БҚму хабаршы №4-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
297 
*** 
Рысбеков Т.З., Граифуллина А.Б. 
Социально-политическая ситуация в младшем жузе в период правление 
Нуралы хана 
 
В статье рассматриваетья социально-политические события происходивших 
в Западном Казахстане в XVIII веке. Об официальном утверждение Нуралы ханом младшего 
жуза российским престолом. Описываются некоторые моменты взаимоотношений казахов 
указанного региона с приграничным российским населением. 
Ключевые  слова:  Западный  Казахстан,  Нуралы  хан,  Младшы  жуз, 
Оренбургское начальство. 
 
Rysbekov T.Z., Garifullina A.B. 
Socio-political situation in the junior Zhuz during the reign of Khan Nuraly 
 
The article deals with the social and political events taking place in West Kazakhstan 
in the XVIII century. Approval Nuraly Khan Junior Juz Russian throne. The describe some aspects 
of this relationship Kazakh border region with the Russian population. 
  Keywords: Western Kazakhstan, Nuraly Khan Juz Younger, Orenburg authorities, 
the liberation movement. 
 
*** 
 
ӘОЖ 37.035.6:512.1 
Дүйсенбаев А.Қ. – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор,  
Қазақ-Орыс халықаралық университеті 
E-mail: adk7575@mail.ru 
 
ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ТАҒЫЛЫМДЫҚ 
МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ОТАНСҮЙГІШТІК ТӘРБИЕ ИДЕЯЛАРЫ 
 
Аңдатпа.  Мақала  мазмұнында  Алаш  қайраткері  Әлихан  Бөкейхановтың 
педагогикалық 
мұраларындағы 
патриоттық 
тәрбие 
идеяларына, 
оның 
педагогикалық мұраларындағы  қазақ  мәдениеті,  Қазақ автономиясы,  ұлт  мәселесі, 
білім  беру,  қазақтың  дербес  ұлттық  мемлекетін  құру  жолындағы    ғылыми 
зерттеулеріне сипаттама беріледі.  
Тірек  сөздер:  Тәулесіздік,  Ұлт  Кеңесі,  Мәңгілік  Ел,  мемлекет  құрушы  ұлттың  тілі, 
Қазақ мемлекеті,  қазақ мәдениеті, білім беру, патриоттық тәрбие идеясы. 
 
Қазақ елінің дербес «Тәуелсіз мемлекет» болып қалыптасуын армандаған және 
оның  Еуропа  елдері  сияқты  әділ  басқару  жүйесінің  болуы  жолында  күрескен  қоғам 
қайраткері,  ағартушы,  патриот  Әлихан  Бөкейханов  болатын.  Ғалым,  қоғам 
қайраткерінің  ойынша:  «1912  жылы  Америка  мен  Еуропа  арасындағы  зор  мұхит 
параходы «Титаник» батып бара жатқанда ішіндегі 2 мың адам жолаушы жанталасып 
қайыққа  таласады.  Сонда  англо-сакс  (Америка  һәм  Англия  жұрты)  кісілері  әйелдерге, 
балаларға  өз  орындарын  беріп,  өздері  суға  кетеді.  Бір  ағылшын  жас  жігіті  сымсыз 
телеграмм  қызметшісі  екен.  Параход  батып  бара  жатқанда  да  орнынан  тұрмай,  өзі  суға 
кеткенше:  «Титаник  суға  батып  барады»  деп,  жан-жаққа  телеграмм  беріп  отырады. 
«Титаниктен» аман қалған адамдар осы жігіттің ерлігі арқасында аман қалады.  
Осынадай әлемдік деңгейдегі ізгілік пен рухани адамгершіліктің орны туралы 
айтар  болсақ,    «Титаник»  сияқты  «Лузитания»  деген  зор  параходты  өткен  апрель 
айында немістің сүңгуір қайығы суға батырды. Мұнда да тағы 2 мың адам жолаушы 
бар еді. Осы жолы тағы да ажал алдында ерлікті англо-сакс жігіті көрсетті. Америкада 
бір 10-15 байлар бар. Бұлар қазынасын миллиарпен санайды. Мұндай байлар «миллиардер» 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
298 
аталады. Осы  «миллиардерлердің»  алдыңғы  қатарлы  байы  Вандер  Билдт  (жас  жігіт) 
мына Еуропа соғысында жаралы болған адамдарға жақсылық қылам деп, майданнан 
жаралы  адамдарды  таситын  автомобиль  мінген  дәрігер-даяшы  кісілер  жіберген. 
Мұным  аз  болды,  енді  өзім  барып  қызмет  қылам  деп  Вандер  Билдт  «Лузитанияға» 
мініп келе жатқанда суға кетеді.  
Параход  суға  батарда  Вандер  Билдт  қайыққа  мінбей  әйелдерге,  балаларға 
болысқан.  Өз  қолындағы  кісіні  суға  кетірмейтін  құрылғыны  бір  әйелге  беріп,  өзі 
«Лузитаниямен» бірге суға батты. 
Бүкіл  адамзатқа,  әйелге  һәм  балаға  қорған.  Еуропаның  рухани  мәдениеті 
бойынша бұл рәсім. Мына Вандер Билдт ерлігі майдандағы ерліктен артық. Осындай 
азаматым бар деп англо-сакс жұрты қанша мақтанса да лайықты» деп білемін. Бізде 
шама-шарқымызша  «Евуропаның  жақсы  жолын  қолданбақ  болып,  оқушыларды 
алашордашылармен 
«таныстырмақпыз». 
Өкінішке 
қарай, 
басымыздан 
бақайшағымызға  дейін  батыстанса  да,  «жақсы  әдетке»  жарымай  қойдық.  Мәселен, 
барлық БАҚ жабыла жазуға тиіс айтулы күнге арнап журналистер тарапынан мақала 
жазылмайды.  Алаштықтардың  «кім  екенін  оқытушыларының  есіне  салсақ»,  одан 
кімге қандай зауал келмек? Түсінбедік. Вандер Билдтті «адам баласына көп қызметін 
жұмсаған кісі еді» деп баға берген Әлекеңнің де еңбегі – ұшан-теңіз. Себебі, Әлихан 
Бөкейхан саяси ұстанымын ұлттың мүддесіне негіздеп отырды. Мысалы, «Мен кадет 
партиясынан  неге  шықтым?»  деген  мақаласында:  «Кадет  партиясы  жер  адамға  мен-
шікті  болып  берілсе  де,  жөн  дейді.  Біздің  қазақ  жерді  меншікті  қылып  алса, 
башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалаңаш шыға келеді», 
–  дей  келе:  «Кадет  партиясы  ұлт  автономиясына  қарсы.  Біз  алаш  ұранды  жұрт 
жиылып, ұлт автономиясын тікпек болдық», – дейді [1, 284-285 бб.].   
Қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың тағы бір саяси маңызды тұжырымы - 
қарулы  күрес  арқылы  қуатты  орыс  империясының  отарлық  шырмауынан  құтылып, 
ұлттық  мемлекетті  қалпына  келтіру  іс  жүзінде  де,  теория  тұрғысынан  дұрыс  та, 
мүмкін  де  емес.  Қалың  қазақты  өзін-өзі  билеу  құқына  да,  одан  соң  толық  ұлттық 
тәуелсіздікке  де  қайта  қол  жеткізетін  жалғыз  жол,  Алаш  қозғалысы  жетекшісінің 
көзқарасы бойынша, заман талабына сай ұлттық мәдениет қалыптастыру және қазақ 
қоғамын  еуропалық  деңгейге  жетелеп  жеткізу  болды.  Оның  дәлелі,  белгілі 
әлихантанушы  С.Аққұлұлы:  «Әлихан  –  Кенесары  ханның  көтерілісінен  кейін  қазақ 
ұлтының  мемлекеттігі  үшін  күрескен  бірден-бір  адам.  Бірақ  күресі  басқаша  болды.  Ол 
қарусыз  мәдени  төңкеріс  жасады.  Соғыссыз  мемлекеттік  алып,  автономиялық  мемлекет 
құрды.  Әлихан  қазақтың  ұлттық  мемлекеттін  қайта  құрып  қана  қоймай,  Орта  Азия 
кеңістігіндегі  қырғыз,  өзбек,  тәжік  секілді  өзге  туыс  халықтардың  ұлттық  сана  сезімін 
оятып, азаттық қозғалысының дамуына ықпалын тигізді», – деп келтіреді [2, 8-б].   
 «Алаш»  қозғалысының  стратегиялық  мақсаттарының  бірі  –  Дала  өлкесіне 
«земство», яғни жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жаппай енгізу. Земство енгізілген 
жағдайда  жергілікті  өзін-өзі  басқару  жүйесі  күшейіп,  белгілі  бір  аумақта  жиналған 
салықты  мектеп,  аурухана,  жол  және  тағы  да  басқа  маңызды  әлеуметтік  нысандар 
құрылысын  жүргізуге,  яғни  жергілікті  инфрақұрылымды  салып,  дамыту  мүмкіндігі 
болатын еді. Земство туралы Әлихан Бөкейханов: «Земства қолға алып қылатын істің 
бір  зоры    бала  оқыту.  Земства  мектеп,  школа  салады.  Медресе  көрмеген  бала 
болмайды.  Жұрттың  бәрі  білім  алады.  Оқу  мен  білім  алуға,  ғылым  үйретуге  зества 
көшпелі, уақытша білгіш мұғалім жалдап оқу үйретеді. Оқу бәйгесіне қосылмай арманда 
қалған  адам  болмайды.  Жүйрік,  білгіш,  барынша  болғаны  жарыққа  шығып,  жұртқа 
қызмет көрсетеді», – дейді. [1, 251 б.].   
 Мемлекеттік  Думада  тиесілі  заң  қабылдау  арқылы  Дала  өлкесіне  жаппай 
земство  енгізуге  ұмтылған  Әлихан  Бөкейхановтың  түпкілікті  көздегені  қазіргі  қазақ 
мемлекетін,  оның  берік  іргетасынан  қалау  еді.  Кезінде  Ресей  империясының 
Думасында  сөз  алған  Әлихан  Бөкейханов  қазақ  балалары  білім  алатын  барша 
бастауыш мектептерге ана тілі мен жазуын енгізуді, қазақ тілінде газет шығарып, іс 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
299 
қағаздарын  қазақ  тілінде  жүргізуді  талап  етті.  Әлихан  Бөкейхан  кейінірек  сырттан 
таңылған  жат  заңдармен  емес,  қазақ  халқының  салт-дәстүрі  мен  ұлттық 
ерекшеліктеріне  сай келетін жосын-жоралғылар бойынша үкім шығаратын қазақтың 
байырғы  билер  сотын  қалпына  келтіруді  ұсынды.  Бұл  ретте  мысал  ретінде 
Англиядағы  сот  билігін  алға  тартты.  Ол  үшін  билер  мен  билердің  сот  билігін 
әкімшілік билікке тәуелсіз ету қажет деп санады.  
Қоғам қайраткері, айбынды патриот Әлихан Бөкейхановтың өмірбаяны туралы 
тарихи  деректерге  келетін  болсақ:  «Әлихан  Нұрмұхамедұлы  Бөкейханов (05.03.1866 
жылы  Қарқаралы  уезі, Семей  облысы, Дала  Өлкесінде  дүниеге  келген  –  27.09.1937 
жылы Мәскеу  қаласында  қайтыс  болған) –  XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың 
басындағы  қазақ  зиялылары мен  ағартушыларының,  қоғам  және  мемлекет  қайраткерлері 
қатарындағы беделді тұлға.  
Әлихан  Бөкейхановтың  генологиялық  ата  тегі  Шыңғыс  ханның   үлкен  ұлы 
Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Сұлтан Барақ. Қазақтың соңғы 
хандарының  бірі  Бөкей  осы  Сұлтан  Барақтың  баласы.  Бөкейден  Батыр,  одан 
Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед туған.  
Әлиханды  әкесі  тоғыз  жасында Қарқаралыға апарып,  жергілікті  молданың 
қолына  оқуға  береді.  Бірақ  зерделі  бала  молдадан  оқығандардан  гөрі  осындағы 
мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш 
мектепке  өз  еркімен  ауысып  алады.  Оны  бітіргеннен  кейін  1879-1886  жылдары 
Қарқаралы  қаласындағы  қазақ  балаларына  арналған  мектепте  оқиды.  1886-1890 
жылдар  аралығында  Омбыдағы  техникалық  училищеде  оқып,  оны  «техник» 
мамандығы бойынша бітіріп шықты.  
1890-1894  жылдары  аралығында  Ресей  империясының  Санкт-Петербургтегі 
Орман  технологиялық  институтының  экономика  факультетінде  білім  алады.  Мұнда 
ол  студенттік  қызу  пікірталастарға  қатысып,  XX  ғасырдың  босағасын  аттағалы 
тұрған  Ресейдің  қандай  жолмен  дамуы  тиімді  болатындығы  туралы  қайшылықты 
пікірлер  қақтығысына  куә  болды,  өз  ойын  да  шыңдай  түсті.  Ол  мұнда  жүріп 
күнделікті  сабақтарына  қоса  студенттердің  саяси,  әдеби,  экономикалық  және  тағы 
басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады. Оны 
екі  ғасырға  жуық  Ресей  империясының  қол  астында  отырған  халқының  ауыр 
тағдыры  қатты  толғандыра  бастайды.  Қараңғылық  пен  надандықтың  шырмауында 
отырған  халқына  білім  мен  мәдениет  керек  екенін  ұғады,  елдің  тұрмысын, 
мәдениетін,  білімін  көтеруді  өзінің  алдына  мақсат  етіп  қояды.  Оқуын  бітірген 
соң, Омбы  қаласына   оралғанда  Әлихан  Бөкейханов  Ресей  империясының қазақ 
даласына  жүргізген  отаршылдық  саясатына  деген  өзіндік  көзқарасы  қалыптасқан, 
марксизмнің  экономикалық  қағидаларымен  қаруланған,  саяси  астыртын  күрестің 
түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси 
күрескер  болатын.  Ол  Омбыға  келісімен  қаланың  саяси-әлеуметтік,  қоғамдық 
жұмысына 
белсене 
араласады.  «Народная 
свобода» 
(Халық 
бостандығы) 
партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында 
осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. 
 Әлихан  Бөкейхановтың  саяси  көзқарасының  қалыптасып,  жетілуіне,  кейін  белгілі 
саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы 
және  көсемі  ретінде  танылуына,  саяси  күрескер  ретінде  шыңдалуына Омбыдағы күндері 
ерекше ықпал етеді. 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Семей облысы қазақтарының атынан 
1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды.  
Ұлтының 
тарихын 
зерттей 
келе, 
әйгілі 
энциклопедист 
Әлихан 
Нұрмұхамедұлы,  
алты 
алаштың 
бірлігінің 
болмауы, 
соның 
салдарынан 
тәуелсіздігінен  айырылуының  ең  басты  сыры  -  бұрынғы  хан-сұлтандардың  Ресей 
империясы  тарапынан  отарлау  қаупі  төнген  сәтте  де  өз  билігіндегі  ру-жүздерді 
біріктіре  алмауы  екенін  біледі.  «Бұрынғының  көбі,  күш-қуатты  тиісті  орнына 
жұмсамай,  бірінің  көзін  бірі  шұқудан  уақыты  артылмады,  істегенінің  бәрі  жәбір, 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
300 
залым  болды;  қылғанының  бәрі  зорлық-зомбылық  еді»,  -  деп  жазды  Әлихан 
Нұрмұхамедұлы  1913  жылы  «Қазақ»  газетіндегі  «Қазақ  тарихы»  мақаласында.  Сол 
себепті де Әлихан Бөкейхановтың туған халқы алдында бұрынғы хан-сұлтандардың 
тікелей  ұрпағы  ретінде  өзін  айыпты  сезінді,  кең  сахара  даласында  емін-еркін  ғұмыр 
кешкен,  өзіндік  салт-дәстүрі,  мәдениеті  бар  халқын  еш  қарсылықсыз  отарлыққа  жегіп 
жіберген  алдыңғы  хан-сұлтандардың  бар  кінәсі  мен  халқының  келешек  тағдыры  үшін 
бар  жауапкерлікті  өз  мойнына  алды.  Әлихан  Бөкейхановтың  1914  жылы  жазған 
мақаласының  бірінде:  «Хан  баласында  қазақтың  хақысы  бар  еді,  тірі  болсам,  қазаққа 
қызмет қылмай қоймаймын», - деп жазды. Әлихан соңғы демі біткенше осы сертіне адал 
болды [3, 401-402 бб.].   
Қазақ  жерінің  отарлануы  мен  байырғы  жер  иесі  –  қазақ  халқына  сол  кездің 
өзінде тиіп отырған және алда да тигізе беретін аса ауыр зардаптары туралы бірқатар 
ірі  еңбектері  Әлихан  Бөкейхановтың  алға  қойған  мұратының  жарқын  мысалдары 
бола алады. Оның «Қазақтың суармалы егістік жерлерінің алынуы», «Дала өлкесінің 
түкпірлеріндегі  орыс  қоныстары»,  «Ақмола  облысындағы  переселендердің  жер 
үлестері»  деп  аталатын  мақалаларының  тақырыптарынан-ақ  оның  қандай  өзекті 
мәселелерді  арқау  еткені  айқын  аңғарылады.  Әлихан  Бөкейхановтың  бұл  мақалаларды 
басқа  жерде  емес,  отаршыл  метрополияның  дәл  жүрегінде  –  Петербург  қаласында, 
«Сибирские вопросы» журналында жариялады. 
Әлихан  Бөкейхановтың  Қазақ  автономиясы  үшін  «Ұлт  Кеңесін  құру»  қажет 
деп  санады.  Яғни:  «Біз  5  миллион  қазақпыз,  өзімізді  қорғайтын  күш  өзімізден 
табылады.  Сол  күштерді  реттеп  жасайтын  кеңес  орындары  қажет.  Барша  қазақ 
бірігіп,  әуелі  «Ұлт  Кеңесі»  деген  орын  жасау  керек.  Мемлекет  ісі  күн  сайын 
құбылып, түрлі күйге түсіп тұрған шақта, бүкіл қазақ съезд жасап отыру мүмкін емес. 
Қазақтың  атынан  басқа  жұртпен  сөйлесетін,  қазақтың  атынан  әрбір  жұмысты 
ақылдасатын  жоғары  дәрежедегі  «Ұлт  Кеңесі»  болу  керек.  Ол  «Ұлт  Кеңесі»  әр 
облыста бөлімі боларға керек. «Ұлт Кеңесіне» халықтың сенімді адамдары сайланып, 
іс жүргіу қажет», – деп келтіреді [1, 46-47 бб.].   
Ойымызды  нақтылай  келе,  Қазақ  үшін  Алаш  идеясынан,  оның  бес  ұлы 
нысанынан артық мүдде болуы тиіс емес. Ол идея бүгін де өзінің мүдделі мақсатын 
жойған  жоқ.  Қайта  тәуелсіздіктің  тамыры  тереңге  кеткен  сайын,  алдымызға  сұрақ 
болып шығып отыр. Ол идеялар мыналар болатын: 
Бірінші  ұстаным:  жер,  жер  және  жер.  Жерсіз  Отан  жоқ.  Әлихан 
Бөкейхановтың  ұйғарымы  бойынша:  «Қазақтың  байырғы  жерін  қашан  қазақтар  өз 
бетінше  ғылым  мен  техникаға  сүйеніп  толық  игермейінше,  жер  жеке  меншікке  де, 
қоныстанушыларға да берілмейді». 
Екінші  ұстаным:  жердің  астындағы,  үстіндегі,  аспанындағы  барлық  игілік 
қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Әлихан Бөкейхановтың айтуынша, «оның әр бір 
түйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалу керек» болатын. 
Үшінші  ұстаным:  Әлихан  Бөкейхановтың  жобасы  бойынша,  «Қазақтың  жерінде 
өндірілген  «бір  уыс  жүн  сол  мемлекеттің  азаматтарының  үстіне  тоқыма  болып  киілуі» 
керек, яғни толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс. 
Төртінші ұстаным: қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл 
үстемдігі болуы керек. 
Бесінші  ұстаным,  түпкі  мақсат:  ғылымға,  ұлттық  салт-дәстүрге  негізделген 
заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру 
еді. Ал бұл идеялардың ұйтқысы болатын. 
Осыдан  бір  ғасыр  бұрын  айтылған  идялары  бүгінгі  «Тәуелсіз  Қазақстан» 
мемлекетінің  «Мәңгілік  Ел»  идесымен  үндесіп,  оның  мәнін  мемлекетіміздің 
Президенті  Н.Ә.  Назабаевтың  «Қазақстан  жолы  –  2050:  бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір 
болашақ»  туралы  Қазақстан  халқына  Жолдауы  негізінде  айқын  байқалады,  мұнда: 
«Мәңгілік Ел – ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман – әлем 
елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
301 
мемлекет атану  еді.  Ол арман  –  тұрмысы  бақуатты,  түтіні түзу  шыққан, ұрпағы  ертеңіне 
сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік 
Елдің іргетасын қаладық», – деп келтірілген [4; 3]. 
Осынау  стратегиялық  мақсаттарға  жету  жолында  ұлттық  зиялы  қауымға  да, 
қарапайым  бұқара  халыққа  да  жақын  идея  өте  қажет  еді.  Әлихан  Бөкейхановтың 
қазақтарды руға да, жүзге де жіктемеді, әлеуметтік мәртебесіне де, біліміне қарай да 
бөле-жармады. Қазақты біртұтас халық ретінде көргісі келді. Осы орайда ол ұсынған 
Алаш  атауы  ұлтты  ұйыстыруға  мұрындық  болатын  тамаша  идея  болып  шықты.  Бұл 
идеяны Әлихан Бөкейхановтың Алаш қозғалысы пайда болғанға дейін-ақ әрдайым айтып 
жүрген  еді.  Сонау  1910  жылдың  өзінде-ақ  «Қазақтар»  деп  аталатын  тарихи  очеркінде 
қазақтардың  соғыс  ұраны  «Алаш  деген  мифтік  тұлға»  екенін  атап  өткен  болатын.  1913 
жылы  жазған  «Қазақтың  тарихы»  деп  аталатын  мақаласында  Алаш  атауына  тереңірек 
тоқталып, Алаш атауының астарында «жетекші» деген мағына жатқанын айтады. «Жошы 
ханды халық «Алаш» деп атап кетті. Бұл «Алаштың – алаш жұртының басшысы» екенін 
білдіреді, – деп жазады «Түрік баласы» («Қазақ», 1913, №7). 
Бүкіл  саналы  өмірін  халқына,  халқының  азаттығына  арнаған  Әлихан 
Бөкейхановтың  барлық  қажыр-қайратын,  білім,  дарын-талантын  патша  өкіметі 
кезіндегі  қыспақ-қанау,  отаршылдық-зорлық  кезінде  қалам  күшімен  жазылған 
еңбектерінде  қалың  қазақтың  өз  ішіндегі  алауыздык,  жалқаулық,  ел  тағдыры  ең  басты 
нәрсе білім, оқу екендігін дәлелдейді. Осы бағытта жанын аямай еңбек етті.  
Алашорда  автономиялы  үкіметінің  тұңғыш  төрағасы  сол  кездегі  Алаш 
зиялылары  сияқты  әр  саланың  білгірі.  Ресми  түрде  атайтын  болсақ,  ғұлама  ғалым 
экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қоюшы, тарихшы, этнограф, 
әдебиеттанушы, аудармашы, әрі публицист ретінде қазақ халқының саяси әлеуметтік, 
мәдени  рухани  тарихында  өшпестей  із  қалдырған  тұлға.   Халқымыздың  сарқылмас 
қазынасы  -  ауыз  әдебиеті  мұраларын  жинау,  оларды  жіктеп,  өңдеп  бастыру, 
әдебиеттану,  көркем  аударма  Әлиханның  сонау  бастан  сүйсіне  атқарған    істерінің 
бірі.  «Қазақтың  ұлт  болып  өркениетті  ел  қатарлы  өмір  сүруі  үшін  ең  алдымен, 
халықтың  сана-сезімін  оятатын  жағдай  тудыру  керек,  қазақтың  ұлттық  тілін, 
әдебиетін  өрістету  керек.  Өз  әдебиетін  қалыптастыруда  табысқа  жеткен  халық  қана 
азат  өмір  сүре  алады»  деп  білген  Әлихан  ұлттық  әдебиетімізді  өркендетуде  жан-
тәнімен еңбек етеді [5, 91 б.].   
Халықтың  мәдениетін  көтеруде,  ой-санасын  оятуда,  халықты  надандық 
құрсауынан шығарудағы баға жетпес ойын ол студенттік күндерден-ақ түсінген. Сол 
мақсатта  заманындағы  қазақтың  алдыңғы  қатарлы  зиялылары  мен  әдебиет 
өкілдерінің басын біріктіруге ұмтылады. Оларды халыққа қызмет етуге, білім беріп, 
көзін  ашуға  шақырады.  Сонымен  қатар, Әлихан  Бөкейхановтың  әдебиеттану 
тұрғысынан  жазылған  еңбектері  ғалым  Дихан  Қамзабекұлы  тарапынан  жан-жақты 
қарастырылады.  Бұл  зерттеуде  Әлихан  Бөкейхановтың  алғашқы  еңбектерінің  бірі 
ретінде  «Женщина  в  киргизкой  былине  Кобланды»  атты  мақаласы  туралы  сипаттама 
берілген.  «Туркестанские  ведомости»  газетінің  бірнеше  санында  жарияланған.  Әлихан 
Бөкейхановтың  әйгілі  «Қобыланды»  жырындағы  әйел  бейнесі»  деп  аталған  мақаласы 
белгілі  ғалым,  академик  С.Қасқабасов  тарапынан  жан-жақты  талданып,  сол  кездегі  қазақ 
фольклористикасы  үшін  аса  маңызды  бірнеше  мәселе  көтерілгенін  жеріне  жеткізе 
айтылып:  «Бұлар  эпостың  тарихилығы,  «Қобыланды»  жырының  шығу  мезгілі,  қазақ 
фольклорының  түрлері,  жыршы  және  оның  шеберлігі,  қоғамдық  ой-санасының  жырда 
көрініс  табуы,  «Қобыланды»  жырындағы  әйелдер  бейнесі,  олардың  атқарып  отырған 
идеялық  қызметі.  Осындай  ғылыми  мәнді  проблемаларды  автор  сол  кездегі 
әлеуметтік, моральдық мәселелермен ұштастыра қарастырған»,- делінген. 
Ағартушы Әлихан Бөкейхановтың «Қыр баласы» деген лақап атпен Мәскеуде 
1926  жылы  «Кеңес  Одағындағы  елдердің  кіндік  баспасында»  төте  жазумен 
жарияланған  «Дүниенің  құрылысы»  (Астрономия)  оқулығы.  «Дүниенің  құрылысы» 
орыстың академик жазушысы Д.Грабенің еңбегін қазақшаға аударған оқулық. Біз бұл 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
302 
еңбекті  толығымен  төте  жазудан  қазіргі  кирилл  графикасына  көшірдік.  Оқулық  101 
беттен  тұрады,  4500  данамен  шыққан.  «Қыр  баласы»  лақап  аты,  біздің  ойымызша, 
Әлихан Бөкейхановқа тиесілі. Себебі «Қазақ» газетінің алғашқы нөмірлерінен бастап 
жер,  мемлекет,  қоғам  жайындағы  мақалалары  мен  аудармаларында  Алаш  зиялысы 
Ә.Бөкейханов «Қыр баласы» лақап атын пайдаланып отырған. Аты аталған бұл еңбек 
–  дүниенің  құрылысы,  жер  мен  ғаламшарлардың  орналасуы  жайында,  ғарыштық 
кеңістік  туралы  қазақ  оқушысына  ғылыми  түрде  алғаш  берілген  астрономиялық 
теориялық  білімдердің  жиынтығы.  Бұл  еңбек  сол  кезеңдегі  қазақ  оқушысына  алғаш 
ғылыми  түрде  берілген  түсінік  болғанымен,  ондағы  айтылатын  аспан  кеңістігі 
жөніндегі мәліметтер қазақ оқырмандарына таңсық дүние емес еді.  
ХХ  ғасырдың  алғашқы  жартысында  ғылым  тілін  қалыптастыруда  сүбелі  үлес 
қосқан Әлихан Бөкейхановтың «Қыр баласы» деген лақап атпен жариялаған ғылыми 
аудармалар  мен  оқулықтарының  тізімі  төменде  беріліп  отыр:  Астрономия  әліп-биі 
(К.Фламмарионнан  аударған).  Мәскеу,  1924.  –  225  бет; Дүниенің  құрылысы  (Д.Граведен 
аударған).  Мәскеу:  Кеңес  Одағындағы  елдердің  кіндік  баспасы,  1926.  –  101  бет;  Жердің 
қысқаша тарихы (Т.Тутковскийден аударған). Мәскеу, 1926. – 102 бет; Мұғалімдерге хат: 
Пыланеттер Ж.М., 1926. – №14-15. – Б. 21-25. 
«Дүниенің  құрылысы»  оқулығы  мынадай  14  бөлімнен  тұрады:  1.  Бет  ашар.                      
2. Дүниенің құрылысы. 3. Пыланеттер. 4. Дүниенің тартатын күші. 5. Жер - пыланет. 
6.  Жылдың  қыс,  жаз,  жазғытұр,  күз  уақыттары.  7.  Календарь.  8.  Күн.  9.  Ай.                        
10.  Көлеңкелену.  11.  Кометелер.  12.  Жұлдыз  жауын.  13.  Көшпейтін  жұлдыздар.                  
14.  Дүниеде  тоқталмай  іс  қылып  тұрған  күштер.  Бұл  еңбекті  таза  аударма  деуге 
болмайды,  негізінен  қазақ  оқушыларының  талап-тілегіне  лайықталған  кезеңдік 
оқулық деуге әбден болады. Мәселен, бұнда «қыр баласының» өзіндік дүниетанымы 
мен  қазақ  халқының  дүниетанымына  тән  түсініктерді  баяндайтын  тұстар  жиі 
ұшырасады.  Сол  кезеңдегі  қазақ  оқырмандарының  аялық  білімін  ескере  отырып,  ол 
ғылыми  ой-жосықтарды  қазақ  дүниетанымына  жақын  ұғым,  түсініктермен  беруге 
тырысқан.  Сол  үшін  күнделікті  өмірден,  айнала  қоршаған  ортадан  мысалдар  алып 
ұғынықты  етіп  сипаттаған.  Мысалы:  «Бұлт  жоқ  ашық  түнде  жазық  далаға  шығып 
аспанды  қарастырсақ,  тозған  қараша  үйдің  жыртығындай  күн,  жарық  жұлдыздарды 
көреміз.  Осылардың  ішіндегі  ең  жарығы  қашан  қарасаңда  бір  орыннан  көшпеген 
сықылды  көрінеді.  Ең  жарық,  ең  сұлу  жұлдыздар  қозғалса  да  матаулы  түйедей 
матауын  жазбайды.  Осындай  матаулы  жұлдызды,  жұлдызшаларды  ұялы  жұлдыз  дейді. 
Ұялы  жұлдыздар  аспан  кеңдігінде  шашып  тастаған  асықтай,  шашылып  жатыр».  Осы 
мәтіндегі қараша үйдің жыртығындай, матаулы түйедей матауын жазбай, шашып тастаған 
асықтай деген теңеу сөз тіркестері қазақтың қай баласына да түсінікті еді әрі ғылыми ұғым 
дәл берілген, көзге елестетуге де қолайлы еді.  
Ағартушы, ғалым Әлихан Бөкейхановтың қаламынан туған «Исторические судьбы 
киргизского  края  и  культурные  его  успехи»,  «Киргизи»,  «Жағрафия»,  «Астрономия», 
«Материалы  к  истории  султана  Кенесары  Касымова»  атты  еңбектері  оқушы  қауымға 
арналған тарихи, саяси, этногарфиялық, географиялық тұңғыш еңбек болып табылады. 
Әлихан  Бөкейхановтың  педагогикалық  мұраларындағы  зерттеулерінде  оқыту 
мен тәрбиелеу бір-бірімен байланыста болатын үрдіс ретінде қарастырады. Тұлғаны 
қалыптастыруда  тәрбиенің  атқаратын  рөлін  Әлихан  өз  еңбектерінде  жан-жақты 
дәлелдейді.  Оның  қазақ  отбасындағы  бесік  тәрбиесі,    ұл  бала  мен  қыз  балалрға 
арналған салт-дәстүр бойынша тәрбиелеуді өзнінің еңбетерінде арқау етті. Ағартушы, 
қоғам  қайтакері  Әлихан  Бөкейхановтың  ойынша:  «әрбір  қазақ  баласы  өз  еліне,  халқына 
адал  қызмет  ету,  бауырларына  қамқор  болу  керек,  сонда  біз  армандаған  қазақ  елінің 
азаматын тәрбиелейміз», – дейді. Бұл айтылған тағылымдық өнегенің ұлттық мүдде және 
мұралармен де шендесіп жатқанын білеміз. 
Тәрбиесіз  жинақталған  білімнің  қоғамға  тигізер  пайдасы  болмайтындығын 
айтады.  «Ән  өлең  һәм  оның  құралы»  атты  мақаласында  эстетикалық  тәрбие  өз 
көрінісін тапқан. Автор өнердің тұлғаны қалыптастырудағы рөлін ерекше атап өтеді. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №4-2016ж.  
 
303 
«Ән адамның бар ет тамыр, сүйек-сүйегін қозғайды, бәрін ерітеді, елжіретеді», - деп 
жазады  автор.  Әлихан  Бөкейхановтың  бұл  ойы  әннің  құдіреттілігін  бейнелейді.  Ән 
дене  тәрбиесіне  әсер  ететіндігін  көрсетеді.  «Жаңа  туған  бала  жылау  әні,  солқылдау 
әнімен дүниеге келеді», - дейді.  
Әлихан Бөкейхановтың қазақ егіншілігі мен мал шаруашылығы, соның ішінде 
қазақтың сиыр, қой және жылқы шаруашылығы туралы іргелі зерттеулер жариялады. 
Қазақ  тарихы,  әдебиеті  мен  фольклоры  туралы  жүздеген  мақалалар  жазып,  «Қозы 
Көрпеш  –  Баян  Сұлу»,  «Ер  Тарғын»,  «Ер  Сайын»  секілді  халық  ауыз  әдебиетінің 
бірнеше  үлгілерін  жинақтып,  баспа  бетіне  шығарды.  Ол  ғылыми  атаққа  да,  ғылыми 
дәрежеге  де  ұмтылмады,  өйткені  негізгі  күш-жігерін  саяси  күреске  жұмсады.  Кейде 
ғылыми  жұмыстарын  еріксіз  саяси  күрес  барысында  жазуға  тура  келді.  Академик 
Әлкей Марғұланның  естеліктерінде, Алаш көсемінің 1925-1927 жылдар аралығында 
Ленинград мемлекеттік университетінің профессоры болғандығы айтылады.  
Өз  дәуірінен  озық  ойлайтын  Әлихан  Бөкейхановтың  дидактика  туралы 
айтылған  дәйекті  пікірі  бүгінгі  этнопедагогиканың  қағидаларымен  байланысты 
болатын практикалық әдістің лаборториялық әдіске жақын екендігін дәледейді. Оның 
ойынша,  практикалық  әдіс  мұғалімнің  басшылығымен  сабақты  бекіту  кезеңінде 
қолданылады.  Әлихан  Бөкейханов  оқушының  қажетті  білім  алуы  мұғалімнің 
шеберлігіне байланысты екендігін айтады. Ол былай деп жазады: «Баланы баулыған 
оқытушы  ісіне  шебер  болса,  өзі  де,  балаларды  табиғатты  әліп-бидей  оқып,  аты 
бәйгеден  келіп,  бүркіті  түлкі  алып  қызыққа  батады  да,  қуанады.  Бала  оқуға  күйі 
түскен қаршығадай, түлеп ұшады», – деп келтіреді [5, 92 б.].   
Қорыта  келегенде,  Әлихан  Бөкейхановтың  қазақ  педагогика  ғылымының 
қалыптасуы мен дамуына өзінің қолтаңбасын қалдырған ғалым деп білеміз. Бұдан бір 
ғасыр  бұрын  айтқан  Әлихан  Бөкейхановтың  «ОҚЫТУДЫ  АНА  ТІЛІНДЕ  ЖҮРГІЗУ 
КЕРЕК» деген пікірі күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.  

жүктеу/скачать 18,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: