Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов

8 
Құдайға тәуба, отандық әдебиеттану ғылымы бүгіндері зорлықпен бүйірден 
қыспақтайтын маркстік әлеуметтану мен әдеби дамудың жоғары сатысы деп саналатын 
социалистік реализмнің тұжырымдамасынан, жоғарыдан бұйырылатын әдістемелік 
әкімшіліктен азат болды. Қазірде өзіңді бірбеткей құрылымдағы не таза форманың, не 
бейнесі буылдыр құрылымдылықтың, не кейігфрейдистік "пан-сексуализмнің" 
марапасына, не болмаса, мифтіпоэтика* мен юнгтің архетиптік абсолюттендіруінің 
ырқына, ақыр соңында, әдебиеттің мәліметі мен жетістігі (кейігмодернизмнің рухындағы) 
барлығының тасталқанын шығарушы ирониялық ойындардың тұтқынына еш ерік беруге 
болмайды. Автор былай деп есептейді, қазіргі таңдағы әдебиет теориясы біршама 
ашықтықта болып, түрлі сипаттағы тұжрымдамаларға құшағын ашады да, кез келген 
бағыттаушы догматизмге* сыни көзбен қарайды. Ең маңыздысы әдебиет теориясы өз 
бойына түрлі ғылыми мектептердің ең табиғи, ең құнды қасиеттерін сіңіруге тиіс. 
Кейбірде осы пәнді жоо оқытуда қатып қалған «жалғыз құтқарушылық»* қасаң 
қондырылымынан* батыл бас тартуға, сонымен бір мезетте аморфты ойлау* мен оның 
формалық айшықтануынан да қашқақтау керек.
Әдебиеттанудың ұғымдық-терминологиялық құралы (аппараты) туралы түсініктің екі 
шетін жағы бар. Бір жағынан, бұл унификациялану* бағдарламасы, ал кейде тірек сөз 
қатаң түрде бір мәнді болып келетін математика, жаратылыстану және техникалық 
ғылымдар үлгісіне құрылған терминдер күшемі*, сонымен бірге ешқайда жоқ жаңа 
терминдер 
кешенін 
– 
өзінің 
таңдамалыларға 
ғана 
аяндығын 
танытатын 
«супертерминологиялық каббалистиканы» түзу[9]. Басқа қырынан алғанда, әдебиеттану 
үшін көбіне тиімді болып келмейтін делінетін (өкінішке орай, кең тарап кеткен) 
теорияландыру тәжірибелеріндегі мағыналық ұғынықсыздық пен белгілі бір анықтылыққа 
(дефиницияға*) ие емес «буылдыр» және «күңгірт» ұғымдардың апологиясын* ұсыну[10].
Әдебиет туралы ғылымның «негізгі», «тірек»* сөзі (А.В. Михайловтың сөз саптауына 
иек сүйей отырып) [11], гуманитарлық емес ғылымдардағыдай оның үстіне (не ана, не 
мына мәдени дәстүр, көркемдік бағыт, ғылыми мектеп шеңберінде) не көп, не аз 
мөлшерде мағыналық анықтылыққа ие болады[12]. Өзінің мақсатын автор осы 
анықтылықтың (бұл салыстырмалы түрде болып келсе де) басын ашып беру мен 
ұғындыруды өз міндетім деп біледі. Аталған оқулықта әдебиет туралы ғылымның тірек 
сөздерінің (әдетте олар өте аз болып бір-екі сөзден аспайды) басты мәнісіне сипаттама 
беру тәжірибесі қолға алынды.
Кітап авторының алға қойып отырған негізгі мақсаттарының бірі әдебиеттану 
ғылымының қол жеткізген жетістігі мен жоо оқытылуында қалыптасқан дәстүрдің 
арасындағы межені бұзып жаруға бағыт ұстану болып табылады. Көбінесе, қолда бар оқу 
құралдарында 
кезікпейтін 
бірқатар 
ұғымдар 
мен 
терминдерді: 
көркем 
шығармашылықтағы әдейілік* және байқаусыздық*, әдеби өмірдегі оқырман рөлі*, 
классика мен бұқаралық әдебиет* элитарлық және антиэлитарлық тұжырымдама, 
дәстүрлі және дәстүрлі емес герменевтика*, туынды мен мәтін, нарратология*, құндылық 
бағдар ұстану* және персонаждардың мінез-құлық формалары*, тектен тыс әдеби 
формалар* және басқаларын талдауға құлшыныс жасалады. 
Оқулықтың өзегіндегі әдістемелік қондырғыны келістіруші* деп те атауға болатыны 
сияқты кітапта түрлі және кейде тіпті бір-бірімен сәйкеспейтін ғылыми идеялар мен 
концепциялар салыстырылып, әрі талданады. Автордың талпынысы антидогмалық және
диалогтық ашықтықты жүйелілік пен логикалық бірізділікке түсіріп, бастарын бір жерге 
қосып біріктіруден тұрады. Осындай стратегия енді-енді қалыптасып келе жатқан 
әдебиеттанушылар буынына еркінше өзіндік таңдау жасауға септеседі[13].
Қазіргі жоо оқытылып жүрген таптауырындықты айналып өтіп, оның құрамында 
ұшыраспайтын ұғымдар мен терминдерді, тұжырымдамалар мен түйіндеулерді 
(заманалық ғалымдар мен өткен дәуір бәшрилерін) автор қолда бар әдеби-теориялық 

9 
жұмыстарға жетілікті мөлшерде сілтеме жасай отырып, оларды бірлікте ұйыстыра алып 
баяндау мен дәйектеуді* қажет деп санайды. Басқа жағдайда оқырмандарда оқулықта 
айтылғандардың бәрі автордың ойы деген ағат пікірі қалыптасып қалар еді. 
Библиографиялық сілтеме өте қажет, себебі, олар жаңадан өркен жайған жас әдебиетшіні 
нені оқу керектігіне жетелейді.
Автор әдебиет теориясынан оқулық жазудың шет ел[14] мен ресейдегі (1920-шы 
жылдардан бастау алған) тәжірибесін қолданды. Ең алдымен аталған пән бойынша ең 
парасатты оқулық саналатын, араға ұзақ уақыт салып жақында қайыра жарық көрген 
(бағымызға орай, оның стилистика туралы айтқандары күні бүгінге дейін өз маңызын 
жоймаған) Б.В. Томашевскийдің "Теория литературы. Поэтика" (1925) атты кітабын 
ауызға аламыз. Әдебиеттанудың қолайы үшін өте маңызды болған оқиға және жоо білім 
беруге игі ықпал еткен Әлем әдебиеті Институтының ғылыми қызметкерлер ұжымы 
шығарған "Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении" (М., 
1962-1965) атты үш томдық. Өз кезінде бүгінгі күні көп жағдайда ескіріп қалса да Л.И. 
Тимофеевтің (1945), Н.А. Гуляевтың (1978), оқулықтары және сонымен бірге Г.Н. 
Поспеловтің оқулығы (1940 және 1978); және оның редакциялауымен шыққан "Введение 
в литературоведение" (1976, 1983, 1988) оқулықтары. Осы қатарға араға көп уақыт салып 
И.Ф. Волковтың "Теория литературы" (1995) оқулығы қосылды. Қазір көбедей көп қаптап 
кеткен теориялық сипаттағы оқулықтардың арасынан өте мазмұнды және ұғынықты 
тілмен жазылған В.А. Грехневаның "Словесный образ и литературное произведение" 
(Нижний Новгород,1997) еңбегін бөле-жара атаймыз.
Оқырманға 
ұсынылып 
отырған 
кітап 
біріншіден, 
әдебиеттанудың 
жалпы 
проблемаларын талдаудан, көркем әдебиеттің табиғаты мен оның басқа өнер түрлерімен 
қарым-қатынасын сипаттаудан тұрады. Алғашқы үш тарауда әдебиет туралы ғылымның 
эстетикамен, аксиологиямен*, герменевтикамен* байланысы баяндалады. Төртінші және 
бесінші тарауларда – ең басты мәселе, теориялық поэтика сөз болады. Ақырғы алтыншы 
тарау, яғни, қорытынды тарауда ғылыми пән ретінде әдеби шығармашылықтың шығу тегі, 
әдебиеттің тарихи процеске қатыстылығы мен даму заңдылығы сөз етіледі.
Аталған оқулықтың мазмұны мен құрылымы ММУ (МГУ) филология факультеттерінде 
оқылған ұзақ жылғы дәрістердің негізінде түзілді. Автор өзіне студенттік кезінен бастап 
ұстаз санайтын Г.Н. Поспеловпен арада болған пікірталастары осы оқулық 
концепциясында айшықтала көрініс тапқандығын мақтан етеді. Автор өз оқулығын қарап 
шығып, ұсыныс пен пікірлер айтқан әріптестеріне, әдебиет теориясы кафедрасының 
мүшелеріне және сыни пікірлері мен ақыл-кеңестерін білдірген өз студенттеріне өз 
мархабатын білдіреді. Оның үстіне ұзақ жыл үзеңгілес болып әдебиет теориясы 
майданында бірге ойқастағандар: А.А. Аникстке, А.Ф. Белоусовқа, Е.В. Волковаға, М.Л. 
Гаспаровқа, С.И. Гиндинге, Г.К. Косиковқа, С.И. Кормиловқа, В.В. Кусковқа, Т.Г. 
Мальчуковаға, В.М. Марковиче, А.В. Михайловқа, Н.Г. Полтавцеваға, Н. Поляковқа, Н.П. 
Розинге, О.А. Седаковаға, Н.Д. Тамарченкоға, Е.И. Тюпаға, Л.В. Чернецке, В.Н. 
Чубароваға, Ю.Н. Чумаковқа, Л.П. Катинаға, сонымен бірге кітаптың рецензенттері оның 
бірінші басылымының қолжазбасын құптаған Н.К. Гейге және Тверь мемлекеттік 
университетінің әдебиет теориясы кафедрасының (кафедра меңгерушісі И.В. Фоменкоға), 
сондай-ақ, «Вестник МГУ», «Вестник УДН» және «Филологические науки» 
журналдарында 
өз 
ойларын 
білдірген 
В.П.Голубковаға, 
Л.А.Колобаеваға, 
С.И.Кормиловқа, В.В.Прозоровқа ескертпелері мен тілек-талаптары үшін зор алғысын 
білдіреді.
"Формы поведения" параграфын С.Л. Мартьянова жазды, ал, "Самосознание персонажа. 
Психологизм" параграфтары ("Мир произведения" бөлімшесі) бірлесе жазылды; 
"Массовая литература" және "Беллетристика" параграфтарын жазуға марқұм Е.М. 

10 
Пульхритудова белсене көмек көрсетіп, атсалысты, үшінші басылымның тұлғалық және 
пәндік көрсеткіштерін Е.В. Волкова құрастырды. 
Оқулық жолында көрсетілетін сілтемелер студенттер үшін сәйкес келетін ғылыми 
әдебиеттермен дербес танысуға көмектесетін нұсқаулық болып табылады. Курсты оқып 
үйренуде автор хрестоматияларды[15], энциклопедиялық басылымдарды[16] қарап 
шығуға кеңес береді. 
Автордың әдебиет теориясын ұғындырудағы ұстанған стратегиясы (түрлі бағыттар мен 
мектептер арнасын, және «бағыттаушылықтан тыс» бағдар ұстанушы*
ғалымдардың 
қатысты талқылауды) бір жұмыс аясында түгесе алмайды, олай деп ойласақ толықтықтан 
адалық пен қалпына келтіре қоюы қиын ағаттыққа ұрынамыз. Егер автордың осы 
ұстанымын басқа жердегі басым көпшілік жоо ұстаздары қолдайтын болса, өздерінің 
пікірлері мен сын ескертпелерін айтатын болса, автор бек қуанышты болар еді.

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: