Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
198 
5
 
Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. Учеб. пособие для ин-
тов и фак.иностр.яз. – 3-е изд., перераб. и допол. –  М.: Высш. шк., 2006. – 295 с., ил. – 
на англ.яз. 
6
 
Заботкина.  Новая  лексика  современного  английского  языка.  -  М.:  Высш.шк.,  1989.  - 
126 с. 
7
 
Гумбольт  В.  Фон.  О  различии  человеческих  языков  и  его  влиянии  на  духовное 
развитие  человечества  //  Избранные  труды  по  языкознанию.  -  М.:  Прогресс,  1984.  – 
398 с. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада «неологизм» ұғымы, неологизмнің белгілері және жасалу тәсілдері анықталған. 
 
RESUME 
 
The author of the article gives the theoretical substantiation of the term “neologism” and examines 
characteristic features and ways of forming neologisms. 
 
 

 
199 
УДК 82-1/-9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Н.О. Карина 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н. Гумилева, 
магистрант 
 
 
Национальная 
литература между 
двумя языками  
(на материале 
творчества   
Ч. Айтматова) 
 
Аннотация  
В  данной  статье  автор  на  примере 
творчества  Чингиза  Айтматова  пытается 
раскрыть  влияние  мировой  литературы  на 
глубоко 
самобытную, 
национальную 
литературу. Великий мастер слова Ч. Айтматов 
сумел  показать  свой  богатый  внутренний  мир 
через  художественные  образы  и  на  двух 
языках. 
Ключевые 
слова: 
билингвизм, 
хронологическая 
протяженность 
слова, 
фольклор, 
классическая 
литература, 
взаимодействие  литератур,  самоутверждение, 
мифы, 
легенды, 
предания, 
сказания, 
этнография, национальное мышление. 
 
 
В  художественном  образе,  как  в  фокусе, 
сходятся  все  видимые  и  невидимые  лучи 
действительности;  разглядеть  душу  человека, 
понять,  что  с  ней  происходит,  познать 
сокровенную  жизнь  ее,  -  значит  понять  суть  и 
характер времени, исторического процесса. 
В  творчестве  киргизского  прозаика 
Ч.Айтматова  наблюдается  хронологическая 
протяженность  слова,  которую  демонстрирует 
весь  путь  писателя, 
его  движения  в 
пространстве и во времени. 
Если 
творчество 
Ч.Айтматова 
рассматривать  как  явление  в  литературе,  как 
нечто  целое,  единое,  то  можно  было  бы 
констатировать: творчество Чингиза Айтматова 
есть  точка  встречи,  соприкосновения  двух 
традиций, 
двух 
начал 
– 
киргизского 
национального 
фольклора 
и 
русской 
классической  литературы.  На  этой  основе 
происходит слияние культур в художественном 
творчестве 
писателя, 
которое 
можно 
рассматривать в двух аспектах: 
- 
как  способ  обновления  традиций 
многовековой  русской  литературы  на  почве 
мифов и легенд; 
- 
как 
попытку 
младописьменной 
литературы, 
вобравшей 
опыт 
развитой, 
тысячелетней  литературы  и  стать  фактом  и 
явлением мировой литературы. 
«У нас в стране, - писал Чингиз Айтматов, 
- уже есть опыт билингвизма в художественном 
творчестве.   Опыт   этот   говорит   о   том,  что 

 
200 
наиболее  верный  путь  –  это  сочетание  знаний  языков.  Я  знаю  писателей,  которые 
одинаково хорошо  и  выразительно  пишут  на  двух  языках.  Мне  придется  сослаться  и  на 
свой пример. Я пишу свои книги на киргизском и русском языках. Если книга написана 
вначале на киргизском языке, я ее перевожу на русский, и наоборот. При этом я получаю 
глубочайшее удовлетворение от этой двусторонней работы. Это чрезвычайно интересная 
внутренняя работа писателя, ведущая, по моему убеждению, к совершенствованию стиля, 
к обогащению образности языка» [1, с. 110]. 
Так  выражается  взаимодействие  литератур  в  судьбе  и  творчестве  отдельного, 
конкретного  писателя.  Взаимообогащение  литератур  растет,  становится  все  более 
заметным, очевидным  и насущным;  художественное единство при этом не рассеивается, 
не  распадается  из-за  того,  что  каждая  литература  тянет  в  свою  сторону,  а,  наоборот,  - 
сгущается, обогащается. А теория литературы активно ищет пути соотнесения литературы 
многонациональной с литературой мировой [2, с. 166]. 
На конференции МАЛК в Реймсе Петр  Палиевский сказал:  «Убежден, что со своей 
стороны  русская  литература  далеко  не  исчерпала  возможностей  заинтересовывать 
аудиторию  на  Западе.  Что  касается  быстро  растущих  литератур  других  республик,  то 
здесь эту аудиторию ожидает, несомненно, много непредвиденных открытий. Мы знаем, 
например, как благодаря прогрессивной критике Франции стал известен на Западе Чингиз 
Айтматов. Но это лишь начало» [3, с. 217]. 
Когда-то в муках самоутверждения из древнегреческой литературы на свет явилась 
древнеримская,  затем  из  чистой  и  высокой  эллинской  –  географически  разнообразная, 
распространившаяся  по  народам  Александра  Македонского»  –  эллинистическая 
литература. Потом опять был удивительный подъем в духовном восхождении народов – в 
Италии,  во  Франции,  в  Германии  возникло  множество  «удельных»  Греций,  и  в  этой 
неуправляемой  и  объективной  теории  взаимодействия  возникли  новые  литературы, 
захватывавшие все более обширную область человеческого духа. 
В  подвалах  этнографии  каждой  нации  долгое  время  хранились  народная  поэзия, 
фольклор,  пока  не  вылились  в  литературу.  Во  что  это  перерастет,  выльется?  Какого 
уровня,  характера  будут  литературы  национальные?  На  эти  каверзные  вопросы 
современности,  решаемые  веками,  по  мнению  ученых,  ответили,  с  одной  стороны,  - 
Маркес,  с  другой  -  Чингиз  Айтматов.  «Они  идут  с  разных  концов  планеты  и  с  разными 
задачами, но все-таки навстречу друг другу, на соединение. Они  – как два конца одного 
обволакивающего  планету  пояса,  два  острия  двух  сходных  устремлений  в  мировой 
литературе.  И  здесь,  и  там  на  базе  мифов  и  легенд,  национального  мышления, 
соединенного  с  тысячелетней  письменной  традицией  Европы,  рождается  новейшая 
литература.  Растет  сближение,  усиливая  и  естественную  индивидуализацию  литератур» 
[2, с. 9]. 
Понятие  о  поступательном  движении  литературы,  как  справедливо  заметил 
П.Палиевский,  «может  дать  лишь  коллективный  опыт  и  интерес  к  решению  больших 
задач.  Но  и  в  деятельности  каждого  участника  он  сказывается,  оставляя  следы,  по 
которым  мы  можем  судить  о  целом»  [3,  с.  3].  Как  по  картине  неизвестного  художника 
знаток  может  определить,  кто  мог  бы  написать  это  загадочное  полотно  или  в  каком 
столетии  оно  возникло,  так  же  точно,  исследуя  айтматовскую  повесть  и  роман,  легко 
увидеть  в  них  свет  времени,  общую  мысль,  и  в  том  числе  –  тенденции  литературного 
процесса. 
Историки и теоретики литературы, стремясь глобально мыслить, все чаще начинают 
понимать, что не абстракции, не категории, а путь, судьба, дело писателя и есть та истина, 
та  самая  основа,  на  которой  и  держится,  и  движется,  и  развивается  литература,  в  том 
числе  и  национальная.  Мир  мыслей,  чувств,  фантазий  –  это  неуловимый,  зыбкий, 
сокровенный  мир  души,  воссозданный  в  художественном  слове,  имеет  определенную 

 
201 
устойчивость,  очертанность,  какие-то  пределы,  и  этот  мир  реален  в  нашем  восприятии, 
действителен для наших чувств – это главное. 
Напомним  в  связи  с  этим  слова  Луи  Арагона:  «И  вот  здесь,  в  этом  горделивом 
Париже,  Париже  Вийона,  Гюго и  Бодлера,  Париже  королей  и  революций,  многовековом 
Париже  художников,  где  каждый  камень  –  напоминание  о  какой-либо  истории  или 
легенде, в городе, где было столько любящих, что, если задумаешь их назвать, получится, 
как в песенке: «Не знаю я, с чего начать...» - в этом Париже, который все перевидел, все 
перечитал,  все  испытал,  для  меня  вдруг  не  стало  ни  «Вертера»,  ни  «Береники»,  ни 
«Антония и Клеопатры», ни  «Манон Леско»,  ни  «Воспитания чувств», ни  «Доминики»  - 
все потому, что я прочел «Джамилю», не стало для меня и Ромео и Джульетты, Паоло и 
Франчески, Эрнани и доньи Соль..., ибо летом третьего года войны, августовской ночью 
1943  года,  где-то  в  долине  реки  Куркуреу  я  встретил  Данияра  и  Джамилю  с  их 
груженными  зерном  бричками  и  мальчика  Сеита,  который  рассказывает  историю  этих 
молодых людей» [4, с. 40]. 
Так  Арагон  писал  от  имени  «пресыщенного  мира»  о  мире  молодом,  о  свежести  и 
силе  «Джамили»,  о  той  всесильной  непосредственности,  которую  художники... 
стареющих  и  истощенных  западных  цивилизаций  пытаются  обрести  вновь,  как  путь  к 
утраченному раю» [4, с. 42]. 
В  этом  удивлении  скрывался  не  только  один  восторг  бессильной  изощренности 
перед  всесильной, дикой красотой,  - было и  искреннее, изумленное открытие духовного 
родства себе подобных, и этого родства можно было не стыдиться и в Париже. Конечно, 
Арагон прекрасно знал, что делал, когда произносил хвалебную речь во славу «Джамили», 
когда  сказал,  что  «Джамиля»  -  есть  «самая  прекрасная  на  свете  повесть  о  любви». 
Айтматовская  повесть  явилась  образцом  для  подражания  во  Франции!  Проповедь 
«естественного состояния» Руссо, спустя два века, приобретя восточную художественную 
форму, вернулась к себе на родину..., но через переводчика: Луи Арагон прочитал перевод 
повести «Джамиля». 
Такой фурор произвела «Джамиля» во Франции, а у нас о ней писали сдержанно, как 
о  повести,  показывающей  освобождение  от  обычаев  адата,  эмансипацию  женщины 
Востока, «ренессанское отпадение личности от патриархально-родовых отношений» и т.д. 
А.Л.  Арагон  считает,  что  «повествование  в  «Джамиле»  течет  удивительно 
непринужденно, чего так не хватает новейшим литературам, тяготеющим к репортажу» [4, 
с. 41]. Вот две точки зрения, два взгляда на одну повесть, поистине у каждого свой вкус и 
своя  правда...  Итак,  французов  поразило  творение  искусства,  то,  что  высвечивалось  из 
глубин,  из  образов:  та  музыка,  которая  рождается  из  целостного  и  пластического 
восприятия  природы.  Таковы  практически  все  произведения  Ч.Айтматова,  с  которыми, 
познакомившись однажды, любишь все жизнь... 
Может  быть,  простота  и  сила  художественного  слова  Ч.Айтматова  в  его  мудрости 
или  двуязычии?  Как  бы  то  ни  было,  поистине  искусен  тот,  кто  умеет  за  простотой 
скрывать  свое  большое  искусство,  умение  творить  великое  на  родном  или  неродном 
языках... 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Айтматов Ч.Т. В соавторстве с землею и водою... Очерки, статьи, беседы, интервью. - 
Фрунзе, 1978. 
2
 
Левченко В. Чингиз Айтматов. - М.: Советский писатель, 1983. 
3
 
Палиевский П.В. Пути реализма. - М., 1974. 
4
 
Арагон Луи. Самая прекрасная на свете повесть о любви // Культура и жизнь. – 1959. - 
№ 7. 

 
202 
 
 
 
ТҮЙІН  
 
Мақалада автор Шыңғыс Айтматов шығармашылығы мысалында әлемдік әдебиеттің ерекше, 
ұлттық әдебиетке терең ықпалын ашуға әрекет жасаған. 
 
RESUME 
 
In  this  article  the  author  intends  to  reveal  the  influence  of  the  world  literature  on  the  original 
national literature on the example of Chingiz Aitmatov’ creative works.  
 

 
203 
ӘОЖ 81’27 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.М. Сапина  
Қазақ гуманитарлық-заң 
университеті,  
филол. ғыл. канд., доцент 
 
Н.Н. Аитова  
С. Бәйішев атындағы  
Ақтөбе өңірлік мемлекеттік 
университеті,  
филол. ғыл. канд., доцент 
 
Мультимәдени 
кеңістік және 
ақпараттық-
коммуникативтік 
мәдениеттегі 
билингвал тілдік 
тұлға  
 
Аннотация 
Мақалада 
қазақстандық 
мультимәдени 
ақпараттық  коммуникативтік  кеңістіктегі  тілдік 
тұлғаның 
қалыптасуы 
мен 
дамуындағы 
ерекшеліктер  қарастырылады.  Қазіргі  кезеңдегі 
көптілділік 
жағдаятында 
білім 
алушы 
жасөспірімдердің  мәдениетаралық  қатынастағы 
тілдік  дамуының  ерекшелігін  зерттеу  өзекті 
болып  отыр.  Осыған  байланысты  мультимәдени 
кеңістіктегі 
би/полилингв 
тұлғаның 
тілдік 
тұлғасының  қалыптасуын  да  кешенді  зерттеу 
қажеттігі туындайды.  
Түйін  сөздер:  билингв,  мультимәдени 
кеңістік,  тілдік  тұлға,  ақпараттық-коммуника-
тивтік  мәдениет,  көптілділік,  тілдік  бейімделу, 
символикалық форма 
 
 
Қазіргі 
уақытта 
әртүрлі 
мәдениеттер 
тоғысында мультимәдени кеңістіктің пайда болуы 
мен  осы  жағдаяттағы  көптілді  тілдік  тұлғаның 
қалыптасуын  зерттеу  мәселесіне  біршама  көңіл 
қойылады. 
Шетелдік 
зерттеушілер 
мұндай 
зерттеулер  бойынша  едәуір  тәжірибеге  ие.  Оның 
бір  себебі  қоғам  қажеттілігінен  шығады,  яғни 
шетелдерде  біздің  елге  қарағанда  біршама  ерте 
пайда  болып,  дамуы  да  жылдам  жүзеге  асқан 
көптілділік 
салдары 
мен 
мәдениетаралық 
проблемалардың  пайда  болуы  осы  мәселені 
шешуге 
бағытталған 
ізденістер 
жасауды 
жеделдетті.  Кеңестік  дәуірден  бері  қазақ  тілді 
мәдениетте орыс тілін қатар игеру жағдайында да 
түрлі  мәселелер  туындағанмен  билингв  тұлғаны 
тілдік тұлға ретінде қарастыру әдісі зерттеушілер 
үшін  әлі  таныс  емес  тың  дүние  болатын.  Ал  тіл 
мен  тілдесімді  зерттеудің  тың  әдіс-тәсілдері 
белгілі  болған  осы  кезеңдерде  мультимәдени 
кеңістік  те,  билингв  тұлға  санасы  да  күрделену 
үстіне  күрделене  түсті.  Қазақстандағы  бүгінгі 
көптілділік  әлемдегі  өркениетті  елдердің,  алуан 
түрлі  халықтар  мен  олардың  мәдениетаралық 
байланысының  артып,  тіпті  мемлекеттердің  бір-
біріне экономикалық тұрғыдан әсері ашық көрініп 
отырған  кезеңінде  дамып  келеді.  Бұл  үдеріс 
шындығында  әлем  елдері  өмірінің  барлық 
саласын  қамтып  отыр.  Мәдени  алмасулар  мен 
елдер  арасындағы  тікелей  байланыстардың 
қарқынды   дамуы   қазіргі   заманғы    әлеуметтік- 

 
204 
мәдени  ахуалдың  басты  сипатына  айналып  келеді.  Жаһандануға  әкеле  жатқан 
мәдениеттердің  әрекеттестігі  үдерісі  ұлттардың  өзіндік  ерекшеліктерін  сақтап  қалуға 
тырысуынан  бастап  өз  мәдениеттерінің  шекарасын  жойып,  өзге  мәдениетті  мойындауға 
дейінгі  пікірлерді  туғызып  отыр.  Қазіргі  заманғы  әлеуметтік-мәдени  кеңістік 
мәдениетаралық байланыстардың негізінде қалыптасып отыр деп айтуға болады. Осындай 
өзгерістер мәдениеттегі тілдік тұлға туралы түсініктерге де өз әсерін тигізіп отыр.  
Зерттеулерге  сүйенсек,  тілдік  қарым-қатынастың  белгісі  көне  замандардан  белгілі, 
б.з.д.  ХVІІ  ғасырда  шумер-аккад-хет  сөз  тізімдері  негізінде  хет  көшірушілері  тарапынан 
үштілді тізімдер жасау басталған. Түркілік көне жәдігерліктердің бірі «Кодекс куманикус» 
та сол кездегі мәдениеттер арасындағы тілдік қатынастың ортақ құралы ретінде ғана емес, 
қыпшақ тілінің мәртебесін айқындайтын алғашқы жазбалардың бірі ретінде тануды қажет 
етеді.  Басқаша  айтқанда,  сөздік  мәдениетаралық  қатынастарды  реттеуде  қолданылған 
ортақ  тілдің  қолданыс  дәрежесін  белгілеп,  халықты  тілі  арқылы  тану  құралының  бірі 
болғаны  даусыз.  Тіпті  М.Қашқаридың  қала  тілі  мен  дала  тілі  деп  тілдің  әлеуметтік 
мәртебесін  бөлуі  де  мәдениетішілік  ерекшеліктердің  айырым  белгілерін  атауы  деп 
түсінуге болады. Бұдан байқайтынмыз, адамзат қоғамының қай тұсында да мультимәдени 
тұтасым  процесі  толассыз  жүріп  жатпақ.  Әр  заманда  ол  өз  шешімін  тауып  отырды  да: 
шоғырласу  жағдайында  тілдік  ортаға  бейімделгенде  алапат  бірігулер,  ымыраласпаған 
жағдайда  тілдік  жіктелулер  жүріп  жатты.  Қазақтың  «елу  жылда  ел  жаңа»  мәтелін 
халықтың  тілдік  араласуларының  жемісі  туралы  меңзеу  сөзі  деп  түсінуге  болады. 
Профессор  Б.Хасановтың  пікірінше,  бір  халық  екінші  халық  тіліне  көңіл  бөлген  тұста 
халықтық тілтаным түрлері пайда болады [1, 6].  
Ал егер мәдениетішілік және мәдениетаралық қатынасқа келер болсақ, біз бүгін жаңа 
тұрпатты  тұлғаның  қалыптасуына  куә  болып  отырмыз.  Осындай  қарым-қатынас  барлық 
әлеуметтік  топтар  арасында  бар,  ал  әсіресе  жасөспірім  мектеп  жасындағы  балалардың 
қазіргі  қалыптасқан  білім  беру  жүйесіндегі  ерекшеліктерге  сай  көптілді  ақпараттар 
қысымында өмір сүріп, осыған байланысты мультимәдени кеңістікте тұлға ретінде дамуы 
өзіндік  сипатқа  ие.  Атап  айтсақ,  үш  тұғырлы  білім  беру  жағдаятындағы  «қазақ-орыс-
ағылшын»  тілді  мектептерде  білім  алушылар,  «қазақ-түрік»  лицейлеріндегі  қазақша-
ағылшынша-түрікше  білім  алатын  дарынды  жасөспірімдер  және  қазақша-орысша  білім 
алатын  жалпы  білім  беретін  мектептердегі,  әсіресе  қала  мектептеріндегі  жасөспірімдер, 
«Конфуций  институттарының»  ашылуымен  байланысты  қазақша-қытайша  білім  алып 
жүрген жастар т.с.с. мәдени-ақпараттық кеңістіктің одан әрі ықпалдасуына жағдай жасап 
отыр.  Осындай  тұлғалар  қазіргі  заманғы  жаңа  құбылыстарға,  әлеуметтік  сұраныстарға 
бейім,  қоғамдағы  өзгерістерге  жауап  беріп  қана  қоймай,  бұл  өзгерістерді  өзі  жасайды, 
бірнеше  тілді  тек  біліп  қана  қоймай,  өзінікімен  қатар  өзге  де  мәдениетті  біледі  және 
түсінеді.  
Адам  қызметінің  түрлі  саласында  табысқа  жету  үшін  әртүрлі  әлеуметтік-мәдени 
жағдайларға  бейімделе  білу  қажет.  Қазіргі  заманғы  адам  мәдениетаралық  ортаға 
бейімделген  өзінің  ұлттық  мәдениетінің  типтік  өкілі  ретінде  көрінеді.  Мәдениетаралық 
қатынаста  тоғысқан  жағдайда  онда  міндетті  түрде  ортақтықтар  мен  айырмашылықтар 
саралана бастайды. Және ол біртекті теңдес қатынасқа құрылмайтыны белгілі.  
Осыған  байланысты  ақпараттық-қатысымдық  мәдениет  жағдайында  өмір  сүретін 
тұлғаның қалыптасуындағы тілдің мәні мен қызметі туралы мәселе күн тәртібіне шығады. 
Бұл  кезде  тіл  құрал  ретінде  ғана  емес,  тұлға  өмір  сүретін  әлем  ретінде  түсініледі.  Екі 
немесе  бірнеше  тілді  білу  ұлттық-мәдени  өзіндік  ерекшеліктерге  толы  әлемді  де  игеру 
дегенді білдіреді. Тілді қиындықсыз меңгеру барлық уақытта жүзеге аса бермейді.  
Тілдік  және  мәдени  бейімделу  мәселелеріне  деген  қызығушылық  тіл,  адам  және 
мәдениет  қарым-қатынасы  мәселесін  зерттеуге  әкелді.  Табысты  бейімделу  –  білім  беру 
мен  тұлғаны  тәрбиелеудің  жаңа  жүйесінің  алға  қойған  мақсаты.  Білім  берудің  мұндай 
мазмұнының коммуникативтік деп аталу себебі, қазіргі заманғы әлеуметтік және мәдени 

 
205 
шындықты  коммуникативтік  тұрғыдан  түсінуден  туындайды.  Ақыл-ой  тек  таным 
үдерісімен  ғана  байланысты  емес,  сонымен  қатар  күрделі  жеке  және  әлеуметтік-мәдени 
шындықтың  көрінісі  –  күнделікті  қарым-қатынаспен  де  байланысты.  Осылайша,  қазіргі 
заманғы  мәдениеттегі  тұлғаның  жағдайы  туралы  өзгерген  түсініктер  жаңа  типтегі 
тұлғаның  қалыптасуындағы,  жаңа  коммуникативтік  негіздегі  мәдениет  парадигмасының 
қалыптасуындағы тілдің рөлі қандай деген мәселені күн тәртібіне шығарады.  
Тұлға  мен  мәдениет  қарым-қатынасы  мәселесін  тіл  арқылы  зерттеу  ісі  көптен  бері 
жүргізіліп  келеді.  Алғашында  мәдениет  (салт-дәстүрлер,  шаруашылық  жүргізу  тәсілдері, 
тәрбие,  отбасылық  қатынастар  және  т.б.)  зерттеу  нысаны  болды.  Тілді  белгілі  феномен 
ретінде қарастырудың алғашқы үлгілерін Гераклит, Платон, Аристотель шығармаларынан 
көруге  болады.  Философиялық-мәдениеттанымдық  сараптаудың  пәні  ретінде  тіл  Жаңа 
дәуірде  (Д.Вико,  И.Гердер)  зерттеле  бастады.  Дүниені  тілдік  тұрғыдан  тану  туралы 
идеяны В.фон Гумбольдт қалыптастырды. Оның түсінігінше, тіл халықтың тарихи әлемдік 
бейнесін көрсетіп қана қоймайды, белгілі дәрежеде халықтың өмір сүруін де анықтайды. 
Ол тілдің санаға тәуелділігін баса атап, басқа халықтың әлемді тануын «тілдік әлемтану» 
арқылы түсінудің маңыздылығын атап көрсетті.  
ХІХ  ғ.  бастап  қоғам  да  А.Смиттің,  К.Маркстің,  М.Вебердің,  Э.Дюркгеймнің, 
В.Зомбарттың еңбектерінде зерттеу нысанына айнала бастады. ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. басында 
«әлем бейнесі» термині ғылыми айналымға енді. Бұл терминді физика ғылымында Г.Герц 
пен  М.Планк  қолданса,  кейін  мәдениеттану  зерттеулерінде  бұл  термин  белгілі  мәдениет 
түрінде  қалыптасқан  және  бейнелі  түрде  көрінетін  әрекет  пен  сананың  құндылықтары, 
нормалары,  қағидаттары  ретінде  түсініле  бастады.  Бұл  әлемнің  бейнесі  таңбалық  және 
символдық  жүйеде  көрініс  табады,  осы  таңбалардың  ішіндегі  ең  маңыздысы  –  тіл.  Осы 
ретте  мәдени  шығармашылықтағы  тілдің  рөлін  зерттеуді  бірінші  орынға  қойған 
Э.Кассирер  еңбегінің  маңыздылығын  атап  өтуге  болады.  Оның  зерттеулерінде  мәдениет 
сөйлеу  символикасымен  байланысқан  адамның  символикалық  қызметі  ретінде  түсініледі 
[2]. Осылайша, ХХ ғ. басында тіл, сана және мәдениет байланысының мәселелері зерттеу 
нысанына  айналды.  Адам  санасындағы  «символикалық  форма»  ретіндегі  тілдің 
белсенділігі  әлемді  біртұтас  бейнеге  жинақтайтыны  зерттеушілердің  ерекше 
қызығушылығын тудырды. Тіл мен мәдениеттің байланысын осы бағытта одан әрі зерттеу 
Э.Сепир мен Б.Уорфтың еңбектерінде жалғасын тапты [3]. Лингвистикалық қатыстылық 
теориясы  деген  ат  алған  осы  тұжырым  бойынша  тіл  әрбір  адамда  қалыптасатын  әлем 
бейнесінің негізі болып табылады. Жаңа затқа немесе ұғымға анықтама бере отырып, біз 
оларды  санамызда  бұрыннан  бар  ұғымдар  мен  түсініктер  жүйесіне  қосамыз.  Адам  әлем 
туралы  қалай  сөйлейді,  әлемді  солай  көреді.  Әрбір  тілде  бір  шындықты  түсіндіру  үшін 
өзіндік әдіс-тәсіл бар.  
Стереотиптер  мен  бейімделу  стратегиясын  ауыстыруды  талап  ететін  тарихи 
өзгерістер  тілдік  реалийлерде  де  көрініс  табады.  Сондықтан  тілді  жаңа  мәдени  ортаны 
қалыптастырудың құралы және әлеуметтік-мәдени қарым-қатынас кеңістігіндегі тұлғаның 
қалыптасу факторы ретінде жаңа мәдениеттану тұрғысынан зерттеу ісін қолға алу қажет. 
Тілді біз тұлғаға қатыссыз, лексикалық бірліктер мен грамматикалық ережелер және 
белгілі  ұлттық-мәдени,  әлеуметтік  контекстегі  коммуникативтік  мінез-құлық  ережелері 
түрінде  қоршаған  орта  мен  адамның  ішкі  дүниесі  туралы  ұғымдарды  қалыптастыру  мен 
бекіту  құралы  ретінде  қызмет  ететін,  жекелеген  этнос  үшін  объективті  өмір  сүретін 
таңбалар жүйесі деп түсінеміз.  
Тілдік  тұлға  өзіндік  әлем  бейнесін  құру  және  басқа  тілді  қолданушылармен 
байланысу үшін тілдік құралдарды игеру мен қолдану үдерісінде қалыптасады.  
Адам  факторының  рөлін  зерттеу  ғылымның  гуманитарлану  үрдісіне  байланысты 
жаңа  қарқын  алды.  Тіл  білімінде,  психологияда,  әлеуметтік  тіл  білімінде  сөйлеу  әрекеті 
үдерісінде, экспрессивтіліктің негізінде жатқан адам факторының мәні туралы мәселелер, 

 
206 
сөйлеу  әрекетінің  ерекшеліктері,  оның  әлеуметтік  жіктелімі  мен  өзгерістері  зерттеліп 
келеді.  
«Тілдік тұлға» ұғымының неғұрлым толық және жүйелі негіздемесі Ю.Караулов пен 
оның ізін қуушылардың еңбектерінде берілген. Ю.Караулов тілдік тұлға ретінде адамның 
а)  құрылымдық-тілдік  күрделілігі  деңгейі,  ә)  шындықты  бейнелеудің  тереңдігі  және 
дәлдігі,  б)  белгілі  мақсаттық  бағыты  бойынша  бөлінетін  сөйлеу  шығармаларын 
(мәтіндерді)  жасау  мен  қабылдаудан  құралатын  қабілеттері  мен  сипаттарының 
жиынтығын  таниды  [4,3].  Тілдік  тұлғаның  теориялық-гносеологиялық  құрылымы  үш 
деңгейден  тұрады,  олар:  вербалды-семантикалық,  лингвокогнитивтік  және  уәждемелік. 
Сөздер,  жалпы  ұғымдар-концептілер  және  қатысымдық-қызметтік  қажеттіліктер  сияқты 
типтік  бірліктер  және  осы  бірліктер  мен  оларды  белгілі  кешендерге  біріктірудің 
стереотиптері мұндай деңгейлерге бөлудің басты ұстанымдары болып табылады. Осы үш 
деңгейлі үлгі тілдік тұлғаның түрлі сапалық белгілерін үш маңызды сипатта  – вербалды-
семантикалық  немесе  таза  тілдік,  когнитивтік  (танымдық)  және  прагматикалық  сипатта 
қарауға мүмкіндік береді.  
Вербальды-семантикалық сипат жеке адамның лексиконынан – күнделікті вербалды 
коммуникацияда  қолданылатын  сөздер  мен  сөз  тіркестері  қорынан  құралады.  Бұл  кезде 
қолданылатын лексикалық бірліктердің саны ғана емес, сондай-ақ вербалдық құралдарды 
әлеуметтік  жіктелім  мен  қатысымдық-стилистикалық  құндылықтар  нормаларына  сәйкес 
дұрыс қолдана білу дағдылары да есептеледі. Бұл сипаттың жеке белгілері дағдыны игеру 
дәрежесімен  ғана  емес,  сөзжасам,  грамматика  мен  айтылымның  нормативтік  ержелерін 
бұзу дәрежесімен де анықталады.  
Когнитивтік  сипат  тұлғаның  ойлау  үдерістерінен  құралатын  зияткерлік  саламен, 
адамның танымдық қызметімен байланысты. Әрбір индивидуумның даму үдерісінде оның 
әлем бейнесін көруінен туындайтын идеялар, концептілер пайда болады. Адам санасында 
олар  иерархия  -  әлеуметтік  тәжірибе  мен  қызметінің  нақты  жағдайларында  қалыптасқан 
әлеуметтік  және  мәдениеттанымдық  жүйесі  ретінде  көрініс  табады.  Бұл  нақты  сөйлеу 
формулаларын, жеке сөйленім оралымдарын қолданудан көрінеді. Осылар арқылы қандай 
да бір белгілі тұлғаны тануға болады. 
Прагматикалық  сипат  коммуникацияның  мақсаттары  және  міндеттерімен  – 
сөйлеушінің  ниетімен,  оның  мүддесімен,  уәждемесімен  және  нақты  қатысымдық 
ұстанымдарымен  анықталады.  Ю.Н.Карауловтың  көрсетуінше,  осы  айтылғандардың 
ішінен сөйлеушінің уәждемесі қатысымдық-қызметтік қажеттілік болып есептеліп, тілдік 
тұлға  прагматикалық  деңгейінің  бірлігі  ретінде  танылады,  оның  өзіндік  ерекшеліктерін 
көрсететін  маңызды  факторлардың  бірі  ретінде  қызмет  етеді  [4,  215].  Бұл  ерекшеліктер 
индивидтің  логикалық  пайымдауларын  білу  деңгейімен  ғана  емес,  сондай-ақ  оның 
эмоциялары  және  қарым-қатынастың  ситуациялық  факторымен  де  анықталады.  Бұл 
факторлардың  көпжақтығы  мен  сөйлеушінің  сөзінде  айтарлықтай  тұрақты  формалды 
сәйкестіктердің  болмауы  прагматикалық  сипатты  тілдік  тұлға  құрылымының  маңызды 
деңгейі ретінде зерттеуде қиындық келтіреді. 
Шынымен  де,  егер  вербалды  сипатта  сөздерге,  олардың  белгілі  қоғамда  немесе 
қатысымдық  салада  дұрыс  деп  танылған  нормативтік  қолданыс  үлгілеріне  сүйенуге 
болатын  болса,  ал  когнитивтік  сипатта  вербальды  түрде  көрінетін  жалпы  ұғымдарды, 
концептілерді  немесе  идеяларды  бөліп  алуға  болатын  болса,  прагматикалық  сипат  үшін 
тұлғаның  шексіз  қатысымдық-қызметтік  қажеттіліктерін  санамалауға  тура  келер  еді. 
Психология мен әлеуметтік лингвистикада қолға алынған осындай типтік ситуацияларды, 
қатысымдық ұстанымдарды санау, оларды жүйелеу жұмысы тиісті нәтиже бермей келеді.  
Тілдік тұлғаның осы үш деңгейінің ішінде соңғысы ғана тұлғаны оның қатысымдық 
мүмкіндіктері  тұрғысынан  сипаттайды.  Қатысымдық  қажеттіліктер  мен  мүмкіндіктерді 
бағалау  үшін  вербальды-семантикалық  сипат  жеткіліксіз.  Күнделікті  қарым-қатынаста 
маңызды орынды мағыналық және бағалауыштық ақпараттың 65%-ын беретін бейвербал 

 
207 
құралдар алады. Когнитивтік деңгей тұлғаның тілдік сипаттамасына көбірек бағытталған. 
Коммуникация үшін әлеуметтік және мәдениеттанымдық құндылықтар жүйесімен қатар, 
ақпаратты  дұрыс  қабылдау  мен  мақсатты  бағыттау  тетіктерімен  байланысты  басқа  да 
когнитивтік факторлар маңызды мәнге ие болады.  
Тілдік  тұлға  моделін  негіздеу  әлеуметтік  коммуникацияны  теориялық  және 
практикалық  тұрғыдан  зерттеуге  қосылған  айтарлықтай  үлес  болып  табылады.  Тілдік 
тұлға мен оның қалыптасу жолдарын көрсетілген сипаттар аясында қарастыру зерттеудің 
нақты  мақсатына  байланысты  түрліше  дәрежеде  жүргізілуі  мүмкін.  Мысалы, 
салыстырмалы  немесе  тарихи  тұрғыда,  қоғамдық  қатынастармен  байланысты  түрлі 
коммуникативтік салаларда және т.б.  
Коммуникацияның  әлеуметтілігі  үшін  тілдік  тұлға  ұғымы  қаншалықты  дәрежеде 
түрлі  типтегі  әлеуметтік  құрылымдардың  мүшесі  ретіндегі  тұлға  ұғымымен  сәйкесетінін 
білу  маңызды  болып  табылады.  Тілдік  тұлға  коммуникацияның  барлық  түрлеріне 
қатысады, сондықтан оны сипаттау кезінде жеке белгілерді ғана емес, сондай-ақ қандай да 
бір  әлеуметтік  топтың  сөйлеу  әрекетін  де  есепке  алу  қажет.  Осыған  байланысты  жеке 
тілдік тұлға (жеке белгілерге негізделген) және ұжымдық тілдік тұлға (индивидтің ұжым, 
шағын  топтың  мүшесі  ретіндегі  белгілеріне  негізделген)  ұғымдарын  қарама-қарсы  қою 
орын  алған.  Екінші  ұғым  шартты  түрде  қабылдануы  мүмкін,  себебі  тілдік  тұлға  ұғымы 
басты белгілері бойынша тұрақты болып қалады, дегенмен, жеке белгілер индивидуумның 
әлеуметтенуі  үдерісінде  жетіліп,  қатысымдық  салаға,  әлеуметтік  жағдайға  және 
коммуникация түріне сәйкес өзгеріп отырады. 
Тілді сол тілде сөйлеуші  адам арқылы зерттеу қазақ тіл білімінде жүргізілген емес. 
Әр  заманның  тілдік  тұлғасын  жазба  ескерткіштер  сияқты  семиотикалық  құрылымдар 
арқылы  ғана  зерттеуге  болатыны  заңды‚  өйткені  бұл  жазба  мәтіндерде  тілдік  тұлғаның 
сөйлеу әрекеті толық әрі жан-жақты көрініс табады. Әр тілдік тұлға өзіндік тілдік белгілер 
арқылы ерекшеленетін жеке индивид болуымен қатар‚ өз заманының‚ өз замандасының‚ 
өз мәдениетінің‚ өз халқының айрықша белгілерін бойына жинақтаған белгілі кезең өкілі 
ретінде де танылады. 
Тілді  жеке  тұлға  аспектісінде  қарастыру  тілшілердің  ”тіл  және  адам”  мәселесін  әр 
қырынан зерттеуіне алып келді. Шетел және орыс тіл білімінде тілдік тұлғаны ”тілде және 
тіл арқылы көрінетін” тұлға ретінде‚ ”тілдік тұлғаның” өзіндік ерекшеліктерін ”сөйлеуші 
тұлғамен”  байланыстыруы  арқылы‚  тіл  тарихының  белгілі  кезеңіндегі  жеке  тұлғаның 
”социолингвистикалық портретін” жасау арқылы сипаттау жұмыстары біршама зерттеуге 
алынған.  Осы  бағытта  зерттеу  жүргізудің  қарқынды  жасалуы  нәтижелерге  жеткізеді  деп 
санаймыз.  Соның  ішінде  мультимәдени  кеңістіктегі  көптілді  өскелең  ұрпақтың  ділдік 
және тілдік санасының ерекшелігін қарастыру жемісті болар анық. 
 
 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: