Ә с I гі т I к б I л I m г. А. Кактаева философия



Pdf көрінісі
бет29/96
Дата04.12.2022
өлшемі12,84 Mb.
#54707
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   96
Байланысты:
httpkmib.netuchebnikifilosofija.g.kaktaeva-2.pdf

Уацыт -  қозғалыстың формалары мен ңүрамды бөлік- 
терінің (не элементтердің) бір-бірінен туындап үласу фор- 
масы. У аңыт деген үғы м м атериялы қ процестердің бірі- 
нен соң бірінің кезектесіп келуін, заттар мен ңүбылыс- 
тардың өмір сүруінің үзаңты ғы н білдіреді. У ақыт заттың 
емес, тек процестің сипаты. У ақы тты ң айны майты н бел- 
гілі бір бағыты болады. Ол өткеннен болаш аққа қарай 
ж ы л ж и д ы ж әне оның қай ты п оралм ауш ы лы ң қасиеті 
бар. Өткенді өзгертуге болмайды, өткенге қайта оралуға 
болмайды. У аңыт бір өлш емді.
К еңістік пен уақы т адамдарды ң санасынан тәуелсіз 
өмір сүреді және м атериялы қ заттар мен ңүбылыстардың 
объективті ңасиеттері мен қатынастарының ж иы нтығын 
білдіреді. Ғы лы м мен материализмнің тарихында қалып- 
тасңан қағи даларды ң бірі: м атерия кең істікте ш ексіз, 
уаңыт ж ағы нан м әңгі. Яғни м атерияны ң аяқталаты н не-
месе таусылатын ш егі жоң. М атерия таусылмайды. Адам- 
дардың кеңістік ж әне уақы т туралы түйсіктері мен сезім-
/
55


дері әлеуметтік-тарихи процестердің, тарихи дамудың 
ағымы, оның іш кі ы рғақтары н әрі ж асайды , әрі бейне- 
лейді. Сондыңтан кеңістік пен уақы тты тек ф изикалы ң 
кеңістік және уаңыт деп түсіну қате. Ж еке адам санасы 
болсын, ңоғам ды қ сана бол сын ондағы к ең істік ж әне 
уақыт туралы категория (ойлаудың формасы) әлеуметтік 
кеңістік, әлеуметтік уаңы тты ң нәтиж есі. М аркс эконо- 
м икалы қ еңбектерінде әлеуметтік кеңістік жөнінде көп 
айтңан. М ысалы, тауар айналы мы ны ң өрістеуі, оған сәй- 
кес нарыңтың кеңеюі туралы үғымдар бар. Н ары ңты ң ке- 
ңеюі ол географиялы қ, не территорияльгқ кеңею емес. 
Сол бір территорияны ң ауқы мы нда айырбас қатынаста- 
ры ж ан-ж ақты өрістейді. Яғни физикальщ кеңістік өзгер- 
мейді, біраң соның көлемінде адамдар ңаты настары ны ң 
шеңбері кеңиді. Түпкі табиғаты бір болғандықтан, кеңіс- 
тік пен уақы т бірінің ф ункциясы н екінш ісі атңара ал а-
ды. Бүл өсіресе даму процесінде, соның іш інде қоғамдың 
дамуда көзге түседі. Яғни, уақы т дамуда түрған кейбір 
қүбылыстар үш ін кең істіктің рөлін атңарады . А дамның 
дамуы кеңістіктен гөрі уаңы тты ң шеңберінде өрістейді. 
Адамдар, әрине, өздеріне дейінгі ңалы птасқан табиғат- 
тағы ф изикалы қ, т.б. кеңістік пен уаңы тты өз тәжірибе- 
сінде игереді әрі дамытады. Соның негізінде кеңістік пен 
уаңы тты ң әлеуметтік формасын ж асайды . Ол формалар 
да тарихи өзгеріп отырады.
Қ азіргі ж инаңталған этнограф иялы қ деректер, адам-
дар ойлауының әр замандағы ерекш еліктері туралы зерт- 
теулер олардың кеңістік пен уаңыт туралы үғымдарының 
соншалыңты сан алуан екендігін көрсетеді. Себебі әр за- 
манда олардың әлеуметтік тәж ірибесінің өзі бір-біріне 
үңсамайды және соған сәйкес кең істік басқаш а үйымдас- 
тырылып, уақы т та басқаш а өтеді екен. М ысалы, көшпе- 
лі халы қтарға кигіз үй әлемнің моделі болған. У ақы тты ң 
өлшемі көш , м үш елі' болған. Ң азаң тірш іл ігін ің не- 
гізгі түп қазы ғы - кең дала, ж азьщ ж ер. Ү лы Д аланы А л-
тай, Тянь-Ш ань, Орал, К авказ таулары қорш ап түр. Б үл 
ш екара тауларда ж әне одан әрі ңарай ж ау бар деген түсі- 
нік халы ң санасына терең үялаған. А лайда, эпосты қ ке-
56


ңістіктегі т а у , өзен си яқты кедергілерді, даланы ң ше 
караларын "басқан ікі" деп түсіну өзгерм елі болды. Әр 
түрлі та р и х и к о з ғ а л ы с т а р , этн о стар д ы ң б ел гіл і бір 
территорияда қ ал ы п тасу ы , оларды ң м екен -ж айлары н 
өзгертуі, басқа этностарды ң бүл территорияға енуі, т. 
осы сияңты процестер, "біздікі - өзгенікі оппозиция 
сын түбегейлі өзгертуі м үм кін . Б и ік таулар этностың 
киелі ж еріне, ж аудан саң таны п , куат алаты н қасиетті 
мекендеріне, ал қ ал а көш пелілердің туысқандары түра 
тын, тір ш іл ік үш ін қаж етті заттар алаты н түрақ-ж айға 
айналуы әбден м үм кін.
4. 
Дүниеде ең ғаж ап , керемет қүбы лы с - адамның ру 
хани дүниесі, сана, ой. А дамзат игілігіндегі барлың ма 
териалдық ж әне рухани ж етістіктер: зәулім ңүрылыстар, 
түрлі техникалык, табы стар, өнер, дін, әдебиет, филосо 
фия, ғы лы м - осы ларды ң бәрі сол сананын, қүдіреті. 
ъ
ективтік дүниеде сананы ң баламасы ж оқ. Ол тек адамға 
ғана тән. Сонда сана дегенім із не? Ол қайдан, қалай паи 
да болады? Сана - бейнеленудің қасиеті. Бейнепеу -  жал- 
пы м атерияны ң қаси еті. Б ейнелеудің негізінде бір К¥ ЬІ 
лы сты ң ек ін ш і қүбы л ы сң а, бір дененің екін ш і денеге 
тигізген әсерінің салдары ж аты р. Сана да сол өсерінің нә 
тижесі. "Б үкіл м атерияны ң ш ы н мәнінде түйсікке үқсаи 
тын ңасиеті, - деп ж азд ы В .И .Л енин, - бейнелену ңасие 
ті. Б үл п ікір тірі м атерия мен өлі материя арасында та 
биғи байланыс бар екенін көрсетеді. Бүдан келіп, ең жо 
ғары бейнелену — сананы ң өзі де бірден пайда болмаи, 
бірте-бірте дамудың нәтижесінде ш ьщ қанын көрем із. лі 
материяда бейнеленудің екі түрі кездеседі, бірі изомор 
физм, екінш ісі - гомоморфизм. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   96




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет