К Ө Р К Е М ТЕКСТІ Л И Н Г В И С Т И К А Л Ы Қ Т А Л Д А У Д Ы Ң

О и ы ң п і к і р і н ш е , к ө р к е м гексті т а л д а у м е т о д и к а с ы н т і л ш і л е р
де, ә д е б и е т ш і л е р де б і р д е й д о р е ж е д е м е ц г с р у і керек . « К ө р к е м
ш ы ғ а р м а н ы тусі му ү ш і н т а р т і л д і к ш е ң б е р д е қ а л у ғ а д а нс м е с е
т е к и н т у и ц и я ғ а сүйепігі ш ы ғ а р м а п ы ц п д с я с ы г у р а л ы ж а й д а қ пі- 
кір а й т у ғ а д а бол м а н д ы » 1.
і« К ө р к е м текісті лингвист,и к а л ы қ т а л д а у » пэ ні ні ң о б ъ е к т і с і — 
к ө р к е м ш ы ғ а р м а д а ғ ы т і л д і к қ ұ р а л д а р д ы ц көрікем маз/ мүнды 
б е й н е л е у г е қ а т ы с ы . Әд еб и т у ы и д ы д а п а й д а л а н ы л ғ а н т і л д і к эле -
м е н т т е р д і ң м а ғ ы п а - м а з м ұ н ы н , э с т е т и ' к а л ь щ қ ы з м е т і н а ш ы п ай- 
қ ы н д а у — к у р с т ы ң негІзгі і мақс ат ы.
« Қ ә р к е м т ексті л и н г в и с т і г к а л ы қ т а л д а у » с оң ғ ы к у р с т а ж ү р -
г і зі леді . О л б а с қ а т і л д і к ж ә н е ә д е б и е т т і к п ә н д е рд і а я қ т а п , к о р ы ­
т а о т ы р ы п , ол п ә н д е р д е н а л ғ а н б і л і м д е р д і бскітіі, ү ш т а й д ы . Сөй- 
тіп, б о л а н і а қ т і лші , ә д е б и е т ш і м а м а и ғ а к е р ек б і л і к - д а ғ д ы л а р д ы
қ а л ы п т а с т ы р у ғ а зор ү л е с қ о с а д ы .
К ө р к е м т е к с т а я қ т а л ғ а н б і р т ү т а с к ү р д е л і қ ү р ы л ы м р с т і н д е
қ а р а л а д ы . Онын, э с т е т и к а л ы қ т ү р ғ ы д а н ұ п ы м д а с қ а н т і л д і к фор-
м а с ы т е кс т і ң н д е я л ы қ - к ө р к е м д і к м а з м ұ н ы н б ей не л е йд і . Курстын, 
м і н д е т і — осы б і р т ұ т а с к ү р д е л і қ ү р ы л ы м д ы т а л д а п т үсі нді ру,
о н ы ң ү й ы м д а с у м е х а н и з м і н ашу. Б ұ л мі нд е т тексті т і л д і к ж ә н е
т і л д і к - с т и л и с т и к а л ы қ т а л д а у л а р а р қ ы л ы ж ү з е г е а са д ы.
чТТлдік т а л д а у — т а л д а у д ы ң ең қ а р а п а й ы м түрі. О н ы ц м а қ -
с а т ы — к ө р к е м т е к с т е п а й д а л а н ы л ғ а н , ә де б и ш ы ғ а р м а н ы д ұ р ы с
ү г ы н у ғ а т і к е л е й қ а т ы с ы б а р т і л д і к т ү л ғ а л а р д ы ң м ә н - м а ғ ы н а л а -
р ы мен қ о л д а н ы л у ж а ғ д а й л а р ы н а ш ы п беру. Б ү л , сөз ж о қ , әде- 
бп т у ы н д ы н ы д ұ р ы с әрі т о л ы қ т үсі нуг е кіөмектеседі.
Т і л д і к т а л д а у д ы ң а л ғ а ш қ ы
б а юқ ышы — к ө рк е м ш ы ғ а р м а
токсін м ә п е р л е п оқу. М ү н д а ш ы ғ а р м а д а г ы экспрессі ивті к- эмоци- 
с н а л д ы қ ж ү к к е т е р і п, ө зі не а й р ы қ ш а м і н д е т артыгі т ү р ғ а н с е з -
д е р мен о р а л ы м д а р ғ а мән бере, и н т о н а ц и я с ы и , әуенін с а қ т а п ,
сол а р қ ы л ы ж а з у ш ы н ы ң сөз қ о л д а н у е р е к ш е л і г і т о л ы қ ү ғ ы н а р -
л ы қ т а й о қ у к ө з д е л е ді . М ә н е р л е п о қ у ғ а ш ы ғ а р м а н ы ң т ұ т а с бір 
б өлі г і н не к і ш к е н е к ө рі н і сті а л у ғ а б о л а д ы , б і р а қ о ның өзі ж а -
з у ш ы т і л і н і ң е р е к ш е л і г і н т а п ы т а т ы н д а й б'олуы керек.
Т і л д і к т а л д а у д ы ң негізгі о б ъ е кт і с і — ш ы ғ а р м а н ы н с ө з д і к кү- 
р а м ы . СөздЬк қ ү р а м м е н ж ұ м ы с ж а з у ш ы к о л д а н ғ а н с өз д е р д і н
м а ғ ы н а с ы н а шы п , а й қ ы п д а ү үші н қ а ж е т . Өйт кені сөз м а г ы н а с ц
т і л д і ц ең е з г е р г і ш бәлі гі : ол о қ у ш ы г а тусінгксіз болса, тексті ту- 
с і н д і р у г е де к и ы н д ы қ т у д ы р а д ы . Текстсгі кеибір с ә з д е р д і ц ш ь п у
т а р пх ы , к о л д а п у а у м а ғ ы мен ж и і л і г і ( а к г и в не пасс ив кол даі пл -
с ы ) , э к с п р е с с н ы і к - с т и л и с т и к а л ы қ б о яу ы ■
— міне, т а л д а у б ар ы
1 Л. В. Ш е р б а. Избранные 
работы по русскому 
языку- М., 1957,
98-бет.
6

с ы н д а осы ж а ғ д а й л а р ғ а көнІл б ө л і не д і . С о п д а й - а к б ел г і л і бір 
сөзді н н с мес е б а с қ а бір т і л д і к т ұлг анын. а в т о р к о л д а н ь ш ы н д а г ы
м а ғ ы н а с ы н а н а з а р а у д а р ы л а д ы , ол ә де т т е г і д е н б ас- қ а ша б о лы п
келуі м ү м к і н. Б ұ л ж ұ м ь г с т а р д ы ң б әрі де т і л д і к т а л д а у д ы ң ал- 
г а ш қ ы с а т ы с ы : ол т і л д і к т ү с і н і к т е м е б е р у д еп а т а л а д ы . Т і л д і к
т ү сі ні к т е ме а р қ ы л ы т е к с т е г і с ө з д е р д і ң , г р а м м а т и к а л ы қ т ұ л ғ а -
л а р д ы ң с ы р - с и п а т ы а ш ы л а д ы : к о л д а н у д а н ш ы ғ ы п , к ө н е р г ен сәз-
дер мен т і р к е с т е р д і ң , д и а л е к т и з м д е р мен қ а р а п а й ы м , не ж а р г о н
с ә з д е р д і н , к ә сі б и с ө з д е р мен 
т е р м и н д е р д і ң м ә н - м а ғ ы н а л а р ы
а н ы қ т а л а д ы . Сөйт і п, т і л д і к т ү с і н і к т ө м е ж а с а у д ы ң м ін д е ті —
тексті т ү с і ну г е қ а ж е т т і ф о н е т и к а л ы қ , л е к с и к а л ы к , г р а м м а т и к а -
л ы к т ұ л ғ а - қ ұ р ы л ы м д а р мен 
к а т е г о р н я л а р д ы н , м а з м ұ н ы н ашу.
Әрине, т і л д і к т ү с і ні к т е м е н і ж о ғ а р ы д е ң г е й д е ж ү р г і з у ү ш і н о к ы -
т у ш ы әр т ү р л і а н ы қ т а ғ ы ш т а р мен с ә з д і к т е р д і п а й д а л а н а д ы .
Т і л д і к т а л д а у ө з і ні ң с ип ат ы , т е р е ң д і г і , а у к ы м ы ж а ғ ы н а н әр 
а л у а н б о л ы п ке ле ді . О н ы ң , әсі рес е, т а р и х и т а қ ы р ы п қ а ж а з ы л ғ а ч
ш ы ғ а р м а л а р д ы т үсі ну ү ші н қ а ж е т т і г і а й қ ы н . Ал, т үс і н у г е ж е н і л
ш ы ғ а р м а л а р д ы ң т ек с і н е б і р де н 
т і л д і к - с т и л и с т и к а л ы қ т а л д а у
ж а с а у ғ а б о л а д ы .
Темсті әрі қ а р а й э с т е т и к а л ы қ т ұ р ғ ы д а н қ а б ы л д а у ү ш і н ж ү р -
г і з і л еті н т а л д а у т ү р л е р і — т і л д ж - с т и л и с т и к а л ы қ ж ә н е с т ил ис т и -
к а л ы қ т а л д а у л а р . Б ү л а р т а л д а у д ы ң а л ғ а ш қ ы т ү р і н е қ а р а ғ а н д а
к ү р д е л і р е к . Т а л д а у д ы ң б ұл т ү р л е р і ж а з у ш ы қ о л д а н ғ а н т і л д і к
ж ә н е т і л д і к емес қ ү р а л д а р д ы ң т е к с т і ц к е р к е м б ей н е л і қ ү р ы л ы -
мын ж а с а у ғ а қ а н ш а л ы қ т ы д ә р е ж е д е қ а т ы с қ а н ы н а н ы қ т а й д ы .
Б е л г і л і к ө р к е м м а з м ұ н д ы б е й н е л е у ү ш і н ж а з у ш ы о л а р д ы ң қ а й -
сьгсын ж ә н е қ а л а й п а й д а л а н д ы ? Мі не, с т и л и с т и к а л ы қ т а л д а у -
л а р д а осы с ү р а қ т а р д ы н ж а у а б ы і зд е л е д і .
Т і л д і к т ұ л ғ а л а р д ы ң к ө р к е м т е к с т е қ о л д а н ы л у ы н б ұ л а й альгп 
қ а р а с т ы р у с т и л і ю т и к а л ы қ т а л д а у д ы ц т ілдіж ж ә п е ә д е б и е т т і к
т ү р л е р і н б і р - б і р і м е и ү і н т а с т ы р а д ы . Қ ө р к е м т е к с к е қ ат ьг сты ал-
ғ а н д а , т і л д і к - с т и л и с т и і к а л ы қ
т а л д а у мен ә де б и - с т и л и с т и к а л ы і қ
т а л д а у д ы б і р -б і рі не н 
а ж ы р а т ы п қ а р а у , б і з д і ң
т у с і н і г і м і з ш е ,
ш а р г т ы ғ а на . Ө й т к е н і б үл е к е у і н і ң д е м а қ с а т ы — т і л д і к к ұ р а л -
д а р д ы ң т е к с т к ұ р ы л ы м ь ш д а ғ ы к ө р к е м д і к , к ә р к е м д і к - ұ й ы м д а с -
тьіру ш ы л ы қ қ ы з м е т і н ашу.
Ті лд і к , с т и л и с т и к а л ы қ т а л д а у л а р кен, м ә н і нд е г і ф и л о л о г и я -
лик. т а л д а у г а ж о л а ш а д ы . О і і ыц өзі т і л д і к ж ә н е с т и л п с т и к а л ы к
з е р т т е у л е р д і ц т а р ш е ң б е р д е қ а л м а п , т ү т а с бір м ә д е н и - т а р и х и
ж ә н е ә де б и к о н т е к с т а я с ы н д а ж ү р г і з і л у і б о л ы п т а б ы л а д ы . Б а с -
к а ш а а и г к а н д а , ф и л о л о г и я л ы к т а л д а у —■
барл ык , т а л д а у л а р д ы ң :
т і лді к, с т и л и с т и к а л ы қ , о д еб и т а л д а у л а р д ы ц с и н т е з і 1.
п 
Ш а н с к и й. Лингвистический анализ художсстьсипого текста.
•/1., 1984, 18-бет.
7

К ө р к е м т е кст і т а л д а у д ы ң с х е м а с ы қ а н д а й ? К е йб і р зерт теу-
ш і л е р д і ң п і к і р і н ш е , а л д ы м е н т е кс ке тілдіік, с т и л и с т и к а л ы қ т а л ­
д а у ж а с а п альип, ә де б и т а л д а у ғ а с-одан кейін ғ а н а к ө ш у керек. 
Б і з д і ң ш е , қ а й с ы с ы н б ұ р ы н б а с т а у д ы ң — ә де б и т а л д а у д ы ма, не 
т і л д і к т а л д а у д ы ма — п р и н ц и п т і а й ы р м а ш ы л ы ғ ы ж о қ . Қ а л а п
б о л ғ а н д а д а т үпк і м а қ с а т к а — к ө р к е м ш ы ғ а р м а н ы т о л ы қ түсі- 
нуге қ о л ж е т с е болғані^і. С о н д ы қ т а н а л д ы м е н ш ы ғ а р м а н ы ң та- 
қ ы р ь г п - м а з м ұ н ы м е н , и д е я л ы қ - к ө р к е м д і к о й- тү йі н і мен ж а л . п ы л а й 
т а н ь г с т ыр ып к е т к е н н і ң а р т ы қ т ы ғ ы ж о қ . О д а н бүрьгн ж а з у ш ы ж ә -
не о н ы ң д ә у і р і н д е ш ы ғ а р м а ғ а о б ъ е кт і б о л ғ а н т а р и х и ж а ғ д а й ғ а
қ ы с қ а ш а ш о л у ж а с а л с а тіпті ж а қ с ы . С о д а н кейін б а р ы п т е кс т і ң
тілі т а л д а н а д ы .
^ К ө р к е м тексті л и н г в и с т і ж а л ы қ тү>рғыдан т а л д а у б і р н е ш е мін- 
д е т т е р д і ш е ш у г е а л ы п келеді.
1. Л и н г в и с т и к а л ы қ ж ә н с с т и л и с т и к а л ы қ т а л д а у л а р к ө р к е м
ш ы ғ а р м а и ы т үсі ні п о қ у д ы ң ж о ғ а р ы м ә д е н и е т і н к а л ь ш т а с т ы р а -
ды. К ө р к е м т у ы п д ы и ы ой мен сезі м а р қ ы л ы б ел с е н д і қ а б ы л д а у -
ға, о қ ырМ' анд ы с у р е т к е р м е н бі рге т о л ғ а н т ы п , к ө р к е м о б р а з д ы
б і рг е с о м д а у ғ а б аулиды. , С о н ы м е н қ а т а р о к у ш ы н ы н ж а л п ы тіл- 
д і к м ә д е н и е т і н кө т е р е д і , т і л д ж қ ү б ы л ы с т а р ғ а с е р г е к т і гі н а рт т ы -
р а д ы . Қөр.кем ш ы ғ а р м а н ы өнер 
т у ы н д ы с ы р е т і н д е қ а і былдап,
э с т е т и к а л ы қ с е з і м - т а л ғ а м ы н ы ң ү ш т а л у ы н а ж ә р д е м д е с е д і .
2 . . Ә д е б и т у ы н д ы н ы ц и д е я л ы қ - к ө р к е м ді к б о л м ы с ы н ш ы н а й ы
т е р е ц т ү с і ну г е о н ы ң «<бірінші э л е м е н т і н » — тілін т а л д а у а р қ ы л ы
г а н а қ о л же т т і . Б ұ л т ұ р ғ ы д а н т і лд і к т а л д а у с т и л и с т и к а л ы қ ж ә н е
ә де би т а л д а у л а р ғ а жәрдеі мші . О л а й б о л а т ы н себебі, т і лд і к тұл- 
ғ а л а р мен к а т е г о р и я л а р
( д ыб ыс , сөз т. б.) 
к ө р к е м т е к с т е өз- 
д е р і н і ң т і к е л е й ұ ғ ы м д ы қ м ә н д е р і н д е ғ а н а ж ү м с а л ы п қ о й м а й д ы .
К ө р к е м т е кс т қ ү р а м ь г н д а ж ү з е г е а с а т ы н о л а р д ы ң мән-імағына- 
л а р ы н ы ң к ө л е мі , б е р е т і н х а б а р - к н ф о р м а ц и я с ы н ы ң а у м а ғ ы әдет- 
т ег і д е н ә л д е қ а й д а кең б о л а д ы . Б ү л о л а р д ы ң б үт і н н і ң қ ү р а м ы н д а
а т қ а р а т ы н э с т е т и к а лы і қ қ ы з м е т і н і ң с и п а т ы н а б а й л а н ы с т ы . Тіл- 
д і к т а л д а у осы косьимша м а ғ ы н а - и н ф о р м а ц и я л а р д ы ң с ы р ы н а ш у ­
га к ү р ы л а д ы . Н. М. Ш а н с к и й д і ң с ө з м е н а й т қ а н д а , т і лд і к т а л ­
д а у « б ы л а й бөлгп к а р а ғ а н д а ж а й , қ а т а р д а ғ ы , өте к а р а п а й ы м
с ө з д е р мен т і р к е с т е р д і ң
п ю э т і ж а л ы қ сі икырлығын 
б а ғ а л а у ғ а ,
о л а р д ы ң э с т е т и к а л ы қ ә с е р і ні ң к үші н ғ а н а емес, імеханизмін ссзі- 
п у г е » 1 м ү м к і н д і к берсді.
З . ^ К ө р к е м ш ы ғ а р м а тілі ә д е б и тіл ф а кт і с і б о л ғ а н д ы қ т а н , әде- 
би т і лд е б о л ы п ж а т қ а н б а р л ы қ е з г е р і с т е рд і ез б о и ы н д а қ а м т ы п
о т ы р а д ы . , К ө р к е м т екстегі сөз д ер,
т і рке с т ер, б а с к а д а т і лд і к
т ү л ғ а л а р мен к а т е г о р и я л а р қ а з і р г і ә де б и т і л д е жо>қ, күні ет ке ң
1 Н. М. Ш а н с к и й . Лингвистический анализ художественного текста, 
Л., 1984, 24-бет.

ескі не әлі т о л ы қ ене қ о й м а ғ а н ж а н а қ ұ б ы л ы с б о л у ы мү-мкін. 
С о н д ы қ т а н к ө р к е м т е кс т
б а с к а д а т е кс т т ү р л е р і м е н б і р л і к т е
( ғ ы л ым и , п у б л и ц и с т » к а л ық, р е с м и ) ә д е б и т і л д і ң д а м у з а ц д ы -
л ы қ т а р ы н а н ы қ т а у ғ а о б ъ е к т б о л а т ы н т і л д і к д е р е к ре-тінде де 
қ а р а с т ы р ы л а д ы .
. К ө р к е м ә д е б и е т т ексі од еб и т і лд е ж а з ы л с а д а , к ө р к е м шы- 
г а р м а тілі мен ә де б и тіл а р а с ы н д а п р и н ц и п т і е р с к н і с л і к т е р б ар .
О л а р д ы ц ең б а с т ы с ы ә р қ а й с ы с ы н ы н а т қ а р а т ы н к ы з м е т і н е н ту- 
ы нд а йд ы . Әд еб н тіл коадмуникативтіік к ы з м е т а т қ а р ы п , адаі мд а р-
д ы ң к ү н д е л і к т і қ а р ы м - і қ а т ы н а с ж а с а у ы н ы ц к ү р а л ы б о лс а, көр- 
кем ш ы ғ а р м а қ ү р ы л ь г м ы н а т ү с к е н д е ол б а о қ а ш а қ ы р ы н а н көрі- 
неді. Ө з і н і н б е й н е лі қ ұ р а л л а р ы а р к ы л ы о к ы рі м а н н ы ң с е з і м і н е
осер ете о т ы р ы п , ол э с т е т и к а л ы қ , к ө р ‘к е м д і к к ы з м е т т е ж ү м с а л а -
ды. С о ғ а н с ә й к ес ә д е б и тіл н о р м а с ы
мен к ө р к е м ә д е б и е т тілі 
н о р м а с ы а р а с ы н д а д а е р е к ш е л і к б о л а д ы . Әд еб и т і л д е н о р м а ғ а
ж а т п а й т ы н т і л д і к ф а к т і өнер т у ы н д ы с ы н д а ж а з у ш ы н ы ц а л д ы н а
қ о й ғ а н м а қ с а т ы н а са й келіп, э с т е т и к а л ы қ қ ы з м е т а т қ а р ы п т ү р у ы
мүм-кін.«
Ш. М ұ р т а з а е в т ы ң « Қ ы з ы л ж е б е » р о м а н ы н д а м ы н а д а й ж о л -
д а р б а р : « Р ы с қ ұ л . қ а з і р т а у ф и х с ы з ж о р ы қ қ а ш ы г ы п б а р а ж а -
тьш, а р т ы н а қ а р а п , Ай н ұ р ы н а і ма л ын ып м а н а у р а ғ а н Т а л ғ а р д ы
кәріп, б ы л г ы р ғ ы о қ ы м ы с т ы о р ы с пе н с о н ы ц ш ы ң ы н а ш ы қ қ а н ы
есіне түсті...» ( 35 - бе т ) .
« Т а у ф и х » — с ө з д і к т е « ы н с ап , қ а н а ғ а т » с ә з д е р і н і ц б а л а м а с ы
деп т ү с і н д і рі лг е н . О н ы ң ескі сөз окені, а л ғ а ш қ ы мә>ні д і н и ү г ы м -
ға б а й л а н ы с т ы ш ы қ қ а н ы а й қ ы н . Енд і осы сөзді к ө р к е м к о н т е к с ­
те қ о л д а н у д ы ң реті қ а л а й , о р ы н д ы м а ? — д ег е н с ұ р а қ т у а д ы .
О ғ а н ж а у а п : ә д е б и ті лді п а й д а л а н у үлгісі ж а ғ ы н а н о р ы н с ы з , ал,
к е р к е м д і к қ ы з м е т т е , э с т е т и к а л ы қ м а қ с а т т а ж ү м с а л у ы ж а ғ ы н а н
ә бд е н о р ы н д ы . Тіпті, осы сөзді «дұры-стап», я ғ ни ә д е б и к а л ы п -
қ а т үс і рі п « қ а н а ғ а т с ы з ж о р ы к » де>п ж ү м с а . ғ а н д а , т е к с т і ц к ө р к е м -
ді гі н е н ұ қ с а н ке лг ен б о л а р еді. О н ы н б і р н е ш е с еб е п т е рі б а р .
у\ лд ыме н , Р ы с қ ұ л д ы н б ұл ж о р ы ғ ы ж а й ж о р ы қ емес, С а й м а с а й
б о л ы с т ы ң а йд а уь г мен а т а қ т ы Қ ы з ы л Ж е б е н і қ ш і ғ а т үс і р у жо -
р ығ ы. Р ы с қ ү л бұл ж о р ы к к а а м а л с ы з д а н а т т а н ы п б а р а д ы , а р т ы
не б о л а р ы б ел г і сі з , б і р а қ бір ішкі с е з і м н і ц к ү ш і м е н ж а к с ы л ы к қ а
т і р е л м е с і н т үйсі нед і . Е г е р о с ы н ы ң а я г ы ө з і н і ц ж а л ғ а н
ж а -
л а м е н а б а к т ы ғ а к а м а л ы п , Қ ы з ы л Ж е б е н і ц м е р т б о л у ы м е н т ы ­
на гынын бі лсе, ол осы « а б ы р о й ә п е р м е с » ( к о н е сөз осы м а ғ ы -
н а н ы ң ж а г ы м с ы з ж а ғ ы н ү с т с м е л е п т ү р ) ж о р ы к қ а а т г а н а р ма 
еді?..
Е к і н ші д е н , Р ы с қ ү л қ а н ш а м а ү л к е н қ а й р а т - қ а ж ы р л ы л ы қ т ы ң ,
ә ж е т т і л і к т і ң , а д а л д ы қ т ы ң иесі б о л ғ а н м е н , о қ ы ғ а н ы е с к і ш е ғ а на .
Аотор б ұл ж о р ы қ т ы сол Р ы с қ ұ л д ы ң ж а н д ү н и е с і н е н ө т к і з і п б ері п
9

о т ы р ғ а н д ы к т а н , о н ы ң д ү н и е түс і ні г і не с ә й к ес сөзді қ о л д а н у ы д а
з а ц д ы .
Б ұ л а й т ы л ғ а н д а р д а н ш ы ғ а т ы н қ о р ы т ы н д ы : т і л д і к қ ұ р а л д а р -
д ы ң к е р к е м ә д е б и е т т е қ о л д а н ы л у ы н ы ң д ұ р ы с - б ұ р ы с т ы ғ ы о л а р -
д ы ң ә д е б и т і л г е ж а т а т ы н - ж а т п а й т ы н д ы ғ ы м с н емес, к ө р к е м д і л і к -
тіц з а ң д ы л ы қ т а р ы п а с а й к е л у - к е л м е у і м е н а н ы қ т а л а д ы .
К ө р к е м ә д е б и е т т і лі нде г і ә де б и ті л н о р м а с ы н а н а у ы т қ у ж а л -
пы т і л д і ң ж а с ы р ы н ж а т қ а н м ү м к і н д і к т е р і н а ш а д ы . Э с т е т и к а л ы к
ж а ғ ы н а н д ә л е л д е м е с і ( м о т и в и р о в к а с ы ) б а р о р ы н д ы а у ы т қ у о д а н
әрі өз б а с ы н а н екі т ү р л і ж а й д ы к е шуі м ү мк і н . Б і р ж а ғ д а й д а ол 
т е к с ол ш ы ғ а р м а д а ғ ы ж а з у ш ы н ы ң д а р а с т и л і н е тон ж е к с қ ұ б ы -
л ы с б о л ы п қ а л а д ы . С о л ж а з у ш ы н ы ң өз г е ш ы ғ а р м а л а р ы н д а не- 
ме с е б а с қ а ж а з у ш ы л а р д ы ң
т в о р ч е с т в о с ы н д а
қ о л д а н ы л м а й д ы .
Е нд і бір ж а ғ д а й д а ол ж а л п ы л ы қ с и п а т а л ы п , с у р е т к е р ш ы ғ а р -
м а с ы к ө л е м і н е н ш ы ғ ы п , өз г е д е ж а з у ш ы л а р д ы ң ш ы ғ а р м а л а р ы н -
д а сол к ү й і н д е н е м е с е с о ғ а н ү қ с а с т ы р ы л ы п қ а й т а к өрі н і с т а б а -
ды, тіпті ж а л п ы т і л д і к ф а к т і г е д е а й н а л у ы м ү м к і н .
К е р к е м сөз с ы р т қ ы т ұ л ғ а с ы ж а ғ ы н а н д а , і шкі м а з м ү н ы ж а -
ғ ы и а н д а е р е к ш е ү й ы м д а с қ а н э с т е т и к а л ы қ қ ү р ы л ы м ғ а ие. К ө р -
кем т е к с т е т і л д і к қ ұ р а л д а р д ы ц м а ғ ы н а л ы қ ж а ғ ы н а й т п а ғ а н д а ,
д ы б ы с т ы қ ұ й ы м д а е у
ж а ғ ы , с ө з д е р д і ц
б і р - б і р і м е н 
б а й л а н ы -
сы, о р ы н т ә р т і б і , 
тіпті 
д а у ы с
кі ді р і с і не
д ей і н 
ү л к е н
мән-
ге ие б о л ы п т ұ р а д ы . Окып, себебі өз і иі ң п о э т и к а л ы қ д е ң г е й і н д с
тіл б ел г і л і бір м а з м ұ н д ы с ы р т т а й б е й н е л е у ш і ғ а н а б о л ып к а л -
м а й д ы , ал, б а р л ы қ м ә н - м а ғ ы н а с ы м е н , і ш к і - с ы р т қ ы б о л м ы с ы м е н
о б р а з д ы м а з м ү н н ы ң өзіне, о н ы ц қ ұ р а м д ы э л е м е н г і н е а п н а л а д ы .
Б а с қ а ш а а й т қ а н д а , т і л д і к т а ң б а к ө р к е м ә д е б и е т т е м а з м ұ н д ы
ф о р м а ғ а а у ы с а д ы .
Б ұ л а й т ы л ғ а н д а р д а н бел г і л і бір т үнйі ге к е л е т й б о л с а қ , к е р ­
кем ә д е б и е т т і лі ні ң од еб и т і л м е н б а й л а н ы с ы н ( бі рлі г і н ) қ а л а й
ж о қ қ а ш ы ғ а р у ғ а б о л м а й т ы н б о л с а, кершем т і л д і ң э ст е тиі кал ық 
т ұ р ғ ы д а н е р е к ш е ұ й ы м д а с қ а н ж ү й е е к е н ді г і н де, с оі г дық тан о н ы ц
езіндіік с т а т у с ы б о л а т ы н д ь г ғ ын д а с о л а й м - ойынд а уымыз керек.
Сә йт і п, к ө р к е м ш ы ғ а р м а тілі — к үр д е лі , к ы р ы мен с ы р ы мол 
қ у б ы л ы с . Ө з і н д е т і лд е г і д ә с т у р л і қ а л ы п қ а сай ке л е б е р м е п т і н
к ә п т е г ен е р е к ш е л і к т е р д і д е қаімтнды. С о н д ы қ т а н к ө р к е м тексті
л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у , бір ж а ғ ы н а н , ә де б и т і л д і ц т а р и х п ерек-
ш е л і к т с р і н е сксруг е, екі нші ж а ғ ы н а н , ж а л п ы т і лд і к ( с о н ыц ішін- 
д е к ө р к е м т і л д і к те) ф а к т і л е р мен а в т о р л ы к д ар а л ь н с к у б ыл ыс -
т а р д ы а н к ы н а ж ы р а т ы п , д ұ р ы с б а ғ а л а й б і луг е иег і з л ел еді .
К ө р к е м ш ы г а р м а қ ұ р ы л ы м ы н д а т і л д і и б а р л ы қ ас п о к т і л е р і ,
б а р л ы қ қ ұ р ы л ы м - к а б а т т а р ы бел г і л і эстетиі калык монге ие б о ­
л ы п , э м о ц и а н а л д ы қ - э к с п р е с с и в т і к
ж ү к кет ері п т ұ р а д ы . Б і р а қ
10

о л а р д ы ц а р а с а л м а ғ ы , а р қ а л а р ж ү г і т ү р лі ж а г д а й д а т ү р л і ш е өз- 
геріп о т ы р а д ы .
К ө р к е м текс т і т а л д а у т і л д і к т ұ л ғ а л а р д ы ц б а р л ы қ д е ц г е йл с -
рін — ф о н е г и к а л ы қ , л е к с и к а - ф р а з с о л о г н я л ы қ , м о р ф о л о г и я л ы к ,
с ин т а к с н с т і к, к о м п о з и ц п я л ы қ - қ ү р ы л ы м д ы қ — қ а м т м д ы . О л а р -
д ы н о р қ а й с ы с ы к ә р к с м м а з м ү н д ы б ей н е л е у г е т і к с л с й не ж а н а м а
қ а т ы с т ы б о л ы п ке ле ді .
Ф о н е т и к а л ы қ қ ү б ы л ы с т а р д ы ң э с т е т н к а л ы қ қ ы з м с т т е ө ні мд і
ж ү м с а л у ы п о э з и я т і л і н д е аГі рықша к ө р і п і с т а б а д ы . Ө з і н і ц т а б и -
ги с н п а т ы н ы ц е р е к ш е л і г і н е ораіі п о э з и я сөздін. м а ғ ы н а л ы қ ж а г ы -
мен қ а т а р а п т ы л у әуезі мен 
әуені н, е и н т а к с и с т і к қ ү р ы л ы с т ы ц
е р е к ш е л і г і н өз к а ж е т і н е ж а р а т а д ы . К ө р к е м о б р а з ж а с а у д а тіл- 
д і к қ ұ р а л д а р д ы ң м а з м ұ н ы мен с ы р т қ ы ф о р м а с ы , ә сі рес с, п о э з и я -
д а б і р т ү т а с б і р л і к қ ұ р а й д ы ж ә н е т ү т а с қ а н к ү й і н д е қ а б ы л д а н а -
ды. Э р ине , п р о з а д а д а әуен, ы р ғ а қ , с ө з д і н д ы б ы с т а л у ж а ғ ы сон- 
ғы р о л ь а т к а р м а й д ы . Ол ш ы ғ а р м а н ы ц , ж а з у ш ы п ы н с т и л ь е рек-
ш е л і г ін е б а й л а н ы с т ы . А л а й д а т е к п о э з и я д а ғ а н а ф о и е т и к а л ы к
к ү б ы л ы с т а р б а р к ы р - с ы р ы м е н к өрі н е ді , б а р м ү м к і н д і г і н а ш а д ы .
Д е й т ү р ғ а н м е н , к ө р к с м ш ы ғ а р м а т е кс і н т а л д а г а н д а , а й р ы к ш а
е с к е р і л е р ж а й : т і л д і к к о м п о н е н т т е р д і же . к е - д а р а емес, т ү т а с т а й
з л ы п т а л д а у м әс е л е с і б о л м а к . Ө йт к е н і ж е к е л е г е н сөз, м о р ф о л о -
г и я л ы қ т ү л ғ а , с и н т а к с и с т і к не ф о н е т и к а л ы қ қ ү р а л д а р өз а л д ы ­
на б ө л е к м и к р о о б р а з д о р ж а с а п т ү р с а д а , о л а р д ы ң б ә р і н і ц ж и ы п -
т ыгы, т ү т а с т а й б і рлі г і ғ а н а к ө р к е м ш ы ғ а р м а н ы н б і р т ү т а с көр- 
к е м д і к - э е т е т н к а л ы қ қ ү р ы л ы м - ж ү й е с і н ж а с а й д ы .
Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н д а р д а н ж и н а қ т а л а т ь і һ т а ғ ы бір түйі н:
тексті т а л д а у д ы ц б үл ж ь п ма с ш а р т ы , м ы з г ы м а с з а н ы — т і лд і к
қ ү р а л д а р д ы ж а л а ң емес, ш ы ғ а р м а н ы ц и д е я л ы қ м а з м ү н ы н а қа- 
т ы ст ы а л ы й т а л д а у к ерек ті г і . Б і р с өз б е н а й т қ а н д а , текхіті т і лд і к ,
с т и л и с т и к а л ь г қ т а л д а у л а р д ы ң негізгі мәиі к ә р к е м ш ы ғ а р м а н ы ц
п д е я л ь г қ - о б р а з д ы қ м а з м ү н ы н т е р е н д е й т үс і ну б о л ы п т а б ы л а д ы .
Ә Д Е Б И Е І ТЕР
1. В и н о г р а д о в В. В. О языке художественной литературы. М., 1УоУ.
2. В и н о г р а д о в В. В. О теории художественной речи. М., 1973.
3. Ш е р б а Л. В. Избранны е работы по русскому языку. М , 1957.
4.
П 
е ш к о в с к и й А. М. 
Вопросы методики родного языка, лингвисти­
ки и стилистики. М.—Л., 1930.
5. П о ' г е б н я А. А Эстетика и поэтика. М , !Г!75.
6. В и н о к у р Г. О. Избранны е работы по русскому языку. М., 1959.
7. Ж и р м у н с к и й В. М. 
Опыт стилистической интерпретации стихотво­
рений Гете.— Мына кітапта: Вопросы германской филологии. Л., 
1969,
вып. 2.
8. Ш а н с к и й Н. М. О лингвистическом анализе и комментировании худо-
11

жественного текста.— Мына кітапта: Анализ художественного текста М., 
1975, вып. 1.
9. Ш а н с к и й
Н. 
М. 
Лингвистический анализ 
худож ественного 
текста. 
Л., 1984.
10. Ш м е л е в Д. Н. Слово и образ. М., 1964.
11. В а с и л ь е в а А. Н. Пособие для чтения стилистическим комментирова­
нием. М., 1974.
12. М а к с и м о в Л. Ю. Литературный язык и язык художественной л и т е р а ­
туры.— Русский язык в национальной школе, 1967, № 1.
13. Н о в и к о в Л. А. Лингвистическое толкование художественного текста. 
М., 1979.
14. Л е о н о в а Н. А. К постановке научных основ курса «Лингвистический 
анализ художественного текста».— Русский язык в школе, 1980, № 1.
15. Г о р ш к о в А. И. Вопросы лингвистического анализа текста.— Русская 
речь, 1976, № 2.
16. Ж у м а л и е в Қ. Қ а з а қ әдебнеті тарпхыныц мәселелері және Абай поэ- 
зиясының тілі. Алматы, 1960.
17. С ы з д ы к о в а Р. Абай шы ғарм аларыныц тілі. Алматы, 1969.
18. С ы з д ы қ о в а 
Р. 
Абай өлеңдерініц синтаксистік кұрылысы. Алматы, 
1970.
19. С ы з д ы к о в а Р. 
Махам бет өлеңдерін 
оқыганда. Қ азақстан мектебі, 
1972, № 11.
20. А х м е т о в 3. О языке казахской поэзии. Алма-Ата, 1970.
21. Ж а н п е й і с о в Е. 
М. Әуезовтіц «Абай жолы » эпопеясыныц тілі. А лм а ­
ты, 1976.
22. Ө м і р э л и е в Қ. К а з а к поэзиясыныц ж анры мен стилі. Алматы, 1983.
23. Ө м і р э л и е в 
Қ. 
М ахам бет поэзиясындагы философнялық-пснхология- 
лық параллелизм. Қ азақстан мектебі, 1969, № 11.
24. Н е г и м о в С. Өлең өрімі. Алматы, 1980.
2Ь. М у к а м е т к, а и о в Қ. Семсср жырга ссргек караиык, « Қ азақ әдебиеті» 
газеті, 16 май, 1986.
26. X а с а и о в а С. Ы. Алтынсарин ш ы ғарм аларыныц тілі. Алматы, 1972.
27. Б а й ж а н о в Ә. 
Ы. Алтынсарин ш ы ғармалар ы ндағы создж қаба ттасу- 
лар. Қ азақстан мектебі, 1986, № 11.
28. Ш а л а б а е в Б. Керкем ш ығарм а тілі ж эне оны мектепте окыту. Ал­
маты, 1982.
29. Ш а л а б а е в Б. «Көркем тексті лннгвистпкалық талдау» курсып окы ­
ту. Қазақстан мектебі, 1987, № 2.
30. Керкем тексті лингвистикалык т а л д а у курсыныц программасы (құрасты- 
рушы Б. Ш ала б а е в ) . Алматы, 1986.

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: