229
Жанрлар иерархиясы бұқаралық оқырман санасында да орын алды. Осылайша, орыс
шаруалары XIX-XX ғғ. тоғысында сөзсіз "қасиетті кітаптарға" жүректеріне жақын
ақсүйектер әдебиетіне ілтипат білдірді. Әулие-әмбиелер (көбіне халыққа сауатсыз,
"тұрпайы тілмен" жазылған кітапша күйінде жетіп) "аса зор құрметпен,
махаббатпен
беріле сүйсіне, жан дүниелерінің есігін кеңінен аша" тыңдалды, әрі оқылды. Көңіл көтеру
сипатындағы туындылар "ертегі" деп аталып, төменгі жанр деп бағаланды. Олар
жағымсыз реңктегі ("мысалша", "мысалшық", "дәнеме" және т.б.) эпитеттермен
күстаналанып, менсінбеушілік туғызуы кеңінен тарады[850].
Жанрлардың канондануы әдебиеттің "жоғарғы" тобында да орын алады. Осылайша,
романтизм кезеңінде түбегейлі жанрлық қайта құрулар болып өтіп, әдебиеттің асқарына
фрагмент, ертегі сондай-ақ (И.В. Гетенің "Вильгельм Мейстер" рухы мен мәнеріндегі)
роман көтерілді. XIX ғ. әдеби өмірі (әсіресе, Ресейде) өмірге ұқсастыққа, психологизмге,
тұрмыстық тап-тұйнақтыққа қабілетті әлеуметтік-психологиялық романдар мен
хикаяттардың канондануымен танылды. XX ғ. (символизм концепцияда) мистериалдық
драматургияның (түрлі деңгейде табысты) канондануы, пародиялау (формалды мектепте),
романа-эпопея (1930-1940-шы жылдардағы социалистік реализма эстетикасында), сондай-
ақ, Ф.М. Достоевскийдің романдарын полифониялық деп тану (1960-1970-ші жылдар);
батыс еуропа әдеби өмірінде – "сана ағымы" романы мен трагикомикалық әлпеттегі
абсурдтық драматургия тәжірибелері қолға алынды. Қазіргі
таңда романдық прозада
мифологиялық бастау көздің беделі өте жоғары.
Егерде нормативтік эстетика дәуірінде жоғарғы жанрлар канондандырылса, бізге таяу
кезеңдерде бұрындары "қатаң" әдебиеттің аясынан тыс қалған жанрлық бастау көз
иерархиялық жақтан жоғарлатылды. В.Б. Шкловский атап көрсеткеніндей, бұрынғы
жанама, маргиналды, төменгі болып келген жаңа тақырыптар мен жанрлар канонданды:
"Блок "сыған романсы" тақырыбы
мен екпінін канондандырса, Чехов орыс әдебиетіне
"Ұйқы ашар" енгізді. Достоевский әдеби нормаға бульварлық роман амал-тәсілдерін
кіргізді"[851]. Бұл жерде дәстүрлі жоғарғы жанрлар өзіне жат көзденген сыни қатынас
туғызып, өзін түгесуші ретінде ұғынылады. Заманалық әдеби процестегі "төменгі
жанрлардың канондануын" дәйектеген Б.В. Томашевский: "Жанрлардың ауысуындағы бір
қызықты жайт тұрақты түрде жоғарғы жанрлардың төменгілердің тарапынан
шетқақпайлануы" деп атап көрсетті. Ғалымның пікірінше, жоғарғы жанрдың зіне
түсушілер ақыр соңында эпигондарға айналады[852]. Кейінірек тап осынддай рухта М.М.
Бахтин де өз пікірін білдірді. Дәстүрлі
жоғарғы жанрлар оның айтуынша, склонны к
"жасанды қаһармандандыруға" бейім, шарттылық, "өзгемейтін поэтикалық", "бір түстілік
пен абстрактілік" тән болып келеді[853].
XX ғ., көріп отырғанымыздай, бұрынғы дәуірлерде беделді болғандарға қарағанда
басым көпшілік жағдайда жаңа (немесе түбегейлі жаңғырған) жанрлар иерархиялықпен
асқақтай түседі. Оның үстіне, көшбасшылық орынды еркін, ашық құрылымдарға ие
жанрлық түзілімдер алады да, әдеттен тыс канондандыру өзегіне бейканондық жанрлар
айналып, әдебиеттегі барша дайын, тұрақты, бір қалыпты формаларға қатыссыздарға
ықылас танытылады.
Достарыңызбен бөлісу: