Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- √-ар-/-ер
| айыр-, ауыр-, есір-, жасыр-, кідір-, құтыр-, асыр-, қашыр-, бітір-, кешір
деген екі бу ынды императив етістіктердің құрамынан осы грамматика- лық форманттың өзін бөліп алып қарасақ, ас-, қаш-, біт-, кеш- деген дер- бес түбірлермен бір қатарда *ай-, *ау-, *ес-, *жас-, *кід-, *құт- түбір- лерінің де сөз тудыруға қатысып отырғанын көреміз. Айырмашылығы – бірінші топтағы түбірлер жеке-дара қолданылады да. екінші топтағылар ондай дербестігінен айрылған, мағынасы біз үшін бүгінде түсініксіз элементтер. Бұдан шығатын бірінші қорытынды: бір модель бойынша жасалатын императив етістіктердің құрамында дербес түбірлермен қа- тар «өлі түбірлер» де өмір сүреді екен. Бұл факт өз ретінде өлі тү- бірлердің де бір кезде дербес сөз болғандыгынан дерек береді. Өйткені тіл диалектикасына сүйенсек, тілде оның кəдесіне жарамайтын бірде-бір түбір, тұлға пайда болмаса керек. Ал егер ондай мағынасыз да мəнсіз дыбыс тіркестері кездейсоқ дүниеге келе қалған жағдайда, олардың тіл- де өмір сүруіне орын жоқ. Бұл –тіл біткеннің бəріне тəн қатаң заң. «Өлі түбірлер» санатына жататын лексемалардың бір заманда дер- бес болғандығын қалай дəлелдеуге болады? Ол үшін біз сол түбірлермен тектес, тұлғалас жəне мағыналас элементтерді ең алдымен өз тіліміз- ден, одан табылмаған жерде көне жазба ескерткіштер тілінен немесе туыстас түркі тілдері мен оның диалектілерінен іздестіруіміз керек. Тарихи-салыстырма əдістің тамаша нəтиже беретін кезеңі де осы орайда. Мəселен, екі буынды императив етістік жасайтын модельдердің бірі – √-а-/-е-. Ол бойынша жан>жана-, жұт>жұта-, ас>аса-, ат>ата- тəрізді түбірлік морфемалары(жан«бок, сторо на» мағынасында; жұт– «бедствие»; ас– «пища, еда»;am– «имя, название») жеке-дара қолда- нылатын етістіктер де, сондай-ақ түбірі дербестігіне айрылған *ай>айа-, *без>безе-, *бөк>бөгде-, *бұл>бұла-, *бөл>бөле-, *біт>біте-, *ел>еле-, *жас>жаса-, *жүт>жүде, *күр>күре-, *құл>құла-, сып>сыба-, *үл> үле- тəрізді қырыққа жуық туынды түбірлер жасалады екен. Осы келтірілген мысалдардан бөге- («алдын бекіту, тосқауыл қою» мағынасында) етістігін талдап көрейік. Бұл сөздің түбірі бөк- Махмұд Қашқари заманында жеке-дара айтылып жүрген сөз. Мəселен, бөк-, 89 «запруживать», «перекрывать»:olsuvuyb?rdi- «он запрудил воду» (MK, II, 19). Дəл осы сияқты √-ай-/-ей: моделі бойынша жасалған етістіктер- ден (мыс.:*қоқ>қоқай-, *сор>сорай-, *тыр>тырай-, *шош>шошай-, қоң>қоңай-, *сақ>>сақай-, қат>қатай- т.б.), мəселен, *сақ<сақай- түбірін алып қарайық. Пайымдап қарасақ, бұл түбір қазақ тілінің өзінде қолданылатын сау- дербес сөздің фонетикалық варианты. Қыпшақ тілдеріне тəн [у] мен оғыз қарлуқ тілдеріне тəн [ғк] сөз аяғында келетін дыбыстардың сəйкестігі негізінде пайда болған сағ//сақ// сау варианттарының біреуі (сау>сауық-, сауығу, саушылық, т.б.) Қазақ тілі үшін дербес те, екіншісі (*сақ>сақай-) өлі түбірге айналып, дербестігін жоғалтып отыр. Қазақ тілінде итер-, алда- тəрізді етістіктер –түбір мен тұлға болып жіктелмейтін біртұтас сөздер. Бұлардың, біріншісі: √-ар-/-ер- (*без>безер-, боз>бозар-, *қот>қотар-, *қыз>қызар-,жас>жасар-, *ұз> ұзар- т. б.), екіншісі өте продуктивті √-та-/-те-/-да -/-де-/-ла -/-ле- моделі арқылы жасалған туынды түбір екені даусыз. Ал*ит-пен*ал– қазақ тілі үшін «өлі түбірлер» болғанымен, *ит- түбірі хакас тілінде іт- «толкать», «пихать», «проталкивать» түрінде, якут тілінде үт-[?t] «толкать, пи- хать, совать» түрінде бүгінгі таңда дербес қолданылатын түбірлер. Сол хакас тілінде іт- түбірінен пайда болған іттір-(заставить толкнуть, оттолкнуть) сөзі екінші дəрежелі туынды етістік болып сана- лады.*Ит- түбірінің бір заманғы дербес сөз екендігіне көзіміз жеткеннен кейін, біз қазақ тілінің өзіндегі итін-, итіңде-, итпе (бұйда жібіне іліп алып, асау түйені алға қарай жүргізіп үйрету үшін салған ұшы екі аша сырықша) деген сөздерді түбірлес сөздер деп тануға құқылымыз. Бір қызығы: ит- түбірі XI ғасырдағы Махмұд Қашғари «Диванында» жеке- дара қолданылып (olanї itti «он его толкал») (МК, I, 171), оданитін-, итіл- тəрізді етіс формалары жасалып тұрса (ДТС, 215), одан əлдеқайда көне Тұрфан өлкесінен табылған манихей мазмұнды ұйғыр ескерткіштері тілінде it- негізінде пайда болған it?r– формасы қолданылған: jema mujaγq жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|