Әдебиеттануға кіріспе

24 
Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы 
тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта дәуірге сай 
талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған 
көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады.
Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі – типтілік туралы қисын 
емес, тірі мүсін - прототип. 
Әр жазушының твочестволық лабороториясына үңілген адам оның өмір 
шындығын көркем жинақтау; яғни әдеби бейнелерді типтендіру әрекеті, көбіне, 
әр типке прототипп табудан басталғанын байқауға болады. М. Әуезовтың әр 
типінің өмірде прототипі болған. С. Мұқановтың Амантайының төркіні 
Амангелді және т.б.
Жинақтау үшін суреткерге, бәрінен бұрын, көркем бейнені жасауға керек 
өмірлік материалды сұрыптап, саралап пайдалану үшін талғампаздық керек.
М. Әуезов талғампаздық туралы былай дейді: «Төрт том «Абай жолы» 
үшін жинақтап, жинап және сұрыптап пайдаланған материалымнан әлі де дәл 
осындай төрт кітапқа жететін материал пайдаланылмай, артық қалды».
Шындық құбылыстарды типтендіре жинақтау арқылы суреткер болашақ 
образдың немесе типтің жалпы бітім, тұлғасын қалыптастырумен бірге оның 
ішкі мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлғаның тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ 
психикалық ерекшеліктері болуы шарт.
Мінез адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған 
қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы. Мысалы,
Ғ. Мұстафин «Дауылдан кейін» романын жазу үстінде бар күшін 
кейіпкерлерінің біріне-бірі ұқсамау жағын қадағалауға жұмасағанын айтады.
Бейнелеу – образдылық болса, бейне образ. Образ – эстетикалық мәні 
бар, ойдан шығару арқылы әрі нақты, әрі жинақты жасалған адам өмірінің әсем 
суреті. «Талантты жазушының әр образы тип» дейді Белинский.
Типтің түрі мен мазмұнында «жалпы» мен «жалқының» бірлігі жатыр. 
Мәселен, әдебиеттегі бір байдың образы өмірдегі бірнеше байдың , бір кедейдің 
образы бірнеше кедейдің ең елеулі ерекшліктерінен құралады да, тип болады. 
Мысалыға Құнанбайды алып қарасақ, бүкіл ішкі сыртқы бітімі ешкімге 
ұқсамайды, әбден дараланған, мінез құлқы, іс-әректі, ақыл-парасаты бірегей, 
бөлек. Бұл ретте Құнанбай - жалқы тұлға. Сонымен бірге, ол әбден 
жинақталған, сол дәуірдегі өмір кешкен бай-шонжарлардың бәріне ортақ мінез, 
бітім әрекет, бар. Бұл ретте Құнанбай – жалпы тұлға, бүтін бір әлеуметтік 
ортаның әр қилы өзгешеліктерінің жиынтығы. Көркем әдебиеттегі типтік 
образдарға қарап отырып белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі қоғамдық дамудың 
негізін байқауға болады. Мысалы, М.Әуезовтің Абай бейнесі арқылы қазақ 
қоғамындығы жаңалықты, ұнамды қасиеттердің бір алуанын байқауға болады.
Көркем әдебиеттегі жинақтау – типке әкелсе, даралау – мінезге әкеледі. 
Образ осылай туады.

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: