§4. ПЕРСОНАЖДЫҢ САНАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК САНАСЫ

120 
туындыда ауқымды сөз етіледі. Бірақта бастан күй кешудің көп ауқымдылығы, күрделігі 
және "диалектика" айшықталмаған. Гомер поэмасында тар шеңберлі мақсатқа ұмытылыс 
пен бейнеліктің бір ғана сезімдік қыры танылып, өзінің барша қырынан жарқырай 
ашылған. Қызғаныштың қызыл итіне бой алдырған Еврипидтің Медеясының ішкі әлемі 
тап осындай жолмен берілген.
Таяу Шығыстық сөз өнері адамның ішкі ойын, хал кешуін, талпынысын мүлдем өзгеше 
әлпеттік бейнелік жат болып келетін жан-дүние әлеуеті сипатында сомдайды. «Иова 
кітабы» мен Дәуіт пайғамбардың «Псалмдары» тап сондай, «оларда бәрін ұғынатын, бәрін 
түсінеті, бәрін сезінетін тұлғалық күш ретінде адамның (халықтың) құдайға бет бұруы» 
[484] сөз етіледі. 
Христиандық орта ғасырда "тылсымды адам" құндылығы туралы ұғым қалыптасып, 
әдебиеттегі қаһармандардың ішкі әлеміне көптеген жаңашылдық үстеді. Адам 
табиғатының күрделілігі мен қарама-қайшылығы ашылып, құдайға сену арқылы қайыра 
түлеуге қол жеткізудің мүмкіндігі айшықталды (сопылық ағым – өз әсерін христиан 
әдебиетіне осылайша тигізді – Ә.Ә.).
Рухани аспанилану, жүрек тәлкегі, тәубеге келушілік ауаны, Духовная встревоженность, 
сердечное сокрушение, покаянные умонастроения, елжіреу мен жан-дүние сәулеленуі 
өзінің түрлі "нұсқасымен" Пірәдар Августиннің "Тәуе етуінде", А. Дантенің "Құдіретті 
комедиясында" және де көптеген әулие-әмбилер өмірі туралы туындыларда көрініс 
тапқан. " Борис пен Глебе туралы әпсанадағы" Бористің әкесінің қазасынан кейінгі: "Увы, 
мне свет очей моих, сияние и заря лица моего -узда юности моей, наставник неопытности 
моей" деген толғанысын еске түсірейік. Бірақ та, орта ғасырлық қаламгерлер (бұл 
жағынан фольклорлық туындыны өмірге әкелушілер мен антикалық авторлар секілді), 
этикеттік нормаларға бағынышты болып келіп, адам санасын қайталанбас-
индивидуалдық, түрлі қырлық және өзгермешілік жағынан өте аз игерді.
Адамның ішкі әлемінің күрделілігіне, түрлі ой ауаны мен ішкі ниеттің шиеленісуіне, 
көңіл толқымалығына қызығушылық соңғы үш-төрт жүз жылдықтар көлемінде
бекемделді. Бұған, айқын дәлел – өте күрделі, әрі кейбірде жұмбақ психологиялық 
айшыққа толы У. Шекспирдың трагедиялары, көп жағдайда оның "Гамлеті" мен "Король 
Лирі". Осы реттегі садам санасын көркем игеруді психологизм терминімен таңбалау 
қабылданңан. Бұл күй кешудің өзара байланысын, әлеуеттін, қайталанбаушылығын 
индивидуалды туындату болып табылады. Л.Я. Гинзбург психологизм ішкі әлемді 
рационалистік 
кестелеумен 
(классицистердегі 
– 
құштарлық 
пен 
борыштың 
антитезасымен, сентименталистердің – сезімталдығы мен суықтығымен) еш қабыспайды 
деп атап өтті. Ғалымның айтуынша, "әдеби психологизм <...> қаһарманның қылығымен 
үйлеспеуліктен, алдын ала болмаушылықтан басталады"[485].
XVIII ғ. екінші жартысында психологизм белсене түсті. Бұл бірқатар сентименталдық 
бағыттағы жазушыларда Ж.Ж. Руссо "Юлия, немесе Жаңа Элоиза", Л. Стерннің "Франция 
мен Италияға сентименталды саяхаты", И.В. Гетенің "Жас Вертердің азап шегуі", Н.М. 
Карамзиннің "Бейшара Лизасында" және басқа да хикаяттарды көрініс тапты. Бұл жерде 
алғы орынға сезімтал және терең сезіне алатын адамдардың жан-дүниелері шығарылды. 
Асқақ трагедиялық, кейбірде бейрационалды адамның күй кешуіне романтизм әдебиеті: 
Э.Т.А. Гофманның хикаяттары, Д.Г. Байронның поэмалары мен драмалары өз назарын 
аударды. Сентиментализм мен романтизмның осы дәстүрі XIX ғ. реалист қаламгерлері 
тарапынан қолдау тауып, одан әрі дамытылды. Францияда – О. де Бальзак, Стендаль, Г. 
Флобер, ал, Ресейде – М.Ю. Лермонтов, И. С. Тургенев, И.А. Гончаровтар кейде бір-
бірімен шекісіп қалатын, бастан хал кешулері табиғат пен қоршаған ортаны қабылдау 
және жеке өмірдегі және рухани ізденістегі фактілерімен байланысты болып келетін өте 
күрделі ой ауанындағы кейіпкерлерді өмірге әкелді. А.В. Карельскийдің айтуынша,
психологизмнің толық тамырлануы қаламгерлердің «әдеттегі бір қатпарлыққа емес, 

121 
"бейқаһармандық" характерге», көп қырлы персонаждарға, "жылтылдақтыққа" жіті ден 
қоюына, сондай-ақ, авторлардың оқырманның өз бетінше адамгершілік пайымдауын 
жасай деген сенімімен байланысты болды[486].
Психологизм өзінің ең жоғарғы шегіне "жан-дүние диалектикасы" деп аталатынды 
көркемдікпен игерген Л.Н. Толстой мен Ф.М. Достоевскийлердің шығармашылығында 
жетті. Олардың романдары мен хикаяттарында адам ойы, сезімі, емеуірінің қалыптасу
процестері, шиеленісуі мен өзара әрекеттестігі, тіпті кейде оғаш тұрпатта бұрын соңды 
болмаған деңгейде толықтық және нақытылықпен көрініс тапты. "Графа Толстойдың ең 
зер салатыны сол нәрсе, басқдан сезім мен ойдың тамырланып шығуы; оған бақылау 
жасаудағы ең қызықтысы, аталған жағдай немесе әсер алудан тікелей туындайтын сезім 
еске алудың әсеріне, олардың байланыстылық әлеуетіне, ұсынылған елестетуге бағынып, 
басқа сезім түріне ауысып, өз үйіріне қайыра оралып, қайтадан өз саяхатын одан ары 
жалғастыратыны" деп жазды Н.Г. Чернышевский [487]. М.М. Бахтиннің ойынша, Ф.М. 
Достоевскийдің романдарының көркемдік доминанты болып, "астыртын" жағдайдағы 
"өмірдегі адам емес, сана мен арманның субъектісі болып саналатын": "автор көріпкелдігі 
оның өзіндік танымына бағытталған, аяқталмайтын шарасыздық және санадағы мәңгіген 
шексіздікке ұшараушы қаһарман-идеологтың өздік санасы табылады" [488].
Толстой мен Достоевскийлердің психологизмі дегеніміз – бұл сана ағымына, адамның 
ішкі өмірінің барынша мүмкін жылжымалығына,тұлғаның терең қатарына зер салып 
көркемдікпен айшықтау. Өздік сана мен "жан-дүние диалектикасы" игеру – әдеби 
шығармашылық саласындағы ең тамаша ашылымдардың бірі болды.
Психологизмның түрлінше формалары бар. Ф.М. Достоевский мен Л.Н. Толстойда, 
біздің ғасырда – М.А. Шолохов пен У. Фолкнерге тән айқын, ашық, "қыр көрсетін" 
психологизм. Сонымен қатар, XIX-XX ғғ. жазушылары адамның ішкі әлемін игерудің 
өзге әдісіне де арқа сүйеді. И. С. Тургеневтің мынадай сөз зергері "құпия" психолог болуы 
керек деген мәнді сөзі бар. Оның туындыларының кейбір эпизодтарына айтпай кетушілік, 
аяқсыз қалдырушылық тән болып келеді. "Что подумали, что почувствовали оба? - 
говорится о последней встрече Лаврецкого и Лизы. - Кто узнает? Кто скажет? Есть такие 
мгновения в жизни, такие чувства... На них можно только указать - и пройти мимо". Міне, 
осылайша, "Ақсүйектер ұясы" романы аяқталады.
А.П. Чеховтың хикаяттары, әңгімелері мен драмаларында молынан ұшырасатын
көмескі, "астар мәтіндік" психологизм әдетте, жүрдім-бардым және сырғақтай айтылатын 
қаһармандардың күй кешуі, туынды бойында кейіпкердің қозғау салуы мен сезімі 
арқылы тек ойша болжанады. Осылайша, С. қаласына Анна Сергеевнамен ("Ит 
жетектеген әйел") жолығысуға келген Гуров, оның үйінің қақпасынан ақ түсті шпицаны 
көреді. Ары қарай біз , "итті атын атап шақырғысы келді, бірақ, жүрегі өрекпіп, 
жөпелдемеде шпицаның есімін аузына түсіре алсашы "деген жолдарды оқимыз. Осы бір 
елеусіздеу көрінетін екі штрих: жүрегі өрекпіп және иттің атын есіне түсіре алмау
Чеховтың еркімен кейіпкер сезімінің өмірні күрт өзгертетін үлкен де, байыпты нышан 
белгісіне айналады. Осындай психологизм тек XX ғ. көркем прозасында (И.А. Бунин, 
М.М. Пришвин, М. Пруст) ғана емес, лирикалық поэзияда да, ең басым жағдайда – И.Ф. 
Анненский мен АА Ахматова өлеңдерінде әдеттегі әсер алулар жан-дүниелік арайға 
оранады[489].
Адамның ішкі әлемін көркемдікпен игерудің амал тәсілдері өте мол. Бұл арада оның 
қоршаған ортадан алған әсері мен қаһарман жан-дүниесінің алас ұруы және оның хал 
кешуінің кеңістіктік сипаттамасы және персонаждардың ішкі монологтары жинақталған 
таңбаланулары, ақыр соңында, сананың қалың қатпарлы түпкірінде белгісіздікпен бұғып 
жатып, адамда санасыздықпен қылаң беретін түс көру мен көзге елестеу бар. Пушкиннің 
Татьяасының, Достоевскийдің (жылауық "мерзім" туралы), Митя Карамазовының түстері, 
Анна Каренина мен Вронскийдің (темірмен жұмыс істейтін мұжықтың француз тіліндегі 

122 
фразалары) қыр соңынан қалмайтын үрейлері, предсмертные сновидения толстойдың 
кінәз Андрейі мен В.Г. Распутиннің "Ақырғы мерзім" хикаятындағы Анна кейуананың 
жан-тәсілім алдындағы түстерін, ауырып жатқан Иван Карамазовтың шайтанмен 
әңгімелесуін еске түсірейік.
Біздің жүз жылдығымыздың жаһұт туындыларының бірі болып саналатын Т. Манның 
"Сиқырлы тау" романында ең басты эпизод ретінде (алтыншы тараудың "Қар" 
бөлімшесіндегі) қарлы боранға ұрынған қаһарманның "әсем де, қорқынышты" түсі болып 
табылады. Осы бір түс көруде Ганс Касторпқа өмір шындық болмысқа қарағанда өзінің 
толық та, терең мәнісінде, философиялық пікірталасқа ұласа отырып ашылады. Ол 
арбаушы-гармониялық қырынан ("парасатты-достастық қарым-қатынасы жағдайында", 
"арайлы халықтың бақыт пен өз жарылқаушлыарын көргендегі қуанышы түрінде") және 
де бой тітіркентіп, көңілді шошытатын жауыздық бастау көздерімен ұсынылады.
Осының бәрі Т. Манның кейіпкерін рухани жағынан байытады. Ояна салысымен ол: "Мен 
мен адамның мақсаты туралы, оның парасаттылығы мен ізгілі аясындағы <...> бойды 
түршіктірер қанды думанды <...> Адам – қайшылықтың қожасы, өмір осы арқылы 
тіршілік етеді, демек, ол одан да ізгі болып келетін түс көрдім" деп ой толғайды.
Адамның ішкі әлемін бір қатар хал кешулерге бөлшектеп жіберуге бейім психологизм 
ХІХ-XX ғ. әдебиетінде жеке дара билік құрған жоқ. Кей кезде адам санасының әлемі 
қаламгердің "жан-дүние диалектикасынан" тыс қалып, дәстүрлі формамен игеріледі. 
Н.А.Некрасовтың «Русьте кім жақсы тұрады» поэмасының «Шаруа әйелі» бөліміндегі 
Матрена Тимофеевнаның өз басындағы ауыр тұрмысын әңгімелеуде фольклорлық әндер 
мен ауызша аңыздауларға жүгінетіні тап сондай. Жан-дүние өмірін «кейіптендірудің» 
антикалық дәстүріне бас қою Гогольдің «Өлі жандарындағы» байбатшаларды суреттеуде 
ұшырасады. Адам санасының феномен ретіндегі тұрақты және өзгеріссіздіктігі 
Н.С.Лесковтың «Однодум», «Несмертельный Голован» және кейінгі Толстойда кезігеді. 
Осылайша, «Екі шал» әңгімесінде "жан-дүние диалектикасының" бірінші ашушысы өзінің 
«ағымдағы» принципінің соңынан біржола кетеді. И.С.Шемелевтің «Аспан жолы» 
романында қаһармандардың ішкі өмірі бөлімдердің атаулары «Азғыру», «Аярлық» т.б. 
арқылы дәстүрлі, әулиеліктің аясында беріледі.
Адамның ішкі өмірін суреттеуге бағдар ұстану XX ғ. алғашқы он жылдығында 
авангардистік эстетика, сондай-ақ, марксистік әдебиеттану тарапынан тұлғаның өзіндік 
азаткерлігімен шындыққа жуықтап келуіне күмән келітірліп, жоққа шығарылды. 
Осылайша, итальян футуризмнің көшбасшысы Ф.Т. Маринетти өзінің айтуынша: "өзін 
түбіне дейін түгескен" "психологиядан <...> әдебиетті толық және түбегейлі азат етуге" 
шақырды[490]. 1905 ж. Ф.М. Достоевский романдарын "психологияның авгиевтік ат 
қорасы" деп атаған А. Белый тура осы рухтағы ой толғады, Ол: "Достоевский адамның 
кәдікті сезімін қозырмауға барын салатын барып тұрған «психолог»",-деп жазды[491].
Осындай психологизмге өшпенді көзқарас кеңестік кезеңінің 20-шы жылдарында 
байқалды. Коммунизм пафостың айшықталуы,- деп жаздыА.В. Луначарский (1920): 
"адамзаттың алдыңғы қатарлы табының жеңісі үшін өзін сызып тастауға дайын 
екендігінде"[470]. Осы кезеңде талай мәрте мәңгілік пен материалдық әлемнен түзілген
"апсихологизм" дегеніміз – әдеби дамудың жоғарғы сатысы делініп сөз етілді. 1927 
жылғы мақалалардың бірінде психологизм туралы: "Кей салада өте жақсы болғаны, 
сондай жаман. Неғұрлымы пролетар жазушысының психоталпынысы әлеуетті болған 
сайын, соғұрлым қатерлі бола түседі<...> Немесе керісінше: қаламгер-монтажшы 
диалектикалықпен фактіге жабысып, неғұрлым "газетше" жұмыс жасаса, оқырманның 
миы мәңгіленуден соғұрлым азат болады "[493].
Бірақта психологизм әдебиетті мүлдем тастап кеткен жоқ. Бұған ХХ ғ. көптеген ірі 
жазушыларының шығармашылықтары бұлтартпас дәлел бола алады. Біздің елімізде бұл 
– М.А. Булгаков, А.П. Платонов, М.А. Шолохов, Б.Л. Пастернак, А.И. Солженицын, В.П. 

123 
Астафьев, В.И. Белов, В.Г. Распутин, А.В. Вампилов, ал, шетелдерде – Т. Манн, У. 
Фолкнер және т.б.
XIX-XX ғғ. әдебиетіндегі психологизмның қарқынды қалыптасуы мен кең ауқымды 
бекемделуінің терең мәдени-тарихи алғашарты бар. Ол ең алдымен Жаңа уақыттағы 
адамның өздік санасының белсенденуімен байланысты болып келеді. Замана 
философиясы сананы "өзін-өіз жүзеге асырушы", и "өзін-өзі оқып үйренуші сана" деп 
айырып көрсетеді[494]. Міне осы соңғысы өздік сана деп аталады. Өздік сана ең бастысы
"өзіне қайтып оралушылықтан" тұратын рефлексия сипаты арқылы жүзеге асады. 
Сонымен бірге, адам өмірінің ажыратып алғысыз, әмбебап қасиеті "өздік санадан үстем 
приматтық сана"[495] болып табылады да, сондықтан рефлексияның өз шекарасы мен 
белгілі бір аясы барлығын есте ұстауымыз керек. Жаңа уақыттағы адамдардағы 
рефлексияның белсене түсуі мен өрістеуі адамның өзімен-өзі және қоршаған ортасымен, 
тіпті болмаса, одан мүлдем шеттейтін шиеленіскен хал кешуінің бұрын соңды болмаған
алауыздығымен байланысты болып келеді. XVIII-XIX жүз жылдықтардың тоғысынан 
бастап, осы секілді өмірлік-психологиялық жағдаят еуропа, кейінірек басқа аймақтардың
әдебиетінде кеңінен айшықтала бастады (осы сеңнің көркемдік аяда қозғалуының 
бастамасы шекспирлік Гамлет трагедиясы болып табылады). Өзіндік хал кешуге 
шоғырланған ("Мен өізмді өзім-жұлып жеудемін <...> басқалардың ісінде еш шаруам жоқ" 
делінетін) И.В. Гетенің "Жас Вертердің азап шегуі" (1774) хикаяты айырықша. Вертер 
өзінің досына жазған хатында ішкі қоясын қотара отырып, өз жүрегін жалғыз 
мақтанышым деп атап, өзінің "тойымсыз, төңкерісшіл жанының" тыншым табуын 
қалайды. Ол өзіне "көп нәрсенің берілгеніне" сенімді болып келіп, еленбегендіктен көңіл 
бөлмеген махаббаттан тартқан азабы турасында ақылмандық ой айтудан еш жалықпайды. 
Вертер дегеніміз – бұл автор тарапынан әспеттенген (кейін онысына өзі сын көзімен 
қараған) және өзіне ең алдымен көңіл хошы мен аяушылық сезім тудыратын фигура.
Гетенің Вертерге қатысына қарағанда XIX ғ. орыс жазушылары өздерінің рефлектілік 
қаһармандарына өте-мөте қатаң қарады. "Кейігромантикалық" орыс әдебиетінде өзіне-өзі 
басы бүтін назар аударған (характері Нарцисс туралы мифпен теңдестірліген) жанға және 
оның аулақтануы мен шарасыз рефлексиясына кесік айту ең басты лейтмотивтердің бірін 
құрайды. Оның үні М.Ю. Лермонтовтың ("Біздің заманымыздың қаһармандары"), И. С. 
Тургеневтің ("Артық адамның күнделігі", "Щигров үйезінің Гамлеті", ішінара, 
"Рудинінде"), белгілі бір дәрежеде Л.Н. Толстойда ("Ер жету" мен "Казактар" хикаятының 
бірқатар эпизоды), И.А. Гончаровта (кіші Адуев және біршама деңгейде Райский 
образдарында) естіледі.
Ф.М. Достоевскийдің "Астыртын жазбаларында" сананың аулақтауы аса жоғары 
қаталдықпен, өз мәнісінде кесапатты жағдайда бағаланады. Бұл арада рефлексия ақиқат 
өздік бағамдаудан "жалтарушы", өзін-өзі ұстай алмай өз "масқарасы" туралы әңгімелейтін 
және өзін-өзі ақтап алудың арасында сеңдей соғылысқан "антиқаһарманның", әлсіз, 
бейшара, ызаланған, тіршілік иесінің еншісі болып танылады. Қаһарманның өзін азап 
шекізуші өздік бағам жасататын ләзаттану қамауында екенін сезінуі тегін емес.
Снтиментализм мен романтизм дәуірінің таңбасына айналған адамның өзіне-өзі 
тереңдей бойлауы, өз тұлғасына басы бүтін көңіл аударуы, сондай-ақ, келесі кезеңдерде 
Г.В.Ф. Гегельдің "Рух феноменологиясында" философиялық интерпретацияға ие болды. 
Рефлектенген сананы философ "үмітсіздік" және "бақытсыздық" деп атап, оны өздік 
сананың есінен адасуы деп өте қатал бағалады. Ол осы сананың "болмыс соққысына 
төзуге <...> әлеуеті жетпейді. Ол өзінің "ішкі" әрекеттері мен өзіне тән тіршілігінің 
асқақтығын былғап алудан және жүрегінің тазалығын сақтай алмай қалудан қорқып, 
жасқаншақтанып өмір сүріп, шындық өмірмен бетпе-бет келуден қашқақтайды". 
Гегельше, осындай сана өкілдері "ғажайып жанды, ітей кү болып жанып, аморфтана 

124 
буланып, аспанға сіңіп кететін " құштарлыққа толы шаршап-шалдығу мен қасірет-
мұңның орындалуы болып табылады деп жазды[474].
Бірақ бұдан басқасы да маңызды болып келетіндігі: психологизм формасында берілетін 
рефлексия біздің классик жазушыларымызда кейбірде адам тұлғасын қалыптастырудағы 
ізігілік деп ұсынылды. Бұған дәлел, бәлкім, толстойдың романдарындағы ең айшықты 
орталық персонаждар: Андрей Волконский мен Пьер Безухов, Левин, біршама деңгейде 
Нехлюдовтар. Осымен және осыған ұқсастықпен басқа авторлардың қаһармандарына 
рухани тыншымау, ақ болу қалауы, рухани ізгілікке қол жетікізуге құштарлық тән болып 
келеді.
Әдеби кейіпкерлердің ең маңызды рефлексиялық түрткілерінің бірі адамға бәйек 
таптырмайтын ар күйзелісі пушкиннің Борис Годуновын, Онегинді, Баронды, Гуанды 
немесе (А.Н. Островскийдің "Жасаусыз қалыңдығының" финалындағы) Паратовты, 
сонымен бірге, марқұм жұбайын есіне алатын Андрей Волконскийді, Лаврецкий алдында 
өз сезіміне ие болмағаны үшін қапа болушы тургеневтік Лиза Калитинаны, сондай-ақ, 
"Евгения Онегинннің" соңындағы Татьяналарын ғана емес, ғана емес, басқаларыныңда 
жанын жегідей жейді Толстойдың "Сергей әкей" әулиелік әңгімесінің кейіпкері өз мойына 
күнаһарлық сезімін жүктейді.
Әдебиеттегі психологизмнің мазмұндық функциясы (біз келтірген Гегельдің сөздерімен 
қатар) өздік таным туралы бахтиндік ой түйіндеулерді жарыққа шығарады. Тиімді 
мағанадағы хал кешуді ғалым өзі "имандылық рефлексі" деп атаған ұғыммен 
байланыстырып, оны болмыстағы мәннің "ізі" ретінде сипаттады: "Хал кешу әлдебір 
нақтылық ретінде <...> өзіне емес, әлдебір мағынаға, затқа, жағдайға бағытталады". Осы 
тәрізді жан қозғалысын Бахтин адамды егіздену дағдарысына соқтыратын аурушаң хал 
кешуге қарама-қарсы қойып, "өздік рефлекс" деп атады. Осы өздік рефлекс "болуға тиісті 
емес нәрсені": қасындағылар ол турасында аурушаң қалаулық "өздік асқақ" және 
қорқақтау "жалтақтықпен" байланысты "жаман және бұзылған субъективтілікті" ой 
түюшілікті туындатады[497]. Жәнеде көркем әдебиет (әсіресе XIX ғ.) өздік сананың осы 
алуан бағытты тенденцияларын кең айшықтап, оларды өз қадіріне қарай бағалады.
Психологизмнің рефлектіндірілетін персонаждардың өмірімен байланысы қанша 
жерден терең, әрі шектеулі болсын, бәрі бір адамдарға қаламгерлер тарапынан бет бұрған 
шақта кең қолдау табады. Пушкиннің Савельичін, күтуші әйел Наталья Саввишнасы мен 
Л.Н. Толстойдың "Балалық шағындағы" гувернер Карла Ивановичін, В.Г. Распутиннің 
"Соңғы мерзім" хикаятындағы кейуана Аннаны еске түсірейік. Психологизмнің жүзеге 
асырылуы жануарлар образдарында да (Л.Н. Толстойдың "Холстомері", Н.С.Лесковтың 
"Тағы", А.П. Чеховтың "Ақмаңдайы", И.А. Буниннің "Чанганың түсі", А.П. Платоновтың 
"Сиыр", Ш. Айтматовтың "Жанпида" романындағы қасқырлар образы) көрініс табады.
Біздің жүз жылдығымызда бірқатар туындыларда психологизм жаңа да, өте төлтума 
форма ие болды. "Сана ағымының" туындауы деп аталатын көркем принциптің буыны 
бекемденді. Бұл арада адамның ішкі әлемінің нақытылығының өңі өзгеріп, тіптен жоқ 
болады. әдебиеттің осы тармағының бастау көзінде – М. Пруст пен Дж. Джойстың 
шығармашлықытары тұр. Прусттың романдарында қаһарман санасы оның әсерлерінен, 
еске алуларынан және қиялынан туған суреттерінен тұрады. Ол әлдебір іс-әрекетке деген 
талпыныстан азат етіп, адамды шындық болмыстан шеттетіп, "әлемнен қорғану қамалы" 
ретінде ұғынылып, сонымен бір мезетте, ішкі болмысты жұтушы және өзіне сіңіруші 
әлдене сипатында түсініледі[498]. 1960-1970-ші жылдардағы (А. Роб-Грийе, Н. Саррот, М. 
Бютор) француздық "жаңа романста" түгесілмейтін ағымдағы психиканың қол жеткізгені 
мен қайыра туындатушылығы әдебиеттен тек қана "берік характерді" емес, сонымен бірге 
персонаждарды тұлға ретінде ығыстыруға әкеп соқты. "Бірақ та замана әдебиетінің 
әдебиетшілерінің белгілі бөлігінің "персонажға" қарсы шығуы, оны тас талқан ету 

125 
мүддесінен туындап отырған жоқ (бұл мүмкінде емес), тек оны тұлғасыздандырудан 
шығып отыр",-деп жазады Р. Барт[499].
Адамның ішкі әлемін айшықтайтын сөздік-көркемдік амал-тәсілдердің аясы өте 
ауқымды[500]. Бұл арада қаһарманның нені сезінгенін (ойлауын, сезінгенін, қалауын) 
таңбалайтын дәстүрлі жинақтау және персонаждың жан-дүниесінде не орын алып 
жатқаны туралы автор-әңгімешінің өрістеуші, кейде сараптамалық мінездемесі өзгелік-
төл сөз, сондай-ақ, персонаждардың (ауызша жазбаша) емін-жарқын әңгімесулерінде, 
жеке бастық күнделік жазбаларында көрініс табады.
XIX-XX ғғ. әдебиетіндегі психологизм барлық жанрдың құндылығына айнала қойған 
жоқ. Бірақ та ол барынша толық мәнінде әлеуметтік-психологиялық романда жарқырай 
ашылды. Психологизм үшін ең қолайлысы, біріншіден, эпистолярлық форма (Ж.Ж. 
Руссоның "Юлия, немесе Жаңа Элоизасы", Ш. де Лаклоның "Қауіпті байланысы", Ф.М. 
Достоевскийдің "Бейшаралары"), екіншіден,бірінші жақтан баяндалатын ғұмырнамалық 
(кейде күнделік түріндегі) әңгімелеу (Ж.Ж. Руссоның "Тәубе етуі", А. де Мюссенің "Ғасыр 
ұланының тәубесі", С. Киркегордың "Әйелқұмардың күнделігі", Л.Н. Толстойдың 
ертеректегі трилогиялары). Тәубеге келушілік бастау көзі Ф.М. Достоевский 
туындыларының бойында тұнып тұр. "Нақұрыс" романындағы Ипполиттің және 
Ставрогиннің ("Әзәзілдің" ақырғы мәтініне енбеген "Тихонда" тарауы), "Ағайынды 
Карамазовтардың" кейбір эпизодтарындағы, мысалға, Митяға арналған "ыстық жүректің 
ашылуы" тарауындағы тәубеге келулерін еске түсірейік. Ақыр соңында, үшінші,
психологизм принципі бәрін көре білушілік қасиетіне ие, адам жанының тереңіне 
бойлайтын үшінші жақтан романдық әңгімелеу формасы арқылы жүзеге асады. Л.Н. 
Толстой мен Ф.М. Достоевскийдің басты туындылары, біздің ғасырымызда Т. Маннның 
(әсіресе, "Сиқырлы тауы") тап осындай.
Әдебиет осы секілді адамның ішкі әлеміне тікелей енуден бөлек, жанама игерудің 
формаларына: адам жан дүниесінде не болып жатқандығын танытатын сыртқы келбет, 
қимыл-қозғалыс, ишарат, мимика, персонаждар әуезесі болатындығын жақсы біледі. 
Басқаша айтар болсақ: "адамның ішкі әлеміне" ену бір мезетте жазушы тарапынан 
сырттайда қол жеткізіледі. Әдеби туынды әлемінің осы қырына біз бет түзеп: бейнелетін 
адамдардан оның сыртқы келбетіне ауысамыз.

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: