Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша

41
зициялық қызмет атқаратын «кезекші» құралдарға айналған 
формулалар. Бұлар көбінесе айтылмақ идеяны (образды) 
күшейте түсу үшін қолданылады немесе көп фабуланы үлкен 
жырларда сюжеттен сюжетке, суреттен суретке көшіретін
бастау (зачин) қызметін атқарады. Мысалы, батырлар жы-
рында жиі кездесетін жылқы ішінде аламын, қылшық жүнді 
қарамын я болмаса мінгенде атым ала-ды деп басталатын 
«кезекші» тармақтар көбінесе бір суреттен (оқиғадан) екінші 
суретке көшудің бастамасы, кіріспесі ретінде жұмсалады. 
Ақын-жыраулар бұлардың дәл өзін қайталап қолданбаса да,
образдарын пайдаланады. Мысалы, Махамбеттің тебінгі
терге шірімей деген образы «Қобыланды» жырындағы тебін- 
гіге тер қатып, қабырғасы қан татып деген жолдарды еске 
түсіреді. Мұндай сәттерді кез келген ақын-жыраудың тілінен 
табуға болады.
Қазақ ауыз әдебиеті тілінде эпитет, теңеу, метафора сияқты- 
лар да – нормаға айналған әдеби-тілдік көрсеткіштер. Олар 
– әдеби тілдің сөздік байлығын активтендіре түсетін, сөз ма- 
ғынасының реңктерін барынша пайдалануға әкелетін эле-
менттер. Сондай-ақ эпитет, теңеу және троптың әрқилы 
түрлері бейнелеуіш тұрақты тіркестерді – поэтикалық фразео- 
логизмдерді жасайды. Ауызша әдеби тілдің бұл саладағы 
үлкен қоймасы – қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерінің тілі болып 
келеді.
Батырлықты, ел қорғауды, азаттықты идея өзегі еткен ба-
тырлар жырларындағы образдар моделі осы тақырыптарды 
жырлаған ақын-жырауларға да тән. Батырды қыран құсқа, 
арыстанға, еркіндікті сүйген адамды тарланға, құланға, 
сұлулықты аққуға, толған айға теңеп образ жасауда жырау-
лар мен ақындар қазақтың өте ертеден келе жатқан бай ауыз 
әдебиеті қазынасына иек артқан. Мысалы, «Ер Тарғын» жы-
рында Тарғын батыр бірде бөрі, бірде арыстан, бірде ақ 
сұңқар теңеулерімен бейнеленеді. Жауға шабар батырдың, 
елім деп еңіреген азаматтың образын арыстан, жолбарыс, 
бөрі, нар, тарлан, сұңқар, қыранға теңеп жырлау – ХIX-XX 
ғасырлардағы ақын-жыраулардың ең бір таңдаулы, кәнігі ама-

42
лы. Мысалы, Есет жыраудың: Мен, мен едім, мен едім, қас қара 
нар мен едім... Шыны тұлпар мен едім, анық сұңқар мен едім... 
Қыран бүркіт мен едім деген образдары немесе Махамбет 
ақынның: Томағалы сұңқар мен едім... Мен ақ сұңқардан туған 
қудаймын... Исатайдың барында екі тарлан бөрі едім деген 
бейнелі теңеулері осыны танытады.
Поэтикалық фразеологияға белгілі бір экспрессиямен құ- 
рылған анықтауышты (эпитетті), символды (метафоралы) 
тіркестер, яғни синтаксистік конструкциялар жатады. Фоль-
клор тіліндегі поэтикалық фразеологизмдердің компоненттері 
мейлінше тұрақты болып келеді. Мысалы, қырық сан Қырым 
елі деген фразеологизм отыз сан, он сан, алты сан Қырым елі 
деп өзгертіліп айтылмайды. Сол сияқты алты сан Алаш деген 
тұрақты тіркестің анықтауыш компоненті он, қырық, отыз сан 
деген сөздермен ауыспайды. О баста, сөз жоқ, бұл эпитеттердің 
нақты бір мағынаға (қырық ру-тайпадан немесе алты тайпадан 
құрылған этникалық одақтың атауы ретінде) қатысы болған 
болу керек, бірақ келе-келе бұл анықтауыштар тұрақты тіркес 
компонентін құрап, поэтикалық фразеологизм элементіне 
айналған, бұған олардың эвфоникалық сипаты, яғни аллитера-
циялы, ассонансты сөздер (басқы дыбыстары біркелкі сөздер) 
тіркесін жасауы (Қырық сан Қырым, Алты сан Алаш, Он екі 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: