БҚму хабаршы №4-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
264 
ӘОЖ 82-1 (574) 
Сағынаева Г.Ә. – Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының  
PhD докторанты  
Оразханова М.И. – филология ғылымдарының кандидаты, доцент, 
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты 
Е-mail: Gulzirasagnaeva@mail.ru 
 
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ 
  
Аңдатпа.  Мақалада  қазақ  поэзиясындағы  жыраулық  дәстүрдің  жалғастық 
табуы  жан-жақты  қарастырылады.  Әдебиеттану  ғылымында  жыраулық  дәстүр 
туралы  жазған  ғалымдар  еңбектері  сараланады.  Қазіргі  толғаулар  мен  өлеңдерде 
жыраулық дәстүрдің көріну ерекшелігі, рухани үндестік, поэтикалық сөз орамдары 
талданады.  Ақындар  Ф.Оңғарсынова,  Н.Айтұлы,  Е.Раушанов,  Н.Мәукенұлы, 
Ж.Әскербекқызы, М.Қайыртайұлының туындылары талдау негізіне алынады. 
Кілт сөздер: Поэзия, дәстүр, өлең, лирика, форма, мазмұн, толғау, тармақ, шумақ. 
 
Қазақ  поэзиясының  тілі  тереңде  жатқаны  белгілі.  Оның  қалыптасу  тарихы 
ежелгі  сақ,  ғұн,  түркі  поэзиясынан  бастау  алып,  өзінің  формалық,  мазмұндық 
жағынан  талай  өзгерістерге  ұшырап,  заманның  сазына  сай  жаңа  формаларға, 
ұйқастар мен өлшемдерге құрылып отырды. Ескі түркі әдебиеті мен кейінгі дәуірдегі 
қазақ  поэзиясын  жалғастырып  алғашқы  кезеңнен  келесі  кезеңге  не  жетті  немесе 
келесі кезеңдегі үлгілердің қайсысы алғашқыда болғандығын саралауға негіз болатын 
тұщымды, ауыз толтырып айтарлық еңбек жоқтың қасы. Бір ақиқаты – көне заманнан 
табылған  жәдігерлерміздің  тереңінде,  тұңғиығында  өзара  ұқсас  ортақ  поэтикалық 
мазмұн мен форма жатқаны белгілі. Олардың қазіргі кезеңге келіп жетуінің негізінде 
ұқсастықтарына, 
айырмашылықтарына, 
әсіресе 
поэтикалық 
ортақ 
тілдік 
қасиеттеріне,  олардың  ерекшеліктеріне,  даму  жолына  мән  беру  арқылы  ұлттың 
генотипіне  сай  тереңнен  тамыр  алған  дәстүрлердің  жалғастық  табуын  байқауға 
болады.  Яғни,  тілімізде  бұрын  болған  шығармашылық,  әдеби  поэтикалық  сөз 
үлгілеріміз  кейінгі  дәуірлерге  бейімделе  жаңаша  мәнге,  өңге,  формаға  құрылуымен 
жетуін айтамыз. Сонда тек қана тілдің өзгергені жаңа сөздің келуімен бірге бұрынғы 
мағынаның  жаңа  дәуірде  ұқсас  жаңа  сөзді  тудыруымен  ерекшеленетінін  байқауға 
болды.  Демек  ертедегі  шығармашылық  немесе  поэтикалық  белгілі  формадағы  сөз 
үлгілері  бүгінгі  күнде  өзіміз  басымыздан  өтіп  отырған  басты  мәселеге  айналып 
отырған  нәрсе  екенін  айтпай  кетпеске  болмайды.  Мәселен  бұған  мысал  ретінде 
бүгінгі  түркі  тектес  халықтардың  тілдік  ерекшеліктері,  яғни  бір  ұғымның  бірнеше 
тілдік айырым өзгерістерімен қолданылуын айтуға болады. Бұл, әрине, мазмұнға ғана 
емес,  формаға  да  өз  әсерін  тигізбей  қоймайды.  Бірақ  бәрібір  де  тілдік  белгілері 
жағынан  тұрақты  дәстүрге  айналып  келе  жатқан  формаға  сай  сөз  үлгілері  ретінде 
мақал-мәтелдердің  орын  алып  отырғанын  байқауға  болады.  Бұл  барлық  түркі 
халықтарына  тән  поэтикалық  орамдардың  тек  жазылуы  ғана  емес,  айтылуы, 
формалық жазылу сипаты, ырғағы, әуені сәйкес келіп жатуы. Яғни ғасырдан ғасырға 
өз  қалпын  бұзбай  жетіп,  барынша  жалпыхалықтық  ортақ  түсінікке,  тұрақты 
формалық  дәстүрге  айналғандықтан  туыстас  тілдер  өздерінің  ортақ  белгілерін 
жойған  жоқ.  Сол  сияқты  қазақ  поэзиясында  дәстүрлі  формалық  өлеңнің  негізіне 
жоқтауды  алсақ  оның  жаңаланған,  күлтеленген,  бүгінгі  заманға  сай  өзгерген  түрі 
ретінде толғауды алуымызға болады. Бұл дәстүрдің қазіргі қазақ поэзиясында көріну 
сипаты  тақырыптық  жағынан  өзгеруі  ғана  емес,  мазмұндық  өзгеріске  де  түсуінің 
мүмкіндігі  болып  отыр.  Демек,  IX-XI  ғасырлардағы  түркі  тайпалар  поэзиясындағы 
жоқтау-мақтау  өлеңдерден  бір  тілдік  тәсілдік  форма  ретінде  көрінсе  XV-XVIII 
ғасырларда  бірнеше  мотивке  құрылған  ортақ  үлгі  пайда  болды  (тарихи  азаматтық, 
эпостық  ерлік).  Міне  көріп  отырғанымыздай  бұл  өлең  формасы  қазіргі  қазақ 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
265 
поэзиясындағы  толғау  өлеңдерінде  әрекетті  баяндаушы  ретінде,  уақыт  пен 
кеңістіктегі  дәлдікті,  шын  өмір  шындығымен  ұштастыра  білу,  әлеуметтік  астарлы 
мәнге ие  болу  сияқты  ерекшелігімен көзге түседі. Бұл туралы ғалым С.Ержанова өз 
еңбегінде  өте  терең  талдау  жасаған.  Онда  Күлтегіннен  Абылай  ханға  дейінгі 
жоқтаудың  толғаулық  үлгілері  және  қазіргі  толғаудың  жоқтаулық  үлгісі  беріледі. 
Мәселен ақын Н.Айтұлының: 
Ағайын адаспаңыз енді жетер, 
Араздық, бақталастық ел жүдетер. 
Ес жиіп, етегінді жаба алмасан, 
Бодандық туын қайта желбіретер [1, 57 б.]. 
Толғаудың  өн  бойындағы  поэтикалық  болмысын  танытатын  көркемдіктердің 
тұтастығын,  толғаудың  формалық  өзгешелігіне  жатқызады.  Демек,  қазіргі  кездегі 
жыраулық  немесе  дидактикалық  мазмұндағы  толғаулар  насихаттық,  философиялық 
мазмұндағы толғаулар – жаңа заман тудырған үлгілер деп санауға болады. Бұлардың 
өзі  дәстүрден  негіз  алып,  формалық,  құрылымдық  сипатын  жоймай  кейбір 
поэтикалық сөз өрнегінде сол қалыпта сақтауға тырысқан. Тіпті ырғақ желісі, желіп 
отыратын  ұйқас  ұқсастығы  осы  сөзімізді  дәлелдейді.  Демек  жыраулық  сипаттағы 
қазіргі  қазақ  поэзиясының  үлгілері  осыған  дәлел.  Мәселен  ақындарымыз 
Ф.Оңғарсынова, Е.Раушанов, Н.Мәукенұлы, Ж.Әскербекқызы шығармашылықтарынан 
жалғасын  тапты.  Екі  дәуір  поэзиясында  дыбыстардың  қайталануы  соңғы  және  сөз 
басында  бір  сөздің  қайталануы  афоризмдердің  қолдануы  ұйқас  ұқсастықтары  дәлел 
болады.  Мәселен,  Қазтуған  жыраудың  «Алаңда  алаң,  алаң  жұрт»  толғауына  ұқсас 
Ж.Әскербекқызының «Баба жұртына оралу» толғауында:  
Шалкиіз жырау шалған жұрт, 
Қазтуғаннан қалған жұрт, 
Доспамбеттей қыршын ер, 
Соңғы демін алған жұрт, 
Ақтамберді толғанып,  
Махамбет атой салған жұрт, 
Дауға түскен ептінің, 
Жауға түскен тектінің, 
Таңдайынан түйірлеп, 
Сөз асылы тамған жұрт [2, 26 б.]. 
Осы  тектес  қолтаңбалық  ерекшелікке  жеткен  ақын  Н.Мәукенұлының 
риторикалық толғауларынан көреміз: 
Жылқыдағы бозайғыр, 
Шұрқыраса болар ма? 
Сойылды жау сыдыртып, 
Үйірді алса, қалар ма? 
Тұяғымен тас илеп, 
Ойлы,  қырлы  шабар  ма?  [3,  37  б.]  –  деген  сияқты  сәйкестіктерді  аңғаруға 
болады.  Көп  өлеңдерінде  тек  ұйқас  ұқсастығы  ғана  емес  сонымен  қатар  дыбыс 
үндестігі де жиі кездеседі. Жыр жолдарындағы сөздер  мен буындардың қайталанып 
келуі  сол  дәстүрлер  мұрасынан  өнеге  алған.  Мысалы,  жыраулар  поэзиясындағы 
жыраулық  дәстүр  туралы  мақала  жазған  Қ.Т.Барбосынова  мен  А.Б.Қадырова: 
«Жыраулар  поэзиясы  мен  қазіргі  ақындар  поэзиясын  салыстыра  қарасақ,  мынадай 
қайталаулар  кездеседі:  Н.Мәукенұлы:  «  Тасқын,  тасқын,  тасқын  су»,  «Отар,  отар, 
отар  қой»,  «Қара,  қара,  қара  түн»  т.б.  Доспамбет  жырауда:  «Тоғай,  тоғай,  тоғай  су», 
«Сіреу, сіреу, сіреу қар», Шалкиізде: «Асқар, асқар, асқар тау»; Е. Раушановта: «Жолдар да 
жолдар,  жолдар-ай».  Ақтамбердіде:  «Бұлан  да бұлан,  бұлан  сан», Есенғалида  «Жасыл  да 
жасыл,  жасыл  бел».  Ақтамбердіде:  «Жел,  жел  есер,  жел  есер»,  Есенғалида:  «Сеңгір  де 
сеңгір, сеңгір-ай». Бұқарда: «Ай, заман-ай, заман-ай» [4]-деп көрсетеді.  

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
266 
Ақберен Елгезектің «Нала» толғауындағы мына жолдарда да жыраулар салған 
із анық байқалады: 
Ай, қайтейін, қайтейін, 
Ақындықтың құны жоқ. 
Ақырғанмен әйтеуір, 
Батырлықтың құны жоқ. 
Кешегі өткен билердің, 
Көзі шоқ та, тілі от. 
Кеше өткен шайырдың, 
Сөзі қайтар түрі жоқ! [5, 28 б.] 
Алмас  Темірбайдың  «Зарығу»  өлеңіндегі  қыран  бейнесін  суреттейтін  мына 
шумақтар да жыраулар поэзиясына тән екпінмен оқылады: 
Асқарда ұя басатын, 
Аспаннан әрі асатын. 
Өшіге қалса – өңінен 
Өлімнің оғын шашатын. 
 
Тегеуріні – қасқыр қақпандай, 
Топшысы – қатқан қақ талдай. 
Қазбауыр бұлттай қанаты, 
Төбені тұтас жапқандай. 
 
Қияғы – шолақ жебедей, 
Тұяғы – болат шегедей. 
Аңқиып қалмай, аң көрсе, 
Жұлқынар жынды немедей [6, 13 б.]. 
Бақытжан  Алдиярдың  «Көкбөрінің  жыры»  деп  аталатын  өлеңінен  де 
жыраулардың үні есіп тұрғандай: 
Алп, алп сені бастырдым, 
Алып бір таудан астырдым. 
Мыстанның мысын қаштырып, 
Дұшпанның сырын аштырдым. 
Иілдің-дағы иландың әуел сөзіне 
Иығыңдағы хас Пірдің. 
Иманыңды енді ұмытып, 
Иласыз күйі басыңды неге тасқа ұрдың?! 
Таптырып көкте Ай тоят, 
Қасиетіңді қайта оят, 
Қаныңда қалса қасықтай қаны Қасқырдың![7, 4 б.]-десе, Шалкиіз жырау: 
Алп, алп басқан, алп басқан, 
Арабы торым өзіңсің, 
Жазылы, алтын, қол кескен 
Алдаспаным өзіңсің!... [8, 37 б.]. 
Өлеңдердегі  ырғақ,  буын,  бунақ  –  барлығы  үндесе  келе  жыраулар  дәстүрін, 
толғаулардағы өзгеше сарынды ойға оралтады. 
«Асан  қайғы,  Қазтуған,  Жиембет,  Ақтамберді,  Доспамбет  жыраулардың 
жырларындағы өмірсүйгіш рух пен абсолюттік романтика, бұлтартпас тарихи дәлдік 
лирикалық қаһарманның жүрегіндегі отты оқырманның көңіліне аудара құйып өзінің 
ноқтаға  басы  бағынбас  мінезін  танытады.  Жыраулар  толғауларын  темірқазық  етіп 
алып,  солардың  көшіне  ілескісі  келген  шығармашылық  иесі  де  сол  характерді, 
жеңілмес  рухты  және  оптимизмге  толы  желіні  өзінің  шығармашылығына  өзек  етіп 
алады» [9, 50 б.]. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
267 
Толғаудың өзіне  тән ерекшеліктерінің бірі белгілі бір нәрсеге, яки құбылысқа 
тыңдаушы  назарын  аударып  барып  өз  толғамын  ағыту  болып  табылады.  Демек, 
көшпелі  елдің  жүрегі  бұлқынып  тұрғанда  бабалардың  түйсік  танымы,  сана-сезімі, 
түркілік  балбал  тастардағы  сөз  құдіреті,  күй  шежіресі  мәңгілік  үзілмейтін  алтын 
арқау  бабадан  балаға  жалғасып  келе  жатқан  дәстүр  десек  болады.  Қазіргі  қазақ 
поэзиясындағы  жыраулық  сарын  ұрпақтар  санасының  сабақтастығы,  ұлттық  ұғым 
үндестігі,  өткен  мен  бүгіннің  жалғастығы  деп  түсінуге  болады.  Толғау  мен  қазіргі 
ақындар  мұрасы  тақырыптық,  мазмұндық,  жанрлық  жағынан  сабақтаса  байланысты 
келеді.  Өмір  талабына  орай  бұл  екі  салада  ақыл-насихат,  тәрбиелік  дидактикаға  аса 
мән  беріп  отырған.  Толғауда  ақын,  жыраудың  қуанып,  шаттанған  не  кектен, 
ызаланған жан тебіренісі де сол дәуірдегі әлеуметтік ірі оқиғаларға айтқан парасатты 
пайымдаулары  да,  яки  дүние,  өмір,  адам,  табиғат,  заман  сырын  таразыға  салып 
тебіренген  философиялық-дидактикалық  пікір  бой  көрсетеді.  Толғау  табиғатынан 
табылатын қасиеттерді енді поэзия атқара бастады. Толғау табиғатында тек поэзияға 
тән тебіреніс, толғаныс қана емес үндеп, жырлап жалындай келетін жауынгерлік рух, 
өмір,  дәуір,  заман,  тағы  басқа  сан  алуан  мәселелерді  кеңінен  қамтып,  шабытпен 
шалқыта  бейнелейтін  көсемсөз  публицистиканың  да  сипаты  табылады.  «Поэзия 
үлгілері  сөйлем  жүйесінде  ауызекі  тіл  сөйлем  жүйесінен  қаншалықты  өзгешеленсе, 
қаншалықты  өзіндік  заңдылықтар  тапса,  оның  поэтикалық  көркемдігі  соншалықты 
арта  түседі.  Поэзия  үшін  сөйлеу  тілінің  синтаксистік  нормасын  бұзу  –  бірінші 
кезектегі іс. Ол жоғарыдағыдай сөйлемнің баяндауышын белгілі бір топтағы формаларға 
құрып,  өзге  сөз  үлгілерінен  ерекшеленетіні  сияқты,  өлең  жолы  бойындағы  сөздердің 
тәртібіне  де,  өлең  жолдарындағы  сөздердің  сөйлемге  жіктелуі  тәртібінде  де,  бәріне  де 
өзгешелік енгізіп, сөйлеу тілінен ерекшеленуі керек» [10, 162 б.]. Жыраулар поэзиясы 
мен қазіргі қазақ поэзиясының арасында ұқсастық  тек  мазмұны, тақырыбы жағында 
емес,  түр  жағынан  да  сабақтасып  жатады.  Өлеңнің  сыртқы  құрылыстарын 
қарастыратын  болсақ,  аралас,  ерікті,  кезекті,  егіз,  қара  өлең  ұйқастарын  қолданған. 
Қара  өлеңнің  өзінен  ішкі  ой  мен  мазмұнға  бағындырған  және  шумаққа  поэзиялық 
қасиет  дарытып  тұратын  дыбыс  үндестігі  жиі  кездеседі.  Қазақ  даласының  ұлан 
байтақ  жерінің  о  шеті  мен  бұ  шетінде  өмір  сүрген  жырауларымыздың  тақырыптық 
қана  емес  формалық  сипаттағы  үндес  келетін  толғауларының  сыры  неде?  Дүниенің 
әр  бұрышында  өмір  сүріп,  әр  ортада  жүрген  жырауларымыздағы  шығарамашылық 
ұқсастық,  үндестіктері  олар  өмір  сүрген  ортаның  әлеуметтік  теңсіздігінен  екенін 
бірден  білесіз.  Ортақ  мұңға  айналған  қоғамдық  жағдай  ортақ  әуен  әкелген  секілді. 
Жаңа  заманның  өз  ырғағы  мен  әуені,  мазмұны  мен  пішіні  болатынын  осы 
деректерден  де  көруге  болады.  Ақын  Ф.Оңғарсынова  өлеңдеріндегі  тегеурінді  ерік-
жігер,  арлылық,  табиғи  тазалық,  тектілік,  еркіндік,  батырлық,  батылдық,  қайсарлық 
тек осындай келелі мәселелерді жырлауда қатты білінеді. Өрлік леп ақындық мінезді 
ғана ерекшелеп қоймай, өлеңнің де даралығын тудырған. Мәселен: 
Жау болып адам адамға, 
Безгенде сенен балаң да, 
Адалдық жаяу ақсаңдап, 
Елсіз аралда қалғанда, 
Күн шығып айла-амалға: 
Жылтың көз жылмаң Пысықтық 
Машина мінген заманда, 
Әділдігіңе кім сенер? [11, 200 б.] 
Немесе: 
Заманыңның сыры көп: 
Адамыңның құны жоқ, 
Тауларың бар – шыңы жоқ, 
Сайларыңның  ығы  жоқ;  [11,  248  б.]  –  деп  Шалкиіз  бен  Бұқар  жыраудың 
толғауларынан үндестік табады. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
268 
Елді ойламас ағаңның 
Оқ тілінен не пайда, 
Тамшы тамбас далаңның 
От күнінен не пайда? 
Бірлігі жоқ ұлыстың 
Көптігінен  не  пайда,  [11,  232  б.]  –  деп  жалғасатын  толғауларында  астыртын 
айтқанмен,  ашығын  жайып  салатын  бар  кемшілікті  тіке  айтатын  философиялық 
афоризмдері  толғаудың  өн  бойында  бірінен-бірі  асып,  жаныңды  шымырлатып, 
жүрегіңді  қозғайтыны  рас.  Толғау  өлеңдеріне  тән  ұйқастық,  бірізділік  сақталып, 
мағыналық  жағынан  қарайлас  дара  сөздердің  тізбегінен  тұрады.  Демек,  өлең 
жолдары  өзара  мағыналас  құрылып,  бір  қарағанда  бір-бірінен  алшақ  құрылған 
сияқты  болғанымен  мағыналас  ойға  жалғасады.  Өлеңді  кез  келген  жерінен  бөліп 
алуға  болады.  Ол  өлеңнің  толық  нұсқасына  нұқсан  келтірмейді.  Жоғарыдағы 
аталмыш  толғау  өлеңнің  ұйқасы  лексикаға  құрылған  сипатын  «не  пайда?»  сөзінен 
көреміз.  Формалық  дәстүрді  қорғайтын  түрге,  термені,  толғауды  жатқызсақ  онда 
міндетті  түрде  сөздің  күші,  ырғақтың  екпіні  қызмет  атқару  керек.  Белгілі  бір 
инверсияға құрылып, лексикалық синтаксистік ұйқаста өріліп, сөздердің орын тәртібі 
дұрыс сақталып, сыдыртып оқитын қарасөзбен жазылған сөйлемдерге ұқсас тұрады. 
Көбінесе  синтаксистік  инверсияға  құрылады.  Өз заманының  жырауларына  айналған 
тұлға  –  ақындардың  өмірдің  келелі  мәселелерін  өткені  мен  болашағына  алаңдаған 
терең ойлары, адалдық пен адамгершілік, жақсылық жасау жайлы ойлары, қағидалы 
сөздерімен ерекшелінген. 
Қазіргі  ақындардан  –  М.Шаханов,  Б.Беделхан,  М.Қайыртайұлы,  т.б. 
поэзиясындағы жыраулық дәстүрге тереңірек үңіліп көрейік. 
Мысалы, Шөже Қаржаубайұлы: 
Балықшы байымайды көлден алған, 
Ақын да байымайды елден алған. 
Өзіңнің маңдайына бітпеген соң, 
Қалады желмен кетіп, желден алған [8, 250 б.]. 
Өзі  өмір  сүрген  дәуірдің  бет  пернесін  осылай  мінеп  шенейді.  Шөженің  осы 
шумақ өлеңіндегі өмір шындығы дәл бүгінге дейін түбегейлі шешілмей келе жатқан 
қаламақы мәселесі. 
Жоғарыда  келтірілген  жыраулар  толғауларымен  ұқсас  кейінгі  жас  толқыннан 
Манас  Қайыртайұлы  деген  ақынның  өлеңдерінен  рухани  үндестікті  табамыз. 
Қазтуған:  
Айдаса қойдың көсемі, 
Сөйлесе қызыл тілдің шешені, 
Ұстаса қашағанның ұзын құрығы, 
Қалайылаған  қасты  орданың  сырығы  [8,  28  б.]  –  деп  шумақішілік  композициялық-
синтаксистік, құрылымдық ерекшелігімен қосымша тармақтар жасаса: 
Көк түріктің ұрпағымын, 
Көк әлемді шарлайтұғын қиялы. 
Тұран дала тұлпарымын, 
Тоқтамайтын қызып алса тұяғы [7, 99 б.] – сияқты намысты, рухты қозғайтын адуынды 
өлеңнің  тақырыптық-идеялық,  көркемдік-бейнелік  жүйесін  сақтай  отырып  семантикалық 
жүйесі сақталған жоғарыдағы өлеңге үйлес ортақтық қалыптастырады. 
Көбіне  астарлы  меңзеуге  құрылған  әдеби  тілдің  поэтикалық  сөз  орамы  – 
тармақтар мен шумақтар термелер ретінде көрінеді. Бұл «мирастық» дәстүр қаншама 
дәуір өтсе  де ұлттық поэзиямыздың қанында бүлкілдеп, бүгінде қайта көрініп  отыр. 
Бұл да заманның тәуелсіздігінде, ойдың еркіндігінде туатын сөз бостандығы. Демек, 
бұрыннан  бар  формалық  дәстүрді  бойына  сіңіре  отырып,  жаңаша  үлгіге  жету 
жолындағы  ақындарымыздың ізденістері  деуге  болады.  Ол  ізденістер  көбіне  тармақ 
аяғындағы  сөздерде,  кейде  жол  ішіндегі  сөздерде  қайталанып  отырады.  Яғни 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
269 
насихаттық  сарындағы  өлеңдерге  тән  ерекшелік  термелік  сипатымен  бірге,  толғаулық 
мәнімен  де  өзгешеленіп  тұрады  екен.  Сондықтанда  толғаудың  және  терменің  дағдылы 
дәстүрді  сақтай  отырып,  жаңаша  дәстүрге  бой  алдыратын  тұстары  да  жоқ  емес.  Бұл 
сөйлемнің  өз  орнын  сақтаудан  гөрі  формашылдықтан  ұйқасқа  ауысу  сипаты  басым 
болғандығынан туса керек.  
Формалық-көркемдік  дәстүрге  дидактикалық  сарындағы  өлеңдердің  бәрі 
жатады.  Синтаксистік  жасалу  жағынан  ауызекі  сөйлеу  тілінің  құрылымына  жақын 
жырлар  мен  дидактикалық  сарындағы  өлеңдерде  алмасу  өте  әлсіз  көрінетіні  рас. 
Мұнда  көбінесе  интонация  негізгі  қызмет  атқарады.  Одан  кейін  ырғақ  қызметі  іске 
асады. 
Өлеңнің 
ұйқасынан 
гөрі 
ойдың 
үзілмес 
тұтастығын 
сақтауға 
тырысатындықтан  инверсияның  қызметі  де  ерекше.  Әрине  бұл  жерде  дыбыстық 
ерекшеліктердің  қызметі  зор.  Дыбыстың  үлкенді-кішілі,  созылмалы  не  созылмалы 
емес  әуендік  үйлесімі  күшті  болғанда  алмасу  үлгісі  жақсы  көрінеді.  Ұйқасқа 
ыңғайлас тармақ ішілік әуездік, тармақтың дұрыс құрылуына жетелейді. Одан бөлек 
өлеңнің  немесе  поэзиялық  үлгіде  жазылған  шығарманың  «Теп-тегіс  жұмыр  келсін 
айналасы»,  шымыр  құрылуы,  өлеңге  тән  форманы  сақтап  қалуға  алып  келеді.  Бұл 
жерде ырғақ ағымының әуезінде айтпай кетуге болмайды. Дыбыстардың тоғысуынан 
шығатын  әуездің  үйлесуі,  сөздердің  қалыпты  орнын  сақтап  қалуға  тырысады.  Ол 
үшін  ырғақтың  қызметі  зор.  Сөздің,  буынның  айтылу  дәрежесіне  қарай  көмейден 
шығу  созылыңқылы,  жіңішке,  жуан,  ашық,  т.б.  әуезіне  сай  ырғақ  жасайды.  Үн  мен 
әуездің  тоғысып,  белгілі  бір кідіріс, демалыс, үзіліс жасағандағы сипаты ырғақты құрайды. 
Онда бірінші буынның қызметі айқын көрініп қалады, өйткені буын біркелкі жасалған жағдайда 
ырғақтың  да  толық  өлеңді  шығаруға  мүмкіндігі  зор.  Демек,  өлеңдегі  әрбір  сөз  ырқақтың 
үйлесімімен  жасалады.  Соның  арқасында  шығармашылық  иесіне  сөз  таңдатып,  оңтайлы 
әдістерді  қолдануға  итермелейді.  Іштегі  бұлқынып,  толқып  келген  ойды  қандай  ырғақ 
ағымында сыртқа шығару ол ақынның құзырында. Іштей толқып шыққан ырғақтың ағымы 
әр түрлі (ол әлсіз де, күшті де, екпінді де, т.б) болуы мүмкін. 
Поэзияда  тамырын  тереңнен  алған  жыраулық  дәстүр  негізінде  жазылған 
шығармалардың  да  әдебиетте  өзіндік  орны,  қызметі,  оқырман  сезіміне  ерекше  әсер 
беру  сияқты  қасиеттерін  ешкім  де  жоққа  шығара  алмайды.  Бабалардың  көзіндей 
болған    жыраулық  дәстүрдің  қазіргі  ақындар  өлеңдерінде  көрінуі  заңды  және  ол 
жыраулардың асыл мұрасын жалғастырушы ретінде де таныла бермек.  

жүктеу/скачать 18,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: