных ПВК использованы методика личностного дифференциала (исследование самооценки,
развития волевых качеств), авторский вариант методика «Незаконченные предложения» (военно-
профессиональная направленность и профессиональное самосознание).
Результаты исследования темперамента представлены в гистограмме (рис. 1).
0%
20%
40%
60%
80%
Холерик
Сангвиник
Флегматик
Меланхолик
1 курс
3 курс
Рис. 1. Соотношение темпераментов у курсантов 1 и 3 курса
По-видимому, данное процентное соотношение не случайно и позволяет проследить зависимость
выбора военной профессии от темперамента.
Сангвиники характеризуются атлетическим телосложением, очень активны, энергичны, обаятельны и
доброжелательны. Мужчины-сангвиники самые мужественные и надежные. Они дисциплинированны и
ответственны. В одежде предпочитают классический стиль, военную форму носят с удовольствием.
Очень аккуратны и общительны: умеют вести переговоры, произносить речи, осуществлять руководство.
Мужчины-сангвиники являются хорошими политработниками, военачальниками, которые общаются
непосредственно с личным составом. В спорте предпочитают бокс, у-шу, спортивные танцы, гимнастику.
Ориентированы на будущее, поэтому являются хорошими стратегами.
Холерики – спортсмены по имиджу. Очень энергичны, экспрессивны, эмоциональны, эгоистичны.
Мужчины-холерики являются профессиональными армейскими служащими, наиболее полно реализуют
себя в группах прорыва, в разведке, спецназе и самых опасных местах, где необходимо проявление
агрессии в поведении. Ориентированы на успех, на достижение поставленных целей, поэтому предпочи-
тают игровые соревновательные виды спорта: футбол, каратэ, автогонки. Холерики очень настойчивы и
предприимчивы. Они любят перемены в жизни, поэтому легки на подъем. Кроме того, холерики
демонстративны: любят, когда ими восхищаются и оценивают их успехи.
Меланхолики абсолютно противоположны вышеописанным типам темперамента. Они скромные,
сдержанные, умеренные. В одежде преобладает классический стиль. Тщательно заботятся о своем внеш-
нем виде, чрезмерно аккуратны и чистоплотны. Меланхолики говорят тихо, спокойно, расплывчато. Сами
себя презентовать не могут. Меланхолики-мужчины – в армии случайные люди, могут проявить себя в
узких военных специализациях: картографы, топографы, операторы, делопроизводители. Меланхолики-
мужчины – хорошие разведчики в тылу врага, т.к. они серенькие, неприметные, способны приспосаб-
ливаться, сливаться с окружающей средой. Кроме того, они тревожны, скрыто агрессивны, злопамятны и
очень чувствительны.
Флегматики практически не встречаются в военной деятельности. Флегматики – люди-одиночки,
которые живут в мире своих идей и фантазий, вступают в контакт с другими людьми только в случае
острой необходимости. Говорят монотонно и медленно. Они сдержанные, умеренные, требовательные к
себе и к окружающим. Флегматики-мужчины агрессивны, педантичны, аккуратны, консервативны. При
выполнении военных деятельности сила флегматиков проявляется в том, что они всегда учитывают все
мелкие детали, за счет чего являются хорошими снайперами. Они способны выполнять монотонную,
однообразную деятельность, не любят перемен и спонтанности.
Таким образом, можно сделать вывод о том, что тип темперамента предопределяет способность
человека к осуществлению военной деятельности. Общеизвестно, что армия не для всех. Наиболее полно
в военно-профессиональной деятельности могут себя реализовать сангвиники за счет дисциплинирован-
ности, мужественности и решительности, а также холерики – за счет бесстрашия, рискованности и
энергичности. Меланхолики и флегматики – редко встречаются в армии из-за пассивности, консерва-
тивности, замедленной реакции.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
96
Тест по жестам основан на функциональной ассиметрии правого и левого полушария головного мозга.
Предлагаемый тест направлен на выявление соотношения ролей функций полушарий мозга. В результате
проведенного исследования мы получили следующие данные, представленные в гистограмме (рис. 2).
И.П. Павлов выделил три типа личности, исходя их доминирования правого или левого полушария:
художественный тип – активное правое полушарие,
мыслительный тип – активное левое полушарие,
средний тип – определенная уравновешенность между художественными и мыслительными
взглядами.
Рис. 2. Доминирование правого и левого полушарий у курсантов 1 и 3 курса
По данным, полученным в ходе проведенного исследования психофизиологических ПВК, можно
сделать общий вывод, что выражена взаимосвязь между темпераментом и доминирующим полушарием.
В большинстве случаев у холериков доминирует правое полушарие, у сангвиников – левое. Это связано с
возбудимостью, эмоциональностью холериков, которые склонны предпринимать необдуманные дейст-
вия, и рациональностью, рассудительностью сангвиников, склонных к планированию своей деятельности.
Взаимосвязь темперамента и доминирующего полушария у флегматиков и меланхоликов в нашем
исследовании не была выявлена ввиду отсутствия носителей этих типов темперамента среди курсантов.
Положительные данные получены после проведения методики личностного дифференциала. Однако
при интерпретации данных, полученных с помощью личностного дифференциала, следует помнить, что в
них отражены субъективные эмоционально-смысловые представления человека о самом себе и других
людях, его отношения, которые могут лишь частично соответствовать реальному положению дел, но
часто сами по себе имеют первостепенное значение.
Средние баллы по шкале «оценка» (12 баллов у первокурсников и 11 баллов у третьего курса)
свидетельствуют об адекватном уровне самооценки и самоуважении у курсантов. Они склонны воспри-
нимать себя как носителя позитивных характеристик в социальном окружении, способны оценивать свое
поведение и делать адекватные выводы в случае критики со стороны окружения.
Показатели развития волевых качеств и активности несколько ниже. Мы предполагаем, что это
связано с особенностями обучения в военном институте.
Фактор силы (7,6 баллов у первого курса и 7,9
баллов у третьего курса) в самооценках свидетельствует о развитии волевых сторон личности, как они
осознаются самим испытуемым. На показатели развития волевых качеств у курсантов большое значение
оказывает проживание в казарменном положении под постоянным наблюдением командиров взвода,
роты и т.д. Курсанты постоянно зависят от внешних обстоятельств и оценок, они должны подчиняться и
выполнять распоряжения командования для оперативного выполнения боевых задач.
Фактор активности (20 положительных ответов у первого курса и 18 – у третьего курса) в самооценках
интерпретируется как свидетельство экстравертированности личности. Положительные значения
указывают на высокую активность, общительность, импульсивность; отрицательные – на интровертиро-
ванность, определенную пассивность, спокойные эмоциональные реакции. Данные фактора активности
при соотнесении с темпераментом дают прямую зависимость. Сангвиники и холерики – подвижные,
активные типы темперамента. Следовательно, результаты методики личностного дифференциала можно
считать достоверными.
Классический вариант проективной методики «Незаконченные предложения» был разработан Саксом-
Леви. (Sacks sentence completion test, SSCT) [7]. В основе разработанной нами модификации данной
методики лежит открытый К.Юнгом [8] феномен возможности при помощи косвенных воздействий
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(41), 2014 г.
97
вызывать реакции, эксплицирующие неосознаваемые, но значимые для человека области переживаний и
поведения. Разработанная нами модификация методики «Незаконченные предложения» позволяет
получить информацию о представлении курсантов о будущей служебной деятельности, о сформирован-
ности «образа профессии» и профессионального самосознания. В основе данной модификации методики
лежит идея В.И. Слободчикова и Л.М. Митиной о том, что «становление субъекта саморазвития возмож-
но только при наличии базового, фундаментального условия – повышения уровня профессионального
самосознания» [9]. В опосредованной и свободной форме методика позволяет выявить основные
представления курсантов о заданном предмете.
По мнению большинства курсантов первого года обучения, военнослужащий – это солдат, офицер,
смелый и храбрый защитник Родины. Ответы говорят о сформированности образа военной профессии.
Достарыңызбен бөлісу: |