Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
14 
5
 
Памятная  книжка  Акмолинской  области  на  1887  год.  Адрес-календарь  и 
географическо-статистические  сведения.  -  Омск:  Типография  Акмолинского 
областного правления, 1887. – 202 с. 
6
 
Первая  всеобщая  перепись  населения  Российской  империи.  Том  81.  Акмолинская 
область. Под редакцией Н.А. Тройницкого. - Санкт-Петербург, 1904. – 154 с. 
7
 
Козыбаев  М.К.  Проблемы  методологии,  историографии  и  источниковедения  истории 
Казахстана. - Алматы, «Ғылым». 2006. – 272 с. 
8
 
Ерофеева И.В. Столыпинская аграрная реформа и массовое переселение славянского и 
немецкого  крестьянства  (1900-1907)  //  В  книге:  Масанов  Н.Э.,  Абылхожин  Ж.Б., 
Ерофеева  И.В.,  Алексеенко  А.Н.,  Баратова  Г.С.  История  Казахстана.  Народы  и 
культуры. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2001. – 608 с. 
9
 
Мик  Д.В.  Из  истории  села  Петерфельд  //  Культура  немцев  Казахстана:  история  и 
современность.  Материалы  международной  научно-практической  конференции.  - 
Алматы, 1998, 9-11 октября. 
10
 
Обзор  Акмолинской  области  за  1913  год.  -  Омск:  Типография  Акмолинского 
областного правления, 1914. – 140 с. 
11
 
Словцов  И.Я.  Путевые  записки,  веденые  во  время  поездки  в  Кокчетавский  уезд 
Акмолинской области в 1878 г. // Записки Западно-Сибирского отдела Императорского 
русского географического общества. Кн. ІІІ. - Омск, 1881. – 153 с. 
12
 
Памятная книжка Акмолинской области на 1914 год.  - Омск: Областная типография, 
1914. – 287 с. 
13
 
Памятная книжка Акмолинской области на 1915 год.  - Омск: Областная типография, 
1915. – 158 с. 
14
 
Каженова  Г.Т.  Формирование  казачьего  населения  Степного  края  //  «Отан  тарихы» 
журналы. – 2007. - №1 (37). - С. 217-223. 
15
 
Обзор  Акмолинской  области  за  1915  год.  -  Омск:  Типография  Акмолинского 
областного правления, 1917. – 142 с. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  этнический  состав  и  социальная  классификация  населения 
Акмолинской области во ІІ-пол. ХІХ в. – нач. ХХ в. по данным Памятных книг области. 
 
RESUME 
 
The  article  deals  with  the  ethnic  composition  and  social  classification  of  the  population  of  the 
Akmola region in the 2nd half of the 19th century and the beginning of the 20th century on the data of the 
memoralle books of the region.
 
 
  

 
15 
ӘОЖ 342.4 (=1.574) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ.А. Еңсенов 
ҚР БҒМ ҒК Мемлекет  
тарихы институты,  
тар. ғыл. канд. 
 
Қазақстандық 
бірегейлікті 
қалыптастырудағы 
этномәдени 
орталықтардың 
қызметі 
 
Аннотация 
Бұл  мақалада  этносаралық  келісім  және 
оның 
Қазақстандық 
үлгісі 
қарастырылып, 
еліміздегі  этномәдени  орталықтардың  қызметі 
туралы баяндалған. 
Түйін  сөздер:  этнос,  диаспора,  халық,  ұлт, 
демография,  келісім,  саясат,  отансүйгіштік, 
елжандылық, 
ұлтжандылық, 
тұрақтылық, 
татулық. 
 
 
Ұлтаралық 
қарым-қатынас 
мәдениеттің 
құрылымдық 
элементі 
патриотизм 
болып 
табылады. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа 
Жолдауында: 
«Біз 
Қазақстанның 
барлық 
азаматтарының  отаншылдық  сезімі  мен  өз  еліне 
деген  сүйіспеншілігін  дамытуға  тиіспіз»,  -  деп 
атап  өткен  болатын.  Тәуелсіздік  алған  уақыттан 
бері  қазақстандық  қоғам  тіршілігінің  барлық 
жүйелерінде  жүріп  жатқан  түбегейлі  жаңару 
процестері  едәуір  дәрежеде  оның  мәдени-
әлеуметтік  саласын  да  қамтыды.  Бүгінде 
халқымыздың  тарихи  тәжірибесін  қайта  бағалау, 
дәстүрлі-өнегелік  негіздерді  өзгерту  және  соның 
нәтижесінде  қазақстандықтардың  жаңа  саяси 
санасын қалыптастыру жасалуда [1]. 
Қазақстанды  қоныстанған  көп  этносты 
халқымыздың 
азаматтық, 
ашық, 
зайырлы, 
демократиялық  саяси-экономикалық  жағынан 
тәуелсіз  қоғам  орнатуға  бір  кісідей  жұмылған 
біртұтас  Қазақстан  халқының  толеранттылығын, 
конфессия  аралық  және  ұлтаралық  келісімін, 
туысқандық  бірлігі  мен  достығын  одан  әрі 
дамытып,  нығайтуды  көздеген  Қазақстан  халқы 
ассамблеясы  өз  алдына  қойған  мақсаттарын 
абыройлы  атқаруда.  Оны  біз  бүгінгі  таңдағы 
еліміздің  экономикасының  қарыштап  дамуы  мен 
елдегі  саяси  тұрақтылықтан  және  Қазақстанды 
мекен  ететін  барлық  ұлыстар  мен  ұлттардың  бір 
кісідей жұмылып,  оны әлемнің дамыған зайырлы 
мемлекеттері 
қатарына 
қосуға 
деген 
ұмтылыстарынан байқаймыз. 
Осы  тұста  өзінің  тарихында,  жалпы, 
мемлекеттік  құрылымдық  ғұмырында  Қазақстан 
ерекше  ел  болып  қалыптасқанын  айта  кеткеніміз 
абзал.  Өзінің  тағдыр-талайында,  біртұтас  бола 
білудің жауапкершілігін көрсеткен  кезеңі  ондағы  

 
16 
ұлттар мен ұлыстардың үлкен жауапкершілігін көрсетсе керек. Біздің бақытымыз да сол, 
Қазақстан аз уақыттың ішінде әлемдік қоғамдастықтың алдыңғы қатарлы көшіне қосылды 
[2]. 
Елімізде  қалыптасып  келе  жатқан  Жаңа  Қазақстандық  патриотизм  Отанға  деген 
сүйіспеншілікті,  оған  адалдықты,  өз  іс-әрекеттерімен  оның  мүдделеріне  қызмет  етуге 
ұмтылысты, сондай-ақ, туған жеріне, тұрақтаған мекеніне бауыр басушылықты білдіреді 
[1, 13]. 
Әлемдегі  кез  келген  Қазақстан  секілді  көп  этностты  мемлекеттің  өзінің  тұтастығы 
мен  тәуелсіздігін  сақтаудың  негізгі  шарттарының  бірі  –  ол  оның  азаматтарының  ұлтқа 
бөлінбей,  бір  қауымға,  тұтас  халық  дәрежесіне  біріктіру  мәселесі  алынады.  Сондықтан 
Қазақстан билігі өз азаматтарының ұлтқа бөлінбей, бір қауымға, тұтас халық дәрежесіне 
біріктіру  саясатын  ұстанған.  Бұл  бағытта  негізгі  назар  әр  ұлт  өкілдерінің  республика 
азаматы ретінде саяси топтасуы қарастырылған және ол ұлттар мүдделерінің ортақтығына 
қатысты  құрылып,  мемлекеттік  саясаттың  жалпы  ұлттық  құрылысында  есепке  алынуы 
қажет. 
Қазіргі  таңда  Қазақстандағы  жалпы  ұлттық  құрылыстың  негізгі  құрылымының  бірі 
ретінде  ұлттық  плюрализм  алынып  отыр.  Аталынған  бағыттың  жүзеге  асырылуы 
барысында  біршама  жетістіктерге  қол  жеткізілген.  Мысалы,  біріншіден,  әлеуметтік 
зерттеу  деректеріне  сай  қазақстандық  тұрғындардың  басым  бөлігі  өздерін  Қазақстан 
Республикасының азаматы деп санайтынын мәлімдеген. Екіншіден, Қазақстанда тұратын 
этнос  өкілдеріне  өздерінің  ұлттық-мәдени  мүдделерін  жүзеге  асыруға  қолайлы  жағдай 
жасалған. 
Қазақстан өз тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ көп этносты және түрлі 
дінді  ұстанатын  қоғамда  этностардың  өзгешелігі  мен  бірігуін  сақтауға  негізделген 
этносаралық қатынастарды қамтамасыз ететін өзіндік айрықша үлгі қалыптастырған [3]. 
Этносаралық  қарым-қатынас  республика  өмірінің  барлық  салаларындағы  адамдар 
тіршілік  әрекетінің  мейлінше  мәнді  бір  қыры  болып  табылады.  Өзара  байланыс,  өзара 
әрекеттестік,  материалдық  және  рухани  өндіріс  өнімдерімен,  біліммен,  ақпаратпен, 
дағдылармен  алмасушылық  табиғи  түрде  қарым-қатынас  нәтижелігіне,  қойылған 
мақсаттардың  жүзеге  асырылу  дәрежесіне  ықпал  ететін  қарым-қатынас  мәдениетімен 
сипатталады. 
Адамзат  тарихында  әртүрлі  халықтар  арасындағы  өзара  қатынастар  туралы 
мәселеден  күрделі,  өткір  әрі  кілтипанды  мәселені  табу  қиын.  Тәжірбие  көрсеткендей, 
біздің  еліміз  сияқты  көпэтносты  елдегі  халықтардың  өзара  қатынастарының  әлеуметтік 
нормаларын  бекіту  аса  қиын  міндет  болып  табылады.  Жаңа  қоғамның  мәніне  жауап 
беретін  бірден-бір  жол  –  халықтар  достығының,  республика  аясындағы  әрбір  ұлт,  ұлыс 
мәдениеті  дамуының,  олардың  түбірлі  мүдделерінің  ортақтығының  негізінде  сол  ұлттар 
мен ұлыстардың ерікті, тең құқылы ынтымақтастығының жолы [4]. 
Ұлттық  мәселені  шешу  әрбір  елде  және  барлық  кезеңде  мемлекеттік  саясаттың 
негізгі  құрамдас  бөлігі  болған,  бола  да  береді.  Қазіргі  кезде  саясаттанушылар  ұлт 
мәселесін  шешуде  үш  түрлі  жолды  ұсынады.  Біріншісі  –  өзге  ұлттарды  ығыстыру 
саясатын  жүргізуі.  Екіншісі  –  ұлттық  мәселелер  өзінен  өзі  шешіледі  деген  үмітпен  оған 
ешқандай көңіл бөлмеу; үшіншісі – қазақстандық үлгі. Ұлтаралық келісімдерге құрылған 
саясат көп тер төгуді қажет етеді. Ол халықтар арасындағы келісім мен сенімнің ауқымын 
кеңейтуді  көздейді.  Бұл  бағыттағы  жұмыс  көп  этносты  еліміз  тұрғындарының 
конституциялық-құқықтық  базасын  құрудан  басталады.  1995  жылы  30  тамызда 
қабылданған  Ата  заңымызда  бірқатар  баптар  осы  мәселелерге  негізделген.  Мысалы,  39-
баптың  2-тармағында  «Ұлтаралық  келісімді  бұзуы  мүмкін  кез  келген  іс-қимыл 
Конституцияға қайшы деп табылады» деп көрсетілген [5]. 

 
17 
Еліміздің Конституциясында: «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, 
байырғы  қазақ  жерінде  мемлекеттілік  құра  отырып»  деген  сөздермен  басталады. 
Қазақстанның даму барысында осы жолдардың маңызы өте зор [6]. 
Ұлттық  орталықтар  қоғамдық  ұйымдардың  елеулі  бір  бөлігі  болып  табылады. 
Ұлттық  мәдени-орталықтардың  жұмысы  ұлттық  мәдениетті  қайта  жандандырып,  әрбір 
ұлттың  салт-дәс  түрін,  өнерін,  әдет-ғұрпын  сақтап  қалуға,  болашақ  ұрпаққа  жеткізуге 
бағытталған.  Ақмола  қаласында  1989  жылы  «Тіл  және  мәдениет»  қазақ  қоғамы, 
«Виденбург»  неміс  қоғамы,  «Дружба»  кәріс  қоғамы,  «Вайнах»  шешен-ингуш  қоғамы, 
«Ватра»  украин  қоғамы,  «Полония»  поляк  қоғамы,  «Таң»  татар-башқұрт  қоғамдары 
құрыла  бастады.  Бүрінгі  күні  Астана  қаласында  22  ұлттық-мәдени  орталықтар  әділет 
басқармасынан тіркеуден өткен және толыққанды жұмыс істеуде [7]. 
Қазақстанда тәуелсіздік қарсаңында және тәуелсіздік алған уақыттан бері құрылып, 
қоғамдық  бірлестіктер  ретінде  жұмыс  жасап  келе  жатқан  этномәдени  орталықтар 
баршылық. Олардың бірқатарын атай кетсек: 
 
№ 
Этномәдени орталықтың атауы 
Ұлты 
Құрылған жылы 
1. 
Шешен-ингуш 
мәдени 
орталығы 
«Вайнах» 
Шешен, ингуш 
1989 ж. 
2. 
Кәріс мәдени орталығы  
Кәріс 
1990 ж. 
3. 
Түрік 
ұлттық-мәдени 
орталығы 
«Ахыска» 
Түрік 
1991 ж. 
4. 
Армян ұлттық-мәдени орталығы «Луйс»  Армян 
1991 ж. 
5. 
Ассириялық мәдени орталық 
Ассириялық 
1991 ж. 
6. 
Қазақстан поляктарының Одағы 
Поляк 
1992 ж. 
7. 
Қазақстан орыс қауымдастығы 
Орыс 
1992 ж. 
8. 
Әзірбайжан мәдени орталығы «Тұран» 
Әзірбайжан 
1992 ж. 
9. 
Беларусь 
ұлттық-мәдени 
орталығы 
«Беларусь» 
Беларусь 
1992 ж. 
10.  Еврей ұлттық қауымдастығы «Мицва» 
Еврей 
1992 ж. 
11.   Болгар мәдени орталығы  
Болгар 
1995 ж. 
12.  Түркмен қоғамдық-мәдени орталығы 
Түркмен 
1995 ж. 
13.  Венгер мәдени орталығы 
Венгер 
1995 ж. 
14.  Неміс 
ұлтының 
республикалық 
қоғамдық ұйымы «Возраждение» 
Неміс 
1996 ж. 
15.  Қырғыз мәдени орталығы «Мекен» 
Қырғыз 
1996 ж. 
16.  Өзбек 
қоғамдық 
қауымдастығы 
«Достлиқ» 
Өзбек 
1996 ж. 
17.  Дағыстан мәдени орталығы 
Дағыстан 
1996 ж. 
18.  Қарашай-балқар 
аймақтық  қоғамдық 
бірлестігі «Минги-Тау» 
Қарашай, балқар 
1996 ж. 
19.  Орыс, 
славян  және  казак  ұйымы 
бірлестігі 
Орыс, 
славиян 
және казак 
1999 ж. 
20.  Грузин мәдени орталығы 
Грузин 
2002 ж. 
21.  Румын-молдаван қауымдастығы 
Румын, молдован 
2002 ж. 
22.  Ұйғыр республикалық мәдени орталығы 
Ұйғыр 
2003 ж. 
23.  Украиндардың  республикалық  одағы 
«Қазақстан украиндарының Радасы» 
Украин 
2005 ж. 
24.  Татар  және  татар-башқұрт  қоғамдық-
мәдени орталығы 
Татар, башқұрт 
2005 ж. 
25.  Күрд қауымдастығы «Барбанг» 
Күрт 
2005 ж. 

 
18 
26.  Грек қоғамының қауымдастығы 
Грек 
2005 ж. 
27.  Дүнген қауымдастығы 
Дүнген 
2005 ж. 
 
Бұл аталған этномәдени орталықтардың басқа да Қазақстан халқы Ассамблеясының 
Қазақстан  бойынша  14  облыста,  16  орталығы  бар.  Ал,  жалпы,  2007  жылғы  мәлімет 
бойынша 47 этомәдени орталық ресми тіркелген. 
Республикада  15  тілде  газет,  8  тілде  радио  бағдарламасы,  11  тілде  телехабар, 
мемлекеттің қолдауымен 19 этностың БАҚ қолдау білдірілсе, олардың жалпы саны 33. 
Республикада қазақ, орыс театрларынан басқа өзбек, ұйғыр, кәріс және неміс театры 
жұмыс жасайды. 1999 жылғы халық санағы бойынша 130 астам этнос өкілдері мен 45 діни 
конфессия бар екендігі анықталған [8]. 
Қазақстан  халқы  Ассамблеясы  ұлтаралық  бірлік  пен  келісімді  сақтауға  үлкен  үлес 
қосты, осының арқасында тұтас алғанда жиырма жыл ішінде республикадағы, облыстағы 
ұлтаралық  қатынастар  айтарлықтай  нығая  түсті.  Қазақстан  халқы  Ассамблеясы 
құрылғаннан  бері  сессиялары  шақырылып,  оларда  қазақстандық  қоғамды  одан  әрі 
реформалауға,  ұлттық  келісімді  нығайтуға  байланысты  маңызды  мәселелер  талқыланды. 
Өткен сессиялардың қорытынды құжаттары елімізде этносаралық және конфессияаралық 
келісімді  нығайтуға,  ұлттық  келісімді  нығайтуға,  ұлттық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуге, 
Қазақстанның барлық халықтарының төлтума мәдениетін сақтауға бағытталған саясат пен 
бастамаларды толық қолдайды [9]. 
Қоғам  дамуының  және  халықтар  арасындағы  тұрақты  әлеуметтік-экономикалық 
және мәдени қатынастар орнауының нәтижесінде, қостілділік жаппай бұқаралық құбылыс 
ретінде көрініс беріп отыр. Өйткені,  көп ұлтты мемлекетте барлық  халық экономикалық 
және мәдени өмірге бірдей дәрежеде қарқынды түрде араласады, нәтижесінде қостілділік 
кеңінен  таралады.  Сонымен  қатар,  қостілділіктің  таралуының  тағы  бір  себебі  –  бір 
халықтың екіншісімен аумақтық жағынан алғанда, көршілес тұруы немесе олардың тұтас 
бір аумақта бірігіп өмір сүруі болып табылады [10]. 
Тәуелсіздіктің  алғашқы  жылдарындағы  жарқын  оқиғаның  бірі  -  республиканың 
қоғамдық-саяси  аренасында  этносаралық  қатынастың  жаңа  институты  –  Қазақстан 
халықтарының Ассамблеясының (қазіргі Қазақстан халқы Ассамблеясы) құрылуы болды. 
1995 жылы 1 наурызда Қазақстан Президентінің Жарлығымен құрылған Қазақстан халқы 
Ассамблеясы елді мекендеген барлық ұлттық-мәдени орталықтар мен этностық қоғамның 
барлық  өкілдерін  біріктірді.  Ол  Қазақстан  Республикасы  Президенті  жанындағы 
консультациялық-кеңес берушілік орган мәртебесіне ие.  
Бұл  органның  пайда  болуы  халық  арасында  да,  этникалық  азшылық  арасында  да 
қолдау  тапты.  Ассамблея  өз  жұмысын  бастағаннан  кейін,  этникалық  азшылықтың 
көптеген ұлттық-мәдени орталықтары алғаш рет өздерінің тілін, дәстүрлерін жаңғыртуға 
және оны мемлекеттің қолдауымен жүзеге асыруға мүмкіндік алды. Қазақстанда 130-дан 
астам этнос өкілдері тұрады.  
Бірнеше  жылдан  кейін  Н.Ә.  Назарбаев  өзінің  «Қазақстан  жолы»  кітабында:  «Біз 
Қазақстан  халықтары  Ассамблеясы  мысалында  ұлттық  қатынастардың  бірегей  құралын 
жасаудамыз.  Бүгінде  дәл  осындай  беделді  де  өкілетті  ұлттық  саясаттың  құралы  әлемнің 
бірде-бір елінде жоқ» [11], - деп атап өткен. 
Жалпы  алғанда,  біздің  еліміздегі  ұлт  саясаты  төмендегідей  принциптерге  сүйенеді: 
адам құқықтары мен ұлт құқықтарының парасатты түрде үйлесім табуы; ұлттар, ұлыстар 
мен  халықтар  арасындағы  ізгілік,  ұлтаралық  келісім  мен  ынтымақтастық  қатынастары, 
өзара  көмек  пен  бірін-бірі  қолдау;  қоғамның  тұрақтылығы  мен  тұтастығы;  ұлттық 
құндылықтар  мен  жалпы  адамзаттық  құндылықтардың  үйлестірілуі;  конструктивті 
ұлттық-ерекшелікті мүдделердің жүзеге асырылуы; елдегі барлық ұлттар мен ұлыстардың 
әлеуметтік-экономикалық және рухани-мәдени дамуының теңдігі мен теңестірілуі. Барлық 

 
19 
ұлттар  мен  халықтарды  бір  жерде  тоғыстырған  ортақ  тарихи  тағдыр  олардың  ортақ 
мұраттар мен құндылықтардың қалыптасуына да себепші болады. 
Қорытындылай  келгенде,  этносаралық  қарым-қатынастың  қазақстандық  үлгісі 
елімізде  саяси  тұрақтылық  пен  бейбітшілігін  сақталу  жолында  көптеген  жұмыстар 
атқарып келеді. 
Қазақстан  Республикасының  бүкіл  қоғамдық  жүйесінің  түбегейлі  өзгеруі  ұлт 
саясатының өзіндік үлгісін тез арада табу, тарихи мұраны сақтау, ұлыстар, этностық және 
әлеуметтік-мәдени  топтар  арасындағы  толеранттылық  пен  достық  қарым-қатынастарды 
нығайту қажеттігін тудырды. 
Жаңа  үлгінің  қалыптасуына  бірқатар  факторлар  жағдай  тудырды.  Біріншіден, 
Қазақстандағы,  сондай-ақ,  дүниежізілік  пракикадағы  этносаралық  қатынастар  саласын 
реттеудің  тарихи  оң  және  теріс  тәжірибесін  ескеру.  Екіншіден,  жаңа  тарихи  жағдайда 
этностардың  төл  дамуын  қамтамасыз  етуге  бет  бұру  және  олардың  ынтымақтастығы. 
Үшіншіден,  этносаралық  қатынастар  жүйесіне  демократияның  және  азаматтық 
қауымдастықтың  азаматтық  құндылықтарын  енгізуді  қамтамасыз  ету.  Төртіншіден, 
этносаралық қатынастарда этностарға қысым жасау арқылы ғана емес, олардың азаматтық 
пісіп-жетілуіне  қол  жеткізу  арқылы  азаматтық  ықпалдастық  идеяларының  айқындаушы 
рөлін қамтамасыз ету қабілеті қалыптасады. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1
 
Мұқажанова  А.  Қазақстан  халқының  патриотизмі  –  ұлтаралық  қарым-қатынас 
мәдениетінің негізі // Ақиқат. - 2010. - №2. – 12 б. 
2
 
Сейдін  Н.Б.  Бәсекеге  қабілетті  елдердің  қатарына  қосылудың  басты  тетіктері  мен 
тірегі // Ақиқат. – 2007. - №2. – 4 б. 
3
 
Арзықұлов А. Тұрақты дамудың кілті – ұлттық бірлікте // Қоғам және дәуір. - 2010. - 
№1. – 5 б. 
4
 
Мұқажанова А. Мәдени құндылықтар және ұлтаралық қарым-қатынас // Қоғам және 
дәуір. - 2010. - №1. – 127 б. 
5
 
Әлиев Ж. Таза қазақстандық үлгі // Егемен Қазақстан. - 2005. - 1 наурыз. – 1-2 б. 
6
 
Айталы А. Конституционализм және ұлттық идея // Жетісу. – 2005. – 17 қараша 2 б. 
7
 
Ускембаева  Г.Ж.  Қазақстандағы  ұлттық-мәдени  орталықтардың  қалыптасуы  мен 
қызметі // Қазақстан мұрағаттары. – 2010. - №2. - 60 б. 
8
 
Ассамблея  народов  Казахстана:  исторический  очерк  /  Е.Л.  Тугжанов,  Г.В.  Кан,  В.С. 
Коробков, Н.У. Шаяхметов. – Алматы: Раритет, 2010. – 304 с. 
9
 
Әбдікешова К. Ұлтаралық келісімнің үлгісі // Егемен Қазақстан. – 2005. – 18 қараша.- 
2 б. 
10
 
Бисенова Ә. Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар және қостілділік мәселесі // Ақиқат. 
– 2010. - №6. – 95 б. 
11
 
Аяған  Б.Ғ.,  Ауанасова  Ә.М.,  Сүлейменов  А.М.  Қазақстанның  жаңа  тарихы:  тұрақты 
Қазақстан.  Үш  томдық.  Т.3.  /  т.ғ.д.  профессор  Б.Ғ.  Аяғанның  редакциясымен.  – 
Алматы, 2012. – 320 б. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
В  данной  статье  рассматриваются  изменения  в  этнодемографической  структуре  населения 
Казахстана, а также создание и деятельность этнокультурных объединений населения страны. 
 
RESUME 
This  article  describes  the  changes  in  the  ethnic  demographic  structure  of  the  population  of 
Kazakhstan,  as  well  as  the  establishment  and  activities  of  ethno-cultural  associations  of  the  country's 
ethnic groups. 

 
20 
УДК 913.1 (5 Каз) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К.Т. Базаров 
Кокшетауский 
государственный 
университет  им.  Ш.  Уалиханова, 
канд. ист. н., доцент  
 
Административно-
территориальное 
разграничение между 
Акмолинской областью 
и Омской губернией 
1920 -1922 гг.  
 
Аннотация 
Данная 
статья 
посвящена 
анализу 
некоторых 
проблем 
административно 
- 
территориального  разграничения  северного 
региона  Казахстана  с  Омской  губернией  в 
РСФСР, в первые годы становления Советской 
власти.  
Ключевые 
слова: 
административно-
территориальное  устройство,  РСФСР,  Каз. 
АССР,  размежевание,  согласительная  комис-
сия,  Чрезвычайная  комиссия,  Постановления 
ВЦИК. 
 
 
Одна  из  интереснейших  и  сложнейших 
проблем,  к  которой  в  настоящий  момент  все 
чаще  обращаются  исследователи  –  проблема 
территориальной 
целостности 
Республики 
Казахстан,  формирования  ее  границ,  в  том 
числе и в ХХI веке. 
Процесс 
формирования 
территории 
Киргизской  АССР,  Казахской  АССР,  затем  и 
Казахской ССР в 1920-1930-е гг. шел довольно 
сложно. 
Изучение  процесса  передачи  территории, 
общей  исторической  картины  того  или  иного 
казахского  региона,  в  том  числе  и  северного 
региона  Казахстана,  предполагает  понимание 
общих 
тенденций, 
общей 
исторической 
картины.  Источники,  в  которых  можно  было 
бы  почеркнуть  интересующую  информацию  о 
ходе  и  позициях  участников  процесса 
размежевания,  аргументации  и  факторах, 
влиявших  на  окончательный  исход  работы 
комиссии, 
недоступны 
большинству 
исследователей.  Участники  государственных 
комиссий  в  большинстве  своем  оказались 
репрессированы  и  ушли  из  жизни  не  по  своей 
воле, 
соответственно 
– 
мемуарной 
беллетристики прочесть нам уже не придется... 
Чудом  сохранившиеся  публикации  тех  лет, 
архивные материалы помогают пролить свет на 
сложнейшую  тему  -  выражаясь  языком  юрис-
пруденции - демаркации и делимитации границ 
между советскими республиками. 
Тема  размежевания  северных  регионов 
Казахстана    по    ряду    причин    слабо 
представлена в  отечественной  историографии. 

 
21 
О  ней  упоминается  вскользь  в  школьных  и  вузовских  учебниках.  Академик  НАН  РК 
Кенес  Нурпеис  считал  процесс  половинчатым:  «Тяжелым  наследием  колониальной 
политики  в  Казахстане  было  то,  что  край  оказался  разделенным  между  отдельными 
административно-территориальными  частями.  Образование  Казахской  АССР  вызвало 
проблему объединения казахских земель. 
Процесс  передачи  данной  территории  Сибревкома  в  состав  Казахской  автономии 
был  неоднозначным.  Поэтому  в  ходе  анализа  передачи  уездов  и  определении  границ 
северного  региона  Казахстана  необходимо  выделить,  как  позитивные,  так  и  негативные 
тенденции, сопровождавшие данный процесс. 
Так, при определении границ указанных территорий, декретом СНК от 10 июня 1919 
года Семипалатинская и Акмолинская губернии в своих старых границах были включены 
в ведение Кирревкома, но фактически эти губернии, как военном, так в политическом и 
экономическом  отношении  оставались  в  подчинении  Сибревкома.  Это  обстоятельство 
объяснялось  тем,  что  большая  южная  часть  Сибири,  в  частности  Семипалатинская  и 
Акмолинская  губернии,  были  в  зоне  военных  действий,  и  создание  военно-
административного центра в городе Омске диктовалось жизненной необходимостью. 
Постановлением  Сибревком  от  3  января  1920  г.  Акмолинская  область  была 
расформирована  и  образована  Омская  губерния  в  составе  10  уездов:  Омского, 
Акмолинского, 
Атбасарского, 
Ишимского, 
Калачинского, 
Кокчетавского, 
Петропавловского, Тарского и Тюкалинского [1]. 
Таким, образом, вопрос о северных границах Казахстана в Декрете об образовании 
КАССР  и  в  решениях  Учредительного  съезда  Советов  республики  был  решен  лишь  де-
юре.  В  декрете  оговаривалось,  что  практическая  передача  Акмолинской  и 
Семипалатинской  губернии  откладывается  до  того  времени,  когда  центральные  власти 
Казахстана  смогут  обеспечить  реальное  управления  ими.  Власти  республики  сочли,  что 
они  будут  в  состоянии  делать  это  с  1  января  1921  г.,  и  направили  в  Омск  специальное 
представительство  из  членов  КазЦИКА  А.  Айтиева,  А.  Алиева,  А.  Ашмарина,  Н. 
Нурмакова,  С.  Сергеева,  С.  Шарипова  во  главе  с  Н.Т.  Кулаковым  для  подготовки 
соответствующего  соглашения  с  Сибревкомом.  На  комиссию  возлагались  следующие 
обязанности: а) выяснить территории, подлежащие включению в Киргизскую республику 
в  силу  этнографических,  политических  и  экономических  условий;  б)  точно  установить 
границы и составить по сему проект для представления в Сибревком и доклада всеобщему 
съезду Киргизского края [2, с.209]. 
В  Омске  представителей  встретили  уважительно,  но  с  ускоренной  передачей  двух 
областей не согласились. Причины выдвигались веские. Во-первых, подлежащие передаче 
районы  являлись  основной  житницей  Сибири,  и  требования  Москвы  о  поставках  хлеба 
центру  исходили  из  учета  возможности  этих  районов.  Во-вторых,  на  востоке  еще 
продолжалась  гражданская  война  и  борьба  с  иностранными  интервентами,  а 
непосредственно  Западной  Сибири  и  прилегающим  районам  Казахстана  угрожали 
вторжениями  (а  иногда  свершали  их)  укрывшиеся  в  Монголии  и  Сыньцяне 
белогвардейские  генералы  и  казачьи  атаманы  Унгерн,  Бакич,  Дутов,  Анненков, 
Кайгородов,  Шишкин  и  другие.  К  тому  же  весной  1921  года  в  Тюменской,  Алтайской 
губерниях и в Северном Казахстане прокатилась волна восстаний против продразверстки. 
Из-за  этого  военное  положение,  отмененное  в  Сибири,  было  сохранено  и  в  восточных 
уездах Семипалатинской области [3, с.51-55].  
Но принципиальное согласие о передаче двух областей все же позволило вплотную 
заняться вопросом о будущей границе между Сибирью и Казахстаном, как между двумя 
регионами Федеративной России. Его разрешения продлились по названым причинам. Но 
сыграли  некоторую  роль  и  взаимные  территориальные  претензии  казахстанских 
представителей  на  город  Омск  с  проведением  границы  «на  востоке  в  6-7  верстах  от 
Омска», и попытки сибревкомовцев сохранить за собой казахстанский курорт  Боровое и 

 
22 
район  соляных  озер  в  Павлодарском  уезде  [4,  с.121,127,136-141,  171-172].  Переговоры 
между  представительством  Казахстана  и  делегации  Сибревкома  к  соглашению  не 
привели. 
С  первых  дней  своей  деятельности  казахстанское  представительство  занималось 
обеспечением недопущения мероприятий, направленных в разрез интересам, как местного 
казахского населения, так и всей отходящей территории, в смысле изъятия из учреждений 
передаваемых областей лучших работников, ценного имущества, сырья, пушнины и т.д. 
По  мере  упрочения  Советской  власти  в  Казахстане  вопрос  передачи  северных 
областей  стал  приобретать  организационный  характер.  По  предложению  Казобкома 
партии  КазЦИК  и  СНК  образовали  Чрезвычайную  полномочную  комиссию  КазЦИК  по 
приему и организации управления Семипалатинской и Акмолиниской губерниями. 
24  марта  1921  года  в  Омск  была  направлена  Чрезвычайная  полномочная  комиссия 
КазЦИКа. Комиссию возглавил председатель КазЦИКа С. Мендешев, членами комиссии 
были  назначены  И.М.  Заморский,  А.  Досов,  С.  Сейфулин  и  представители  отдельных 
наркоматов.  По  прибытию  в  Омск  комиссия  была  пополнена  пятью  представителями  от 
Сибревкома во главе с заместителем председателя ревкома С. Чукайсовым. Полномочные 
делегации сторон составили объединенную Сибиркомиссию, которая до 11 мая провела 6, 
а  бюро  -  15  заседаний.  Следует  здесь  отметить,  что  приезд  казахстанской  комиссии  не 
вызвал  должного  внимания  со  стороны  Сибревкома.  Как  свидетельствуют  архивные 
материалы,  комиссия  с  первых  дней  своей  работы  столкнулись  с  «крайне  нездоровой 
атмосферой  местничества  и  недоброжелательности  со  стороны  сибирских  органов, 
которые всеми средствами пытались игнорировать распоряжение КазЦИК», в результате 
чего работа комиссии затянулась до конца марта [5, с.32].  
На  первых  заседаниях  представители  Казахстана  настаивали  на  включении  в  свою 
республику  обеих  губерний,  в  том  числе  и  Омского  уезда.  Сибревком  решил  на 
оставлении  в  их  ведении  недавно  возникшего  Бухтарминского  уезда,  Омского  и 
прилегающей с юга части Павлодарского уездов. 
Речь,  таким  образом,  шла  о  поиске  способов  осуществления  объективно 
необходимой  модернизации  региона,  наименее  болезненном  преодолении  противоречий 
между субъектом и объектом преобразований, наиболее органичном синтезе разнородных 
начал  и  полноценном  включении  края  в  общероссийскую  хозяйственную, 
административно-территориальную,  политическую  и  социокультурную  организацию, 
которая сама в это время перестраивалась радикальным образом. 
Понадобилось  почти  два  месяца  для  подготовки  и  передачи  из-под  ведомства 
Сибревкома  территории  Семипалатинской  и  Акмолинской  губерний.  Вследствие 
проведенной  работы  по  передаче  назначенных  губерний,  смешанная  комиссия  внесла  в 
Сибревком предложение признать окончательно перешедшими в ведение Кирреспублики 
Семипалатинской  и  Акмолинской  губерний  со  всеми  входящими  в  них  уездов,  кроме 
Омского  [6,  Л.2].  Вопрос  о  границе  между  Омской  губернией  Сибири  и  образуемой 
Акмолинской губернией Казахстана был передан на разрешение ВЦИК. 
2 июня 1921 г. Административная комиссия ВЦИКа с участием С. Мендешева и С.Е. 
Чуцкаева  решила  Бухтарминский  и  Павлодарский  уезды  (с  районами  добычи  соли) 
включить в состав Казахстана, а для размежевания Омского уезда создать согласительную 
комиссию.  На  следующий  день  согласительная  комиссия  достигла  следующего:  «1. 
Станция Исилькуль остается на территории Кирреспублики. 2. Линия границы проходит 
восточнее Исилькуль по границе с Петропавловским уездом, далее севернее озера Кичи-
Корой,  Исиль-Корой,  урочища  Кара-Терек,  придерживаясь  южных  границ  русских 
волостей, и выходит на станцию Черлаковскую на Иртыше. Причем 8 русских волостей: 
Ореховская,  Добровольская,  Моисеевская,  Русско-Полянская,  Ново-Санжаровская, 
Черноусовская,  Степановская  и  Котельниковская  остаются  на  территории  КАССР»  [7, 
с.182-184].  

 
23 
Таким  образом,  для  реализации  Постановления  ВЦИК  от  10  июня  1921  года  о 
разделе Омского уезда, была создана другая согласительная комиссия из представителей 
Омгубисполкома,  КазАССР  и  Сибревкома.  Для  точного  определения  переходящей 
территории  был  выработан  детальный  проект  по  Омскому  уезду.  По  данному  проекту  к 
КАССР  отходила  Исиль-Куль  с  окружающей  ее  Городищенской  волостью  и  станица 
Черлаковская со всей Черлаковской волостью. 
Не решив вопроса о границе, стороны договорились передать его на рассмотрение в 
компетенцию  ВЦИКа  и  временно  приостановить  все  работы  по  районированию.  Как 
следует  из  телеграммы,  отправленной  в  Омск  из  Москвы,  Административная  комиссия 
ВЦИК  по  районированию  отвергла  предложение  КазАССР  о  переходе  в  ее  состав 
большей части Омского уезда, предложив сторонам разделить их по соглашению [8, Л.63]. 
Таким  образом,  учитывая  содержание  телеграммы,  стороны  пришли  к  соглашению, 
которое  было  утверждено  ВЦИК  РСФСР  10  июня  1921  года.  В  качестве  базового  был 
выбран  вариант  Сибревкома  о  пропорциональном  делении  Омского  уезда  на  две  части: 
северную  и  южную.  Общая  площадь  уезда  составила  5202346  десятин,  из  которых  на 
северную  часть  приходилось  2665498  десятин,  и  2536848  на  южную  [9,  Л.16].  Большая 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: