Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
165 
ӘОЖ 81(Қаз)   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ш.С. Әбішева 
Ш. Есенов атындағы Каспий 
мемлекеттік технологиялар және 
инжиниринг университеті, 
филол. ғыл. канд., доцент 
Маңғыстау 
ғашықтары 
аңыздар желісінде 
(О. Көшбайұлы 
шығармашылығы 
негізінде) 
 
Аннотация 
Қаламгер  О.  Көшбайұлы  «Маңғыстау 
ғашықтары»  кітабының  негізгі  тақырыбы  – 
ғашықтар 
бейнесі. 
Мақалада 
аталған 
шығармадағы  оқиғалар  жүйесіне,  кейіпкерлер 
табиғатына, 
кезең 
көрінісіне 
талдаулар 
жасалынады. 
Сол 
замандағы 
Маңғыстау 
топырағындағы 
қазақтар 
мен 
түрікпендер 
арасындағы байланыс та сөз болады. 
Түйін  сөздер:  тарих,  аңыз-әңгіме,  әпсана-
хикаят, кейіпкер, образ, ұлттық мінез, әдет-ғұрып, 
салт-дәстүр. 
 
 
Тарих  тереңіне  сүңгіген  сайын  ата-баба 
жүріп  өткен  әрбір  жол,  әрбір  оқиға  аңызға, 
әпсана-хикаятқа айналары сөзсіз.  
Қазақ  фольклортану  ғылымында  аңызды 
жеке  жанр  ретінде  тұңғыш  қарастырып,  оның 
жанрлық белгілеріне жан жақты сипаттама берген 
ғалым Мұхтар Әуезов болатын. Ол Л. Соболевпен 
бірігіп  жазған  «Уақыт  және  әдебиет»  еңбегінде 
аңызға:  «тарихта  болған  адамдар  жайында 
айтылған,  халық  шығарған  көркем  әңгіме»,  – 
деген  анықтама  береді.  Фольклортанушы  ғалым 
Мәлік  Ғабдуллин  де  бұл  пікірді  нақтылай 
отырып,  аңыздың  оқиғасы  реалистік  болмыстан 
шындық  өмірден  алынады.  Аңыз  жанры  тарихи 
шындық,  тарихи  факт  негізінде  қалыптасады,  – 
деп пайымдайды [1, 18]. 
Осы  орайда  бір  жағы  кәрі  Каспий,  екінші 
шеті 
Үстірт 
шоқыларымен 
көмкерілген 
Маңғыстаудың  әр  тасына  үңілсең  болды  тым 
әріден  сыр  шертіп,  жұмбақ  тарихтың  дүдәмал 
парақтарын  саралап  ақтарары  ақиқат.  Солардың 
бірі  періште  махаббатымен  халық  есінде  мәңгі 
сақталған  ғашықтар  турасында  аңыз-әңгіме, 
әпсана-хикаяттар.  
Қазіргі  таңда  Маңғыстау  сынды  өлкенің 
арманда кеткен Құрамсы-Кежек, Ақбөбек-Қайып, 
Ақшора-Белтұран,  Асылы-Көкетай,  Қаработа-
Дөңғара  сынды  ғашықтары  турасында  ел 
аузындағы  деректер  мен  аңыз-әпсаналар,  бұрын-
соңды баспа бетін көрмеген мәліметтер мен жады 
мықты көнекөз қарияларымыз шерткен әңгімелер 
негізінде біршама жинақталып, жүйеленуде. 
Ғашықтық  өмірдің  тауқіметін  тартып,  ақ 
сезімдері  қиындыққа  душар  болған  Маңғыстау 
ғашықтарының бірі – Ақшора мен Белтұран. 
 

 
166 
...Маңғыстау сонадайдан тоңазытқан, 
Жүрегін талай ердің қобалжытқан, десе де бұл  «шаңды қиян» талай тарихтың куәсі 
болып, талайдың жерұйығына, талайдың ата қонысына айналған құтты мекені. 
Ел  аузындағы  аңыз  бойынша  жеті  жұрт  келіп,  жеті  жұрт  кеткен  қасиетті  өлке  – 
Маңғыстау қазақ Таласбай мен түрікмен Дүрді Қылышқа қоныс болған. Уақытында тату-
тәтті  көрші  болған  олардың  арасындағы  кикілжің,  алауыздық  екі  жастың  таныстығынан 
басталады. Бұл тарих белгілі қаламгер, өлкетанушы Отыншы Көшбайұлының «Маңғыстау 
ғашықтары» кітабында былайша баяндалады: «Бәрі де жақсы еді. Дүрді Қылыштың аяқ 
астынан тулап, тыныш жатқан елге қаһарын төгуіне қызы Ақшора кінәлі болып шыға 
келді.  Күнге  таласа  өскен  бәйтеректей  арыстай  болған  төрт  ұлдың  ортасындағы 
жалғыз  қыз  еді.  Бетінен  қаққан  ешкім  болған  жоқ.  Анда-санда  аралас-құралас 
жүргендіктен  шығар,  түрікмен  қыздарына  тән  ұяңдықтан  гөрі,  адайлардың 
қыздарындай бойында өрлік бар. Жасынан атқа мінді. Додаға түсіп, ортадан көрінбесе 
де өз иелігіндегі күрең атпен талай рет қашаған қуып әкесінің көңілінен шыққан. Сыншы 
әке риза да болатын, сонымен қатар бой жетіп қалған қызының ертең сонау Хиуадағы 
айтулы  бектің  келіні  болатыны  есіне  түсіп  «сол  күнге  аман  жеткізгей»  деп  ішінен 
тілейтін».  Міне,  көркем  шығармада  түрікмен  Дүрді  Қылыштың  дегені  болмай,  жалғыз 
қызы қазақ жігіті Белтұранмен көңіл жарастыруды ұйғарады.  
Белтұран  мен  Ақшора  өзен  жағасында  кездесіп,  бір-бірін  ұнататындарын  сөзсіз 
түсінеді.  Мұны  байқаған  Таласбай  ауылы  қос  ғашыққа  тіл  қатпаса  да,  олардың  бірге 
болуын қаламаған түрікмен Дүрді Қылыш бір түнде басқа қонысқа көшіп кетеді.  
Белтұран өздері уағдаласқан өзен жағасында Ақшораны тағатсыздана күтсе, Ақшора 
бөтен  жерде  қамығып,  қайғыру  үстінде,  себебі  әкесі  қызын  дәулетті  отбасынан  шыққан 
жігітке  ұзатпақшы.  Ол  хабарды  естіген  Белтұран  ғашығының  артынан  іздеп  барып,  күн 
батар  шақта  екеуі  уәделесіп,  елден  кетуге  бел  байлайды.  Мұны  сезген  Ақшораның  әкесі 
Дүрді Қылыш қос ғашықтың арттарынан қуғыншы жіберіп, Белтұранды өлтіруге бұйрық 
береді.  
Қаламгер  келесі  оқиғаларды  былайша  өрбітеді:  «Дүрді  көкірегі  айрыла  күрсінді. 
Қызды  алып  кетті  деген  хабарды  ести  сала  өзіне  тоқтау  бере  алмай  ашу  үсті  атқа 
қонғанына,  мына  қасіретті  көзімен  көргеніне  өлердей  өкінді.  Әкесі  марқұм  осы 
Қаратаудың  бойындағы  бұлақ,  жылғаның  бойына  ағаш  өсірумен  кеткен  еді.  Өмірден 
өткеніне  біраз  уақыт  болған-ды.  Сол  әкесі  екі-үш  күндікте  Дүрдінің  түсіне  енді.  Мұны 
ертіп  биік  төбе  басына  шығыпты.  Етекте  жайыла  өскен  қалың  ағаш.  Солардың  қақ 
ортасында  алыстан  көзге  түсіп  жалғыз  шынар  тұр.  Әкесі  соны  қолымен  көрсетіп 
«Шырағым, ана жалғыз шынарды солдырып ала көрмеші. Байқап тұрған шығарсың, көп 
ағаштың ішіндегі жалғыз шынар. Мына ағаштар менің саған тастар байлығым. Ал ана 
тұрған жалғыз шынар сол байлығыңның сәні. Солып қалмасын. Өзгенің көзі тимесін абай 
бол.  Ақылға  тоқтамай  асығып  жүретінің  бар  еді.  Соныңа  салып  жүргеніңде  тамырын 
қиып ала көрме», - деп еді марқұм» [2, 48]. 
Міне,  Дүрдінің  көрген  түсі  шындыққа  ұласқалы  тұр.  Ғалым  Г.  Пірәлиева  «Көркем 
прозадағы  психологизмнің  кейбір  мәселелері»  деген  еңбегінде  көркем  прозадағы 
кейіпкердің  түс  көру  мотивіне  жан  жақты  талдаулар  жасаған  болатын.  Ол:  «Түс  көркем 
шығармада  шартты  нәрсе.  Алайда  ол  шарттылық  кейіпкердің  характерлік  және 
шығарманың жалпы мазмұн-мәнінің логикасына, сюжеттік стерженіне сай келіп отырады. 
Түстің көркем шығарманың сюжеті мен композициясында алар орны ерекше. 
Сайып  келгенде,  түс  көркем  шығармада  информациялық,  психоаналитикалық, 
философиялық  т.б.  көркемдік  қызметтер  атқарады»  [3,  35],  –  деген  болатын.  Міне, 
қаламгердің  шығарма  түйінін  түс  көру  тәсілі  арқылы  беруі  де  келесі  оқиғаға  барар 
баспалдақ іспеттес.  
Қуғыншылар  шың  басына  келіп  бір-ақ  кідірді.  Дүрді  атынан  түсіп  тізгінін 
қасындағыға  ұстата  салып  ілгері  ұмтылды.  Көзіне  алдымен  түскені  құлама  шыңның  көк 

 
167 
шақа тастарын жарып шыққан өрттей қызыл гүлдер болды. Өздері мұншама көп болар ма? 
Бір-біріне  жалғаса  сонау  етекке  дейін  жайыла  өсіпті.  Ойына  күздің  жақындап  қалғаны 
түсті.  Соған  қарамастан  әлі  өңін  жібермей  жайқала  ырғалған  гүлдерге  қарап 
«өміршеңдігін қарашы» деді ішінен, әр жерде өскен гүлдерді қуалаған көзі кенет етектегі 
құшақтары  ажырамай  жатқан  Ақшора  мен  Белтұранды  көрді.  Өзін-өзі  зорлап  қайта 
қарады. Омыраулары да қып-қызыл гүлге толы. Соның иісіне еліткендей бір-біріне басын 
сүйеген  қалпы  тып-тыныш  жатыр.  Дүрді  тұманданып  ештеңе  көрмеген  көзін  сүртті. 
Жаңағы гүл дегені әр жерге шашырай тамшылаған ғашықтардың бейкүнә қандары екен. 
Шығарма  соңында  қуғыншылардан  құтыламыз  деген  оймен  Белтұран  мен  Ақшора 
таудан  қол  ұстаса  секіріп,  сол  жерде  өздерін  мерт  қылады.  Қос  ғашықтың  сезіміне, 
алғашқы  кездесулеріне  куә  болған  өзен  тартылып,  орнынан  қос  мазар  ғана  көрінеді. 
Маңғыстаулықтар  Ақшора  мен  Белтұран  бейітін  қос  ғашық  мазары  деп  атап  кеткен.  Ол 
мазар Ақтау қаласынан 47 шақырым жерде орналасқан.  
Ғайыптан  ғашықтық  дертіне  шалдығып,  бір-біріне  мөлдір  сезіммен  құлай  сүйген 
уыздай  жастардың  махаббатының  куәсіндей  бұл  таңбалы  тастар  –  тұншығып  қалған 
арманның  үздігіп  шыққан  ащы  өксігіндей,  бір-біріне  қол  созым  жерден  жан  ұшыра 
ұмтылған қос ғашық – қос мұңлықтың тасқа айналып кеткен бейнесіндей әсер қалдырады.  
Қойнауы тарихқа толы Маңғыстау топырағындағы ғашықтарға қатысты айтылар ән, 
жырланар жыр Ақбөбек пен Қайып жайында. 
Маңғыстаудың  басқа  ғашықтарына  қарағанда  Ақбөбек  пен  Қайыптың  арасындағы 
махаббат  дастаны  біршама  қарастырылды.  Олардың  арасындағы  шексіз  сезімдері 
турасында аңыз-әңгімелер Маңғыстау топырағына кең тарады. Дерек айтушылардың бәрі 
де Ақбөбек пен Қайып оқиғасын ықыласпен әңгімелеп, махаббаттарын ұрпаққа үлгі етеді. 
Біз  өз  мақсатымызға  қарай  Отыншы  Көшбайұлы  кітабындағы  «Ақбөбектің  соңғы  әні» 
туындысына  қышқаша  тоқталғалы  отырмыз.  Бұл  ХІХ  ғасырда  Маңғыстау  түбегінде 
болған  тарихи  оқиға.  Қос  ғашық  Ақбөбек  пен  Қайыптың  бір  біріне  деген  адал 
махаббаттары  баянсыз  болып,  соңы  Қайыптың  Бесқалаға,  одан  Тәжік  жеріне,  Ақбөбек 
елінің  Иранға  үдере  көшуімен  бітеді.  Жат  жерде  туған  жердің  топырағын  аңсап, 
шымыраудың бір тамшы суына зар болған ағайын ел жаққа елеңдеумен өтіпті. Соның бірі 
Ақбөбек.  Тіпті  адамы  тұрмақ,  мал  екеш  малдың  өзі  де  туған  елдің  бағытына  қарап 
ыңыранады екен. 
Тағдырдың  оларға  сыйлайтын  тауқыметі,  ауырлығы  алда  көрінеді.  Жазушы  сол 
тұстағы ел тағдырын, заманның ауыр көрінісін шығармасында шынайы бере білген. «Жат 
жерге  үйрене  алмадық,  қапырық  ыссылығы  да,  суы  да,  ауасы  да  жақпады  ғой.  Әсіресе 
Маңғыстаудың кең ауасына үйренген балаларға қиын болды. Алды шетіней бастады. Ол 
ештеңе  емес,  сол  жылдары  басқаны қойғанда  жас  келіншектер  де  бала  көтермеді  ғой. 
Құдай-ау  ел  болып  отырып  жас  нәрестенің  даусы  шықпаған  да  қиын  екен.  Өміріміз 
тоқтап  қалғандай  көрінді.  Мұның  туған  жерден  айрылған  қасіреттен  екенін  білдік. 
Бүкіл ой-жүйеңді, тамырыңды байлап тастайды екен ғой уайым деген». 
Иә,  адайдың  аруы  Ақбөбекке  туған  топыраққа  оралу  бақыты  бұйырмады.  Осы 
оқиғадан кейін көп ұзамай сол жақта өмірден өтті. Түсі алдамаған екен. Ол уақытта кез-
келгенді  Этректің  асау  толқыны  өткізе  бермейтін-ді.  Елге  деген  сағынышын,  туған 
топыраққа  деген  сүйіспеншілігін  өзімен  бірге  ала  кетті.  Бірақ  өзі  туралы  Маңғыстаудың 
ұмытпайтынын,  Қайып  екеуінің  махаббатын  ғасырлар  бойы  жыр  қылып  айтудан 
жалықпайтынын біліп кетті.  
Бүгінге дейін бірін-бірі әлі күткендей үнсіз тұрған Төңірекшыңның етегіндегі Асалы 
мен  Көкетай  күмбездері.  Қос  ғашықтың  күмбезі  –  Бейнеу  ауданы,  Боранқұл  елді 
мекенінен 50 шақырым солтүстік-шығыс бағытта орналасқан сәулетті ескерткіш. Тарихи-
этнографиялық деректерге сүйенсек, күмбез ХІХ ғасырдың басында қуғыншылар қолынан 
қаза  тапқан  қос  ғашыққа  арнап  салынған.  Бұлардың  да  тағдыр-тауқыметі  жоғарыда 
айтылып  өткен  махаббат  мұңлықтарының  тағдырларына  ұқсас.  Көкетай  Мамыртай 

 
168 
Дүйсенбай  байдың  қызы,  Табын  аулының  айттырулы  қалыңдығы.  Асалы  сол  байдың 
жылқышысы, кедей жігіт, ол Жеменей руынан. Аралығы 12 шақырым қашықтықтағы қос 
күмбездің құрылысы бүгінде жақсы сақталған.  
Ел  аузында  аңыз  болған  тағы  бір  ғашықтар  хикаясы  Дөңғара  мен  Қаработа 
турасында. 
Биік  төбе  басында  қарауыл  мұнарасындай  алыстан  көзге  шалынар  Дөңқараның 
мазары ғана тұр. Шындығында да қарауыл мұнарасындай екен. Жан-жағың түгел көрінеді. 
Сағымға араласа Бозашының сілемі көзге шалынады. Етекте көкпеңбек болып шалқыған 
су. Күншығысқа қарата созылып жатқан шегі жоқ, шеті жоқ Үстірттің жазығы. 
Сол мидай жазықтық ортасында Дөңқараның жатқан жерінен төрт-бес шақырымдай 
жерде  қара  тасты  жарып  шыққан  үш  түп  қарағаш  тұр.  Айтушылардың  әңгімесіне 
қарағанда  қасына  жақындай  бергеніңде-ақ  жаныңды  жабырқатар  мұңды  әуен  естіледі 
екен. Көлігіңнен түсіп, тізеңді бүгесің. Анда-санда өксік қысып, кідіре сөйлеген Қаработа 
өз жайын айтады екен дейді.  
«Ей, адамдар-ай» – дейді екен. Сонда Қаработа – мына жалғаншы өмірде сендердің 
қолдарыңмен  істелетін  қателіктер  көп.  Дөңқара  екеуміздің  бір-бірімізге  деген  адал 
махаббатымызды  ыстық  көңілімізді  көре  алмай  қолдарыңды  қандағаннан  ұтқандарың 
қайсы. Көктеменің кезінде анда-санда терістіктен соққан қарасуыққа құлап қалмай, күнге 
бой ұра өсетін гүлден де оны өңірге деген ынтазарлығын көрмеп пе едіңдер. Қанша нәзік 
болса да, жол ортада талай дауылды көрсе де сол гүлдің ғұмыры әлі жалғасып келе жатқан 
жоқпа еді [2, 57].  
Біздің  Маңғыстау  жерінде  дегеніне  жете  алмай  кеткен  ғашықтарға  орнатылған 
ескерткіш  көп.  Тіпті  халық  аузында  айтылып  жүрген  өткен  кезеңнің  ғашықтары  туралы 
әңгіме,  аңыз  жетерлік.  Ел  басына  төнген  сондай  қауып-қатерді  апа-шешелеріміздің 
еркектермен  бірдей  көтергені,  керек  кезінде  орамалын  шарт  түйіп,  найза  ұстап  жауға 
қарсы  шапқаны  тағы  шындық.  Бойында  өрлік  болмаса,  қанында  өжеттік  болмаса  солай 
істер ме еді?! Мүмкін олардың өз сүйгеніне ғана қосылуды мақсат тұтып, соның жолында 
құрбан болуы да осындай Адай қызына тән мінез-құлық ерекшеліктерінен шығар. 
Шығармада Асалының Көкетайға арнаған соңғы әні де былайша өрнектеледі: 
«...Асалының  соңынан  мен  ешкімнің  көмегінсіз-ақ  кетемін.  Бұл  опасыз  жалған 
тірлікте бірге болмасам да, бақилық дүниеде қауышатынымызға сенімім кәміл. Басынан 
сүйеп отырып, маған арнаған сағыныш әнін тыңдаймын. Ол әннің ұзақ екенін, оған мына 
Маңсуалмастың  шыңдарының  қосыла  жырлайтынын  да  білемін.  Сендер  ойлағандай 
біздің  ғұмырымыз  осымен  аяқталған  жоқ,  қайта  ел  аузында  жыр  боп  айтылар  ән  осы 
сәттен басталады...» [2, 59]. 
Бір-біріне  деген  ақ  сезім,  адал  махаббаттың  құрбаны  болған  ғашықтар  хақындағы, 
киелі  түбектің  тау-тасына,  жер  тарихына  қатысты  аңыз-әңгімелерді,  әпсана-хикаяттарды 
зерттеп зерделеу алдағы уақыттың еншісінде. Тарих беттерін парақтап, құпияларын ашу, 
бағамдау біздің перзенттік парызымыз. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Әуезов М. Таңдамалы шығармалар. – Алматы. «Жазушы», 1980. – Т. 1. – 480 б. 
2
 
Көшбай О. Маңғыстау ғашықтары. – Ақтау, 2010. – 217 б. 
3
 
Пірәлиева  Г.  «Көркем  шығармадағы  психологизмнің  кейбір  мәселелері».  –  Алматы. 
Алаш, 2003. – 325 б.  
 
 
 
 
 

 
169 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  факты,  легенды  и  предания  о  влюбленных  Курамсы-Кежек, 
Акбобек-Кайып,  Акшора-Белтуран,  Асылы-Кокетай,  Каработа-Донгара  получившие  широкое 
распространение на Мангыстауской земле. 
 
RESUME 
 
The article is about the stories and legends prevalent among the people and tells the love story  of 
Kuramsy  and  Kezheka,  Akbobek  and  Kaiyp,  Akshory  and  Belutran,  Asil  and  Koketay,  Karabota  and 
Dongar who lived on the Mangystau land. 
 

 
170 
УДК 811.161 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Ж. Машимбаева 
Казахская национальная 
консерватория имени Курмангазы, 
канд. филол. наук, доцент 
 
Г.Б. Абсаттарова 
Казахская национальная 
консерватория имени Курмангазы, 
старший преподаватель 
 
К.Е. Расулбек 
Казахская национальная 
консерватория имени Курмангазы, 
старший преподаватель 
 
 
Зависимость 
понимания смысла 
речевого 
произведения  
от концептуальной 
картины мира 
 
Аннотация 
Человек  как  субъект  познания  является 
носителем 
определенной 
системы 
знаний, 
представлений, 
мнений 
об 
объективной 
действительности.  Эта  система  в  разных  науках 
имеет 
свое 
название: 
картина 
мира, 
концептуальная система мира, модель мира, образ 
мира  и  рассматривается  в  разных  аспектах. 
Понятие  «картина  мира»  относится  к  числу 
фундаментальных, 
выражающих 
специфику 
человека  и  его  бытия,  взаимоотношения  его  с 
миром,  важнейшие  условия  его  существования  в 
мире. 
Ключевые 
слова: 
картина 
мира, 
концептуальная  картина  мира,  мировоззрение, 
мышление. 
 
 
Способствуя тесной связи и единству знания 
и  поведения  людей  в  обществе,  глобальный  образ 
мира  является  естественным  универсальным 
посредником 
между 
разными 
сферами 
человеческой  культуры  и  тем  самым  выступает 
действенным  средством  интеграции  людей  в 
обществе  [1].  Картина  мира  понимается  как 
исходный  глобальный  образ  мира,  лежащий  в 
основе  мировидения  человека,  репрезентирующий 
сущностные  свойства  мира  в  понимании  ее 
носителей  и  является  результатом  духовной 
активности  человека.  Картина  мира  создается  в 
результате  двух  различных  процедур:  1)  экспли-
кации, 
экстрагирования, 
опредмечивания, 
объективирования  и  осмысления  образов  мира, 
лежащих  в  основе  жизнедеятельности;  2)  сози-
дания,  творения,  разработки  новых  образов  мира, 
осуществляемых  в  ходе  специальной  рефлексии, 
носящей  систематический  характер.  Функции 
картины 
мира 
вытекают 
из 
природы 
и 
предназначения  в  человеческой  жизнедеятель-
ности  мировидения  человека,  составной  частью 
которого и является картина мира.  
Понятие  «концептуальная  картина  мира» 
(далее  ККМ)  исследуется  различными  науками, 
каждая  из  которых  рассматривает  сущность 
данного  понятия  в  рамках  своих  проблем  и 
категорий. Лингвистика устанавливает связь КМ и 
языка,  изучает  способы  фиксации  мыслительного 
содержания  средствами  языка.  Язык  не  только 
является   частью   картины   мира    как    одна    из 

 
171 
презентированных  в  сознании  семиотических  систем,  но  и  на  его  основе  формируется 
языковая картина мира. При помощи языка знание, полученное отдельными индивидами, 
способно  участвовать  в  коммуникативных  процессах,  превращаясь  в  интерсубъектное. 
Сущность концептуальной системы (КС) рассматривается в связи с проблемой фиксации в 
ней определенной информации. 
Психологические  исследования,  анализируя  образ  мира,  пытаются  объяснить 
механизмы,  сопровождающие  когнитивную  деятельность  человека  (А.Н.Леонтьев, 
В.П.Зинченко,  Ф.Е.Василюк).  В  философии  рассматривается  проблема  картины  мира  в 
контексте философских категорий: индивидуальное сознание, мировоззрение, мышление, 
отражение  и  т.д.  (Л.Витгенштейн,  Р.Ф.Абдеев,  Э.В.Ильенков).  В  лингвистике  появление 
понятия  «языковая  картина  мира»  (ЯКМ)  является  симптомом  возникновения 
гносеолингвистики как части лингвистики, развиваемой на антропоцентрических началах. 
Картина  мира  «создается  благодаря  познающей  деятельности  человека  и  отражающей 
способности  его  мышления»,  важнейшим  свойством  картины  мира  автор  считает 
целостность, а элементом 
субъективностью,  неполной  экспликацией,  недоступностью  полному  восприятию, 
континуальностью,  динамичностью  [2,  c..47].  Наряду  с  целостностью,  можно  отметить 
такие  характеристики  картины  мира,  как  космологическая  ориентированность 
(глобальность  образа  мира),  внутренняя  безусловная  достоверность  для  субъектов, 
стабильность  и  динамичность,  наглядность,  конкретность  облика  элементов.  Э.Д. 
Сулейменова не ставит знака равенства между ЯКМ и ККМ, по мнению автора, «языковая 
картина мира, как терминологическое сочетание, возникло благодаря включению языка в 
непосредственное  взаимодействие  (минуя  мышление)  с  действительностью.  На  самом 
деле  такого  непосредственного  контакта  языка  и  действительности  нет»  [2,с.125].  Эта 
точка зрения совпадает  с позицией Б.А. Серебренникова, который считает,  что  «язык  не 
отражает  действительность,  а  отображает  ее  знаковым  образом»  [1,с.6].  Результатом 
отображения  являются  концепты  (смыслы).  Картина  мира  представляет  собой 
чрезвычайно  сложное  явление;  она  вариативна,  изменчива,  в  ней  есть  константы, 
присущие  каждому  индивиду,  обеспечивающие  взаимопонимание  людей.  В  структуре 
языка  отражаются  отношения  между  предметами  и  явлениями  материального  мира, 
которые существуют независимо от сознания человека и независимо от его общественных 
потребностей. 
Одним  из  первых,  кто  обратил  внимание  на  национальное  содержание  языка  и 
мышления, был В. фон Гумбольдт. Ученый признавал, что язык и мышление неразрывно 
связаны между  собой. «Процесс  употребления языка обусловлен требованиями, которые 
предъявляет  мышление  к  языку»  [3).  В  природе  языка  есть  то  общее,  что  объединяет 
различные  языки:  язык - орган,  образующий  мысль,  ему  принадлежит  ведущая  роль  в 
становлении  личности,  в  образовании  у  нее  системы  понятий,  в  присвоении  ей 
накопленного  опыта  [4,  c.63].  Каждый  человек  имеет  субъективный  образ  некоего 
предмета,  который  не  совпадает  полностью  с  образом  того  же  предмета  у  другого 
человека, и объективироваться это представление может только, прокладывая «себе путь 
через  уста  во  внешний  мир»  [4,  с.168].  Слово  несет  на  себе  груз  субъективных 
представлений, различия которых находятся в определенных рамках, так как их носители 
являются  членами  одного  и  того  же  языкового  коллектива,  обладают  определенным 
национальным  характером  и  сознанием.  Таким  образом,  на  формирование  системы 
понятий  и  системы  ценностей  оказывает  влияние  язык.  Его  функции,  а  также  способы 
образования  понятий  с  помощью  языка,  считаются  общими  для  всех  языков.  В  основе 
различий  лежит  своеобразие  духовного  облика  народов - носителей  языков,  но  главное 
несходство  языков  между  собой  состоит  в  форме  самого  языка,  «в  способах  выражения 
мыслей  и  чувств»  [4,  с.174].  Под  формой  языка  В.  фон  Гумбольдт  понимает  не  его 
структуру,  не  лексику  и  грамматику,  не  правила  словообразования  и  синтаксическую 

 
172 
сочетаемость,  а  то,  что  идет  от  корней  этого  языка,  что,  вероятно,  можно  назвать 
принципом  соединения  звуковой  оболочки  со  значением.  Следующие  примеры 
подтверждают это положение: He had never properly thought out which he hated most, and it 
was  a  pleasant  day,  and  there  was  nothing  better  to  do.  Собственно  говоря,  он  еще  не 
установил,  что  ему  более  неприятно...,  но  день  был  погожий,  других  дней  не 
предвиделось, и он решил поразмыслить. 
И в английском, и в русском языках для репрезентации смысла «хороший, приятный 
день»  используются  языковые  единицы,  в  семантике  которых  присутствует  сема 
«приятный, 
благоприятный», 
однако 
слова pleasant и погожий 
характеризуются 
своеобразием  функционирования  в  соответствующих  языках.  Если  слово  pleasant  в 
английском  языке  в  значении  «приятный»  употребляется  с  широким  кругом 
существительных,  то  погожий  в  русском  языке  употребляется  только  со  словом день, 
образуя фактически устойчивую языковую единицу. 
Языки  отличаются  и  представленным  в  них  ментальным  содержанием, 
«интеллектуальной  стороной»,  это  отличие  тоже  основано  на  национально-духовном 
своеобразии  народа.  «Фантазия  и  чувства  вызывают  индивидуальные  образы,  в  которых 
отражается индивидуальный характер народа и порождают многообразие форм, в которых 
облекается  одно  и  то  же  содержание»  [4,  с.164).  Доказательством  тому  могут  служить 
следующие  примеры:  A  handsome youth  stood  beside  her...  ...Молодой  красивый  парень 
стоял с ней рядом... . ...he could now recognize his fellow-guest, a strikingly handsome young 
negro... ...Он узнал пришедшего: этого поразительно красивого негра... . 
На русский язык слово handsome в сочетании с существительными, обозначающими 
лица мужского пола, в большинстве случаев переводится как красивый. При этом прямой 
аналог  русского  прилагательного  красивый  в  английском  языке  –  beautiful  крайне  редко 
употребляется с существительными, обозначающими лица мужского пола: А young and too 
beautiful  French  colonel  presided.  Председательствовал  молодой  и  слишком  красивый 
французский полковник. 
При  сочетании  же  с  существительными,  обозначающими  лица  женского  пола, 
handsome  употребляется  для  репрезентации  смысла  «изящная»,  «стройная».  ...she  was  a 
beautiful creature, beautiful and handsome at the same time. Она была очень хороша собой – 
красавица  и  изящна.  Последний  пример  подтверждает  мысль  о  том,  что  для 
функционирования лексических единиц в речевой деятельности характерно своеобразие, 
определяемое  не  столько  языковыми  системными  отношениями,  сколько  структурными 
связями  компонентов  концепта  (смысла),  которые  детерминируют  содержательную 
сторону  функциональной  системы  смыслов.  Поскольку  в  образовании  последней 
определяющую роль играет внелингвистическое знание, то ЯКМ можно представить как 
совокупность репрезентантов фоновых знаний. 
К  особенностям  ЯКМ  относится  также  и  репрезентация  мысли  в  синтаксических 
конструкциях,  характерных  для  данного  языка.  Различие  в  синтаксических  структурах 
употребления  анализируемых  прилагательных  в  английском  и  русском  языках  наглядно 
демонстрируется  следующими  примерами:  You  sound  very  attractive  (Salinger,  83).  По 
голосу вы очень милый человек. It did look pretty cute, too. Но это ей дьявольски шло. 
Среди большого разброса мнений о сущности понятия ЯКМ бесспорным остается то, 
что  языковое  членение  мира  отличается  у  разных  народов.  В  процессе  деятельности  в 
сознании  человека  возникает  субъективное  отражение  существующего  мира.  Человек 
осваивает  язык  так  же,  как  и  окружающую  действительность;  при  этом  наряду  с 
логической (понятийной) картиной мира возникает и языковая, которая не противоречит 
логической, но и не тождественна ей. На основании вышесказанного ЯКМ определяется 
как  «языковые  образы  реальных  предметов  и  отношений,  периферийные  участки 
вербальных представлений, которые становятся источником дополнительных сведений об 

 
173 
окружающей  нас  действительности.  Причем  они  часто  производят  стойкие  отложения  в 
сознании познающего субъекта в силу образного характера их информации» [5, с. 168]. 
ЯКМ имеет двоякую природу: она принадлежит системе сознания и системе языка. 
Являясь способом хранения языковых знаний и знаний о мире, ЯКМ не самостоятельна, 
она неотделима от ККМ. «Язык выступает формой овладения мира, но не формой особого 
мира.  Вот  почему  нельзя  говорить  отдельно  о  языковом  сознании,  отдельно  о  языковом 
третьем  мире  и  отдельно  о  языковой  картине  мира»  [6].  Язык  не  является  «демиургом 
картины мира», так как он подчинен мышлению. Человек понимает не то, что позволяет 
ему  язык,  а  вербализирует  субъективно  актуальное  для  него  в  данной  речевой  ситуации 
содержание своей ККМ. 
Отсюда  можно  заключить,  что  в  психолингвистике  под  ККМ  понимается 
совокупность знаний, мнений, представлений о мире, которая отражается в человеческой 
деятельности.  ЯКМ  -  составная  часть  ККМ  и  содержит,  помимо  знаний  о  языке, 
информацию,  дополняющую  содержание  ККМ  с  помощью  чисто  языковых  средств. 
Представляется  важным  подчеркнуть,  что  наряду  со  специфическими  особенностями, 
которые  выражаются  в  фонетической,  лексической,  грамматической  и  семантической 
структурах  языка,  ЯКМ  характеризуется  знаковостью  и  универсальным  характером 
отражения действительности. 
Механизм  построения  концептуальной  системы  (далее  КС)  и  роль  языка  в  этих 
процессах раскрывает  Р.И. Павиленис, анализируя ККМ с логико-философских позиций. 
Он использует в своих работах термины «концептуальная система» и «концепт», понимая 
под ними непрерывно конструируемую систему информации (мнений и знаний), которой 
располагает  индивид  о  действительном  или  возможном  мире»  [7,  с.280].  При  этом 
подчеркивается, что КС отражает познавательный опыт носителя языка, как на языковом, 
так  и  на  доязыковом  этапах.  «Еще  до  знакомства  с  языком  человек  в  определенной 
степени  знакомится  с  миром,  познает  его,  благодаря  известным  каналам  чувственного 
восприятия  мира  он  располагает  определенной  (истинной  или  ложной)  информацией  о 
нем,  различает  и  отождествляет  объекты  своего  познания.  Усвоение  любой  новой 
информации  о  мире  осуществляется  каждым  индивидом  на  базе  той,  которой  он  уже 
располагает.  Образующаяся  таким  образом  система  информации  о  мире  и  есть 
конструируемая им концептуальная система» [7, с. 101], основными свойствами которой 
является континуальность и последовательность введения концептов. 
Согласно  «фундаментальному  принципу  интерпретации»,  который  лежит  в  основе 
теории  Р.И.Павилениса,  усвоить  некоторый  смысл,  значит  построить  некоторую 
структуру,  состоящую  из  имеющихся  концептов  в  качестве  интерпретаторов 
рассматриваемого  концепта.  Между  концептами  концептуальной  системы  и  концептом, 
вводимым  в  концептуальную  систему,  наблюдается  отношение  «выраженное  разной 
степенью отрицания» [7,с. 102]. 
Концептуальная  система  характеризуется  следующими  свойствами:  1.  последова-
тельность введения концептов; 2. имеющиеся в системе концепты являются основой для 
введения  новых;  3.  непрерывность  конструирования  концептуальной  системы;                   
4. континуальность концептуальной системы: вводимый концепт интерпретируется всеми 
концептами  системы,  хотя  и  с  разной  степенью  совместимости,  что  и  обеспечивает  его 
непрерывную связь со всеми другими концептами. 
Языковые  концепты  входят  в  качестве  составных  элементов  в  когнитивные 
структуры - концепты. При этом язык рассматривается как часть КС индивида; языковая 
система  является  средством  построения  и  символического  представления  КС. 
Естественный язык сам по себе не является концептуальной системой, он, образно говоря, 
«вплетен»  в  эту  систему,  он  служит  для  дальнейшего  строения  и  символического 
представления  содержания  определенной  концептуальной  системы.  Аспекты  проблемы 
концептуальной  системы  и  языка  тесно  связаны  и  не  могут  существовать  один  без 

 
174 
другого.  В  процессе  введения  естественного  языка  словесная  символика  служит  в 
качестве кода для концептов и построенных из них структур, относящихся к довербальной 
стадии  познания  и  отражающих  начальный  познавательный  опыт  индивида.  Подобное 
символическое  фиксирование  концептов  в  языке  позволяет,  манипулируя  вербальными 
символами,  манипулировать  и  концептами.  В  результате  такого  манипулирования 
возникают  новые  концепты,  представляющие  собой  информацию,  которая  вводится  в 
концептуальную  систему  посредством  языка.  Нет  изоморфизма  между  концептуальной 
системой  и  ее  языковым  представлением  в  силу  континуальности  концептуальной 
системы  и  дискретности  языка.  Форма  словесной  символики,  соотносимой  с 
осмысляющими их концептами, может варьироваться от слова до предложения или даже 
множества предложений. 
Осмысленность  языковых  выражений  рассматривается  как  вопрос  о  возможности 
построения определенной концептуальной системы. Результатом этого процесса является 
понимание языкового выражения носителем  языка. Понимание состоит  в интерпретации 
репрезентантов  (языковых  и  неязыковых)  на  определенном  уровне  концептуальной 
системы.  
Язык  является  средством  строения  символической  репрезентации  различных 
концептуальных  систем  и  содержащейся  в  них  разнообразной  информации.  Такие 
концептуальные структуры, построенные с помощью языка, относятся к возможному или 
к актуальному опыту индивида. Они представляют собой информацию, которую без языка 
невозможно ввести в концептуальную систему. 
Таким  образом,  ККМ  -  это  система  информации  об  объектах,  актуально  и 
потенциально  представленная  в  деятельности  индивида.  Единицей  информации  такой 
системы  является  концепт,  функция  которого  состоит  в  фиксации  и  актуализации 
понятийного,  эмоционального,  ассоциативного,  вербального,  культурологического  и 
иного содержания объектов действительности, включенного в структуру ККМ. 
 
 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: