Тілтаным языкознание

10
өз тілі, мәдениеті, тарихы болуы айқын екендігімен бірге, жазуы да болуы 
керектігін ескеріп, оны реттеу керектігі айтыла бастады. Латын графикасына 
өтуді бір емес, бірнеше жылдар бойына жоспарлап келе жатқаны белгілі. 
Елбасымыз бастап, халық қалаулылары қолдап, латынға көпшек болғанбыз. 
20-ғасырдың басында басталған латын графикасына көшу мәселесі қайта 
жаңғырып, шешімін табатын уақытқа жетті.
1991 жылы белгілі тілтанушы ғалым,ҚР ҰҒА академигі Әбдуәли Қайдар осы 
мәселені алғашқылардың бірі болып көтерген еді.Ә.Қайдар осы мәселе туралы 
өз еңбегінде: «Бұл мәселенің күн тәртібіне қойылғанына Президентіміздің 
атына ашық хат жазылған (1991 ж.) мерзімнен бастап, одан 2 жылдан кейін 
(1994 ж.) Түркияның Анталия қаласында жиналған Жержүзілік тюркологтардың 
(Қазақстаннан оған 50 делегат қатысқан) «Тіл бірлігі, дін бірлігі, іс бірлігі» деген 
ұранмен өткен Құрылтайда: «Барша түркі халқы латын жазуы қабылдайық!» 
деген серттескендей қаулы алғаннан кейін 15 жылдай уақыт өтті. Осы уақыт 
латынға өту мәселесі бірде ресми түрде, бірде бейресми түрде күн тәртібінен 
түскен емес. Сондағы оның негізгі мақсаты – қалың көпшіліктің қалауын 
анықтау» [1, 147 б.],– деген болатын. 
Сол кезден бері әзірбайжан, өзбек, түркімендер графикасын латын жазуына 
көшірді. Ал біз 2017 жылы ғана латынға көшеміз деген шешім шығардық. Сол 
жылдардан бері латынға көшудің ғылыми ұстанымдары, қалай жүзеге асыру 
процестері ғалымдар тарапынан зерттеліп те келеді. 
Біраз жыл бұрын халық латынға ауысу мәселесін көтергісі келмеген, яғни көшу-
ге дайын емес еді. Ал қазіргі таңда латынға көшуді қоғам қолдап отыр. Жастардың 
көпшілігі қазақ тілімен қоса, орыс, ағылшын тілін жетік меңгеріп, үштұғырлы тіл 
саясатының жүзеге асып жатқанын көрсетіп отыр. Сы тұрғыдан алғанда, латынға 
көшу қиын емес болып отыр. Бірақ қаншама жылдар бойына латын графикасына 
көшудің оңтайлы тұстары айтылып келе жатса да, көпшілікке әлі де толықтай 
түсіндіру жұмыстары жетіспей жатыр. 
Әріп ауыстыру бір әріптің орнына екінші бір әріпті қоя салу емес, ол өте күрделі 
іс. Әріпті ауыстырған соң, емле ережесі, жазу ережесі өзгеретіні белгілі. Сондықтан 
да бұл істі Елбасымыз асықпай, жүйелі түрде жүзеге асыру керектігін ескерді. Ол: 
«Осы заманғы ғылыми терминологияның негізін латын тілінен енген сөздер құра-
са, ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын 
тілі дүниежүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл 
ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек.
Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге 
кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих 
бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз.
Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл 
әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін 
жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады [2], – деп 
Елбасы өз Жолдауында айтқан болатын. 
Осы бастаманы қаншама зиялы қауым өкілдері қолдағаны рас. Бірақ үйреніп 
қалған нәрсемен қоштасу қиын болатыны сияқты, үйреншікті кирилл қарпін ауыс-
тырғысы келмейтіндер де бар. Бірақ «латын қарпіне не себептен көшеміз?» деген 
сұраққа тұшымды жауап алған адамның ойы өзгерері белгілі.
Латын графикасына ауысуға келгенде, оның артықшылықтарымен бірге қиын-
дықтары да болатыны рас.
Қазіргі таңда латынға көшу барысында туындап отырған қиындықтар да бар. 
Соның бірі зиялы қауымның, ақын-жазушыларымыздың тағы бір айтар уәжі бар.
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

11 
Профессор А.Салқынбай латын қарпіне көшу заман талабы екенін саралай 
айта келіп, латынға көшудің артықшылықтарымен бірге кемшіліктерін де көрсетіп 
кетеді:
1. Латын қарпіне көшу сауаттылық деңгейін төмендетеді.
2. Латын қарпіне өтудің аржағында жаһандану жолына терең ену, өзге діндер-
дің, мәдениеттің әсері болуы ықтимал.
3. Кирилл жазуындағы көркем шығармалар мен ғылыми зерттеулер қолжетімсіз 
болып қалмау жағы жан-жақты шешілуі тиіс [3, 230 б.], – деген ой айтады.
Сондай-ақ Ғ.Хасанов та өз мақаласында латынға көшу жолындағы қиындық-
тарды көрсете келе: «Ең үлкен мәселе кирилл әліпбиі тұсындағы маңызды мәдени 
мұрамыздың тағдыры не болмақ? Ол мұраның қазақ халқының тарихындағы 
теңдесі жоқ, орны бөлек. Кирилл әліпбиі негізіндегі көне мәдени мұра, ауыз 
әдебиеті, ғылыми еңбектер, көркем әдебиет, оқулықтар жазылды. Араб графикасы-
нан латын графикасына, латын графикасынан кирилл әліпбиіне көшкен тұста 
қоғамның басым көпшілігі сауатсыз еді, сондықтан ол реформалар қоғамның 
біршама бөлігіне және мәдени мұрамыздың да салыстырмалы қарағанда шағын 
бөлігіне қатысты болады. Бүгін енді халықтар түгелдей сол мәдени мұрадан 
айырылып қалу қаупі бар» [4, 244 б.] – деп өз қаупін көрсетеді.
Ия, еш нәрсе қиындықсыз болмайтыны сияқты, латынға көшу жолында да кез-
десетін қиындықтар бар. Оның бірін жеңуге психологиялық дайындық, енді бірін 
жеңуге табанды еңбек, енді бірін жеңуге қаржы керек екендігі белгілі. Кезінде 
қазақ тарихының жазуы бірнеше рет ауысқан тұстарда да міндетті түрде екі жақты 
айтыс-тартыс болғандығы белгілі. Ол кезде де осы мәселелер сөз болған еді. Бірақ 
қазір техниканың дамыған кезінде көркем әдебиетімізді, мол мұраларымызды, 
ғылыми еңбектерді латын қарпіне көшіру сол кезеңдегідей қиындық тудырмасы 
анық. Бұл туралы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының 
орынбасары А.Фазылжанова Назарбаев университетінде өткен дөңгелек үстелде 
айтып өтті. Анар Фазылжанованың айтуынша, құнды дүниелер мен жазбалар, 
сондай-ақ әдебиет пен ғылымның жетістіктерінен айырылып қаламыз деп дабыл 
қағу артық. Латын әліпбиіне көшудің астарынан солақай саясат іздеудің де қажеті 
жоқ, бұл бірінші кезекте тілдің өміршеңдігін сақтау үшін жасалып отырған шара 
[5]. Латын әліпбиіне көшу барысында кирилл қарпімен жазылған еңбектер тарих 
қойнауында қалып қоймайды, оны жаңа технологиялардың көмегімен қайта жаң-
ғыртуға болады.
Енді сондай бір тарих қалдырған құнды еңбектердің бірі – Жүсіп Баласағұнның 
«Құтты білігі». «Құтты білік» дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінік-
ті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған.
«Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге дейін сақталған үш нұсқасы бар:
Біріншісі – Вена нұсқасы. Бұл қолжазба Венаның Корольдік кітапханасында 
сақтаулы тұр. Кей кезде оны Герат нұсқасы деп те атайды. Оның себебі бұл қол-
жазба 1439 ж. Герат шаһарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген 
адамның есімі – Хасан Қара Сеиіл.
Екіншісі – Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб қаріпімен көшірілген. Оны Каир-
дағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 ж. неміс ғалы-
мы Б.Мориц тапқан. Орыс ғалымы В.В.Радлов Петербург Ғылым академиясының 
Азия музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіріп алады. Казір бұл қолжазба 
Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Ленинград бөлімшесінде 
сақтаулы тұр.
Үшіншісі – Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.В.Валидов Өзбекстанның 
Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әрпімен 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

12
көшірілген ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасының Ғылым 
академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында 
сақталып келеді.
1942 – 43 жылдар аралығындаТүркия ғалымдары «Құтты біліктің» үш 
нұсқасын да Стамбулдан басып шығарды. Оны зерттеу барысында түркі ғалым-
дары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. 
Оны К.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс 
тіліне (1983), А.Егеубаев (1986) және Ә.Құрышжанов (2004) қазақ тіліне, бір топ 
аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) аударма жасады.
Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша ұзақ жылдар 
бойы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971 жылы дастанды кирилл қаріпі 
негізінде транскрипция жасап, оны ғылыми хаттамасымен бірге жеке кітап етіп 
басып шығарды.
«Құтты біліктің» Наманган нұсқасының транскрипциясын алып, дастаннан 
[6, 64 б.] үзінді алып, латын қарпіне ауыстырып көрдік. 
1. Өкуш өгди бирлә түмән миң сана
Уған бир байатқа аңар йоқ фана
2. Йағыз йэр йашыл көк күн ай бирлә түн
Төрүтти халайық өд өдләк бу күн
3. Тиләди төрүтти бу болмыш қамуғ
Бир-өк бол тэди болды қулмыш қамуғ 
4. Қамуғ барча муңлуғ төрүтүлмиши
Муңы йоқ иди бир аңар йоқ эши
5. Эй эрклиг уған мәңү муңсуз байат
Йарамас сениңдин адынка бу ат
6. Улуғлуқ сэңә-ул бэдүглүк сэңә
Сэниңдин адын йоқ сэңә түш тэң-ә
7. Айа бир бирикмәз сэңә бир адын
Қамуғ ашнуда-сэн сэн өңдүн кэдин
8. Сақышқа қатылмаз сэниң бирликиң
Түзү нәңге йэтти бу эрклигликиң
9. Cэзигсиз бир-өк-сэн э мәңү ачү
Қатылмаз қарылмаз сақышқа сэчү
10. Эй ич таш билигли э хаққул йақын
Көзүмдә йырақ-сэн көңүлдә йақын
1. O’kуs’ o’gdi’ bi’rla’ tu’ma’n mi’n’ sаnа
Уg’аn bi’r bаi’аtqа аn’аr i’оq fаnа
2. I’аg’yz i’еr i’аs’yl ko’k ku’n аi’ bi’rla’ tu’n
To’ru’tti’ hаlаi’yq o’d o’dla’k bу ku’n
3. Ti’la’di’ to’ru’tti’ bу bоlmys’ qаmуg’
Bi’r-o’k bоl tеdi’ bоldy qуlmys’ qаmуg’ 
4. Qаmуg’ bаrc’а mуn’lуg’ to’ru’tu’lmi’s’i’
Mуn’y i’оq i’di’ bi’r аn’аr i’оq еs’i’
5. Еi’ еrkli’g уg’аn ma’n’u’ mуn’sуz bаi’аt
I’аrаmаs sеni’n’di’n аdynkа bу аt
6. Уlуg’lуq sеn’a’-уl bеdu’glu’k sеn’a’
Sеni’n’di’n аdyn i’оq sеn’a’ tu’s’ tеn’-a’
7. Аi’а bi’r bi’ri’kma’z sеn’a’ bi’r аdyn
Qаmуg’ аs’nуdа-sеn sеn o’n’du’n kеdi’n
8. Sаqys’qа qаtylmаz sеni’n’ bi’rli’ki’n’
Tu’zu’ na’n’gе i’еtti’ bу еrkli’gli’ki’n’
9. Cеzi’gsi’z bi’r-o’k-sеn е ma’n’u’ аc’u’
Qаtylmаz qаrylmаz sаqys’qа sеc’u’
10. Еi’ i’c’ tаs’ bi’li’gli’ е hаqqуl i’аqyn
Ko’zu’mda’ i’yrаq-sеn ko’n’u’lda’ i’аqyn
Дастанның транскрипциясын латынға ауыстыру кезінде еш кедергі болатындай 
ерекшелік байқалмады.
Кирилше транскрипция 
Наманган нұсқасы
Диграфты латын графикасында
1
Бет саны
0,5
0,5
2
Сөз саны
109
109
3 Таңба саны (бос орынсыз)
541
659
4 Таңба саны (бос орынмен)
695
804
Қатар саны
20
20
Енді осы Наманган нұсқасын А.Егеубаев көркем аударма етіп аударғаны 
белгілі. 2004 жылы редакциясын Ә.Құрышжанов басқарып, ғылыми аударма 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

13 
[7, 18 б.] жасалды. Кейінгі ғылыми аударма деп танылған нұсқаны да латын 
графикасына салып көрдік. 

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: