А. О. Искакова
,
А. Торемуратова
81
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012
Иноязычное заимствование и развитие многозначности: номинативная общность
и взаимодействие (на материале русского языка)
А. К. Казкенова
к.ф.н., доц. КазНПУ им. Абая, Алматы, Казахстан
Аннотация. В статье рассматривается взаимосвязь двух способов номинации – заимствования и
развития многозначности. Особое внимание уделено описанию семантического калькирования,
вторичного заимствования и развития новых значений у заимствованных слов в русском языке.
Существующая взаимосвязь между заим-
ствованием и другими способами языковой
номинации обусловлена двумя факторами. Во-
первых тем, что разные способы номина–
ции имеют некоторые общие онтологические
свойства (ср. универсальную модель слово-
производства И.С. Торопцева [14]). Во-вторых,
вследствие этого способы номинации активно
взаимодействуют: граница между разными
типами номинативных единиц подвижна и
проницаема, причем, как в системе языка, так и
в языковом сознании человека (ср. случаи
опрощения, переразложения и т.п., явление
ложной этимологии, калькирование, пересече-
ние внутриязыковой и межъязыковой мотиви-
рованности и т.п.).
Отметим, что в лингвистике уже имеется
опыт сравнительного анализа разных способов
номинации. Так, описание «внутренней бли-
зости» многозначности и словообразования
представлено Ю.Д. Апресяном [1, с. 175, 187 –
193]. Попытка описания взаимосвязи заимство-
вания и словообразования была предпринята
нами в работе [7].
В рамках данной статьи мы рассмотрим
соотношение иноязычного заимствования с
развитием многозначности и словообразо-
ванием.
Внутренняя номинативная близость двух
способов номинации обусловлена тем, что как
развитие многозначности, так и иноязычное
заимствование основаны на вторичном ис-
пользовании готовой, уже существующей
языковой формы. Это отличает данные способы
номинации от фразообразования и словопро-
изводства, которые представляют собой спо-
собы «конструирования» – соединения имею-
щихся в языке компонентов (морфем или слов)
в новые комплексы.
«Вторичность» использования языкового
материала предопределяет «пограничное» по-
ложение этих способов номинации в известной
оппозиции номинации-производства и номина-
ции-выбора. Действительно, появление нового
наименования в обоих случаях связано с вы-
бором того или иного элемента, уже имею-
щегося в «инвентаре» номинатора, и его ис-
пользованием в новых, трансформирующих,
условиях (под условиями понимается не только
новый контекст, но и особая коммуникативно-
прагматическая установка номинатора).
Однако это очевидное сходство заимство-
вания и развития многозначности не скрывает и
не менее очевидного различия между ними: в
случае заимствования единица языка-источ-
ника переносится в другую языковую среду, в
то время как первичные и вторичные значения
сосуществуют в одном языке.
Тем не менее сходство между заимствова-
нием и развитием многозначности предопре-
деляет их взаимодействие и взаимовлияние. В
качестве основных проявлений такого взаимо-
влияния рассмотрим случаи семантического
калькирования, вторичного заимствования, раз-
вития семантики заимствованного слова в рус-
ском языке.
Одним из ярких проявлений взаимодействия
иноязычного заимствования и развития много-
значности является семантическое калькиро-
вание. Под семантической калькой понимается
«заимствование переносного значения слова»
[2, c. 211]. Л.П. Ефремов понятие семанти-
ческого калькирования рассматривал более
широко: «Семантическое калькирование – это
не только переосмысление, но и любое приме-
нение слова по иноязычному образцу, являю-
щееся переводом калькируемого объекта» [5, с.
142].
Несмотря на то что в ситуации калькиро-
вания принцип номинации, действительно, яв-
ляется чужим, заимствованным, для создания
наименования используется «свой» языковой
материал (форма используемого в языке слова в
случае семантического калькирования), т.е. на-
лицо «гибридность» калькирования как способа
обозначения. Поэтому можно согласиться с
Иноязычное заимствование и развитие многозначности: номинативная общность и взаимодействие
82
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
Л.П. Ефремовым, исключающим кальки из
числа заимствований и утверждающим их
особый статус в языке [там же].
В свою очередь особый статус калек в
системе языковых обозначений позволяет им
выполнять особые функции: «Лингвистическая
значимость калек заключается в обогащении
ими словарного запаса без внедрения ино-
странной оболочки, а также в сближении об-
разов мышления двух народов и их восприятия
языковой картины мира» [4, с. 100].
В отличие от прямого заимствования
1
, каль-
кирование требует от номинатора более глубо-
кого знания языка-источника. В то же время
иноязычное происхождение калек под «маской
исконности» (выражение Л.П. Ефремова) носи-
телями языка может вообще не замечаться. Ср.
образную характеристику, данную Е.А. Зем-
ской калькированию: «Калькирование – явле-
ние очень активное, можно сказать, агрессив-
ное. Кальки проникают в речь даже тех людей,
которые строго оберегают свой русский язык и
не допускают в него заимствований. Кальки
менее заметны, чем заимствования. Это, так
сказать, тайный переодетый враг, а не явный
грабитель, который ломится в дом» [5, с. 122].
Позволим себе предположить, что калькиро-
вание, в первую очередь семантическое, под-
черкивает неравноправность языков. Как пра-
вило, калькируются слова из языка более пре-
стижного, более распространенного и т.д. в
язык, обладающий меньшей степенью престиж-
ности, распространения и т.д. Прямое заим-
ствование, напротив, возможно и в обратном
случае.
Отсутствие каких-либо формальных отли-
чий у семантических калек нередко затрудняет
установление их статуса (исключение могут
составить лишь кальки с «затемненной» моти-
вированностью). Для доказательства иноязыч-
ного происхождения того или иного произ-
водного значения необходимо, по мнению
Л.П. Ефремова, опираться «на сведения о воз-
никновении значений слова, на те внеязыковые
факторы, которые обусловили развитие данных
значений» [5, с. 146].
Семантические кальки (прежде всего семан-
тические кальки английских слов) стали яркой
приметой русского языка последних лет.
Л.П. Крысин отмечает смену видов калькирова-
ния и его источников в истории русского языка:
«Если сравнивать современный этап развития
русского языка с предшествующими этапами,
то надо отметить различие в типах калек. В
XIX – начале XX в. преобладали кальки слово-
образовательного типа…; основным их источ-
ником был немецкий язык… В русском языке
наших дней преобладают кальки семантические
и сочетаемостные, а главным их источником
является английский язык (преимущественно в
его американском варианте). При этом осно-
ванными сферами появления калек являются
сферы дипломатии, политики, спорта, моды и
нек. др., а распространяют их, внедряют в
широкое употребление средства массовой ин-
формации» [8, с. 31 – 32].
Примерами семантических калек являются
такие компьютерные термины, как «паутина»
(‘всемирная паутина’ [13, c. 720], от англий-
ского web), «сеть» (‘компьютерная сеть’ [там
же, с. 911], от английского net), «страница»
(‘доступный для просмотра пользователей
документ в информационной сети, содержащий
текст, графические и видеоизображения, звуко-
вое сопровождение со ссылками на информа-
цию других таких документов и почтовых
ящиков’ [там же, с. 954], от английского page),
«совместимость» (‘способность компьютера,
аппаратного оборудования работать с устрой-
ствами и программами другого компьютера’
[там же, с. 932], от английского compatibility) и
т.д. (примеры семантических калек см. также в
[4]; [8]; [11] и др.).
Следующий пример употребления калек
«сеть», «паутина» иллюстрирует не только их
полное освоение, но и дальнейшую метафори-
зацию в русском языке: «Молодые люди пу-
таются в сети точь-в-точь как мухи в пау-
тине. И какой-то паук обязательно высосет их
энергию. Вот почему глаза как спирохеты.
Хозяева сетей – пауки!» (
http://www.kp.ru/
daily/25644/808270/
).
Другим проявлением взаимодействия двух
способов номинации являются результаты вто-
ричного заимствования, когда «наряду с
ранее заимствованным и ассимилированным в
языке словом появляется слово, по форме сов-
падающее с ранее заимствованным, но имею-
________________________
1
В противовес калькам заимствования иногда называют прямыми заимствованиями, т. е. заимствованиями материальными, ориги-
нальными. Здесь мы сталкиваемся с омонимией терминов, поскольку, кроме указанного, термин «прямое заимствование» также может
иметь значение «непосредственное заимствование», «заимствование, проникшее в данный язык непосредственно из другого языка (т.е.
не через третий язык)».
А. К. Казкенова
83
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012
щее иное значение» [9, с. 143]. Вторичное заим-
ствование подразумевает, таким образом, новое
семантическое освоение при уже осуществлен-
ном ранее формальном освоении иноязычного
по происхождению слова.
В таких случаях не всегда следует говорить
о расширении семантической структуры слова
за счет нового значения, иногда это ведет к
развитию омонимии: «процесс вторичного за-
имствования объективно представал как семан-
тическое развитие иноязычного слова, хотя
реально это было подведением нового смысла
под уже существующий материальный знак» [3,
с. 259].
Примером развития омонимии в результате
вторичного заимствования могут служить слова
«акция 1» (‘ценная бумага, свидетельствующая
о пае в предприятии’, от немецкого слова Aktie)
и «акция 2» (‘действие, предпринимаемое для
достижения какой-либо цели, политической
или военной’, от польского слова akcja) [12, с.
24]. Многозначным словом, структура которого
формировалась под воздействием вторичного
заимствования, является слово «волюнтаризм»:
«1. (2 пол. ХХ в.). Политика, не считающаяся с
объективными законами истории, определяемая
субъективной волей. 2. (нач. ХХ в.)_ Философ-
ское направление, признающее волю основой
всего существующего.» [там же, с 48]. Анало-
гично относительно новое вторичное заимство-
вание «администратор» (‘специалист, осу-
ществляющий контроль за использованием
компьютерной базы данных, сети: правиль-
ностью ввода и своевременностью пополнения
данных, метода доступа к ним’) является омо-
нимом по отношению к существительному
«администратор» (‘должностное лицо управ-
ления какой-л. организации, учреждения’), но
связано отношениями полисемии (как прямое
значение с переносным) с лексико-семанти-
ческим вариантом «администратор» (‘сово-
купность программно-вычислительных средств,
управляющих порядком выполнения программ
в компьютере, компьютерной сети’) [13, с. 47 –
48].
Следовательно, случаи развития омонимии в
результате вторичного заимствования не могут
рассматриваться как факты взаимного влияния
рассматриваемых способов языковой номина-
ции.
Ряд отличительных особенностей вторич-
ного заимствования позволяет рассматривать
его обособленно от таких смежных явлений,
как семантическое калькирование и развитие
внутриязыковой полисемии.
Е.В. Маринова указывает на следующие
отличительные особенности разных видов
«скрытого заимствования» – семантического
калькирования и вторичного заимствования:
1. «при семантическом калькировании слово,
заимствующее значение, чаще всего является
исконным… Вторично заимствованное слово –
иноязычное слово (по определению)»; 2. «каль-
кируется всегда (!) переносное значение. При
вторичном заимствовании может «переходить»
и непереносное значение»; 3. «особенностью
вторичного заимствования является то, что
перенос значений на один и тот же «мате-
риальный объект» происходит иногда неодно-
кратно… В случае с семантическим калькиро-
ванием нечто подобное вряд ли возможно» [10,
с. 134].
Кроме того, если речь идет об образовании
омонимов, дополнительным признаком может
служить разный набор производных слов.
Распознаванию вторичного заимствования,
отграничению его проявлений от внутриязы-
кового развития многозначности, по мнению
Л.П. Крысина, способствует учет следующих
лингвистических факторов: 1. неорганичность
появления новых значений внутри языковой
системы; 2. наличие разных источников заим-
ствования («может быть и один, общий язык-
источник, но время заимствования – разное»)
[9, с. 145 – 146].
Кроме семантического калькирования и вто-
ричного заимствования, пересечение заимство-
вания и развитие многозначности обнаружи-
вается и в случаях самостоятельного семан-
тического развития заимствования в русском
языке. Яркой иллюстрацией такой эволюции
семантики заимствования в русском языке
является слово «династия», которое, помимо
главного значения ‘Ряд монархов одного и того
же рода (одной и той же фамилии), последо-
вательно сменяющих друг друга на престоле по
праву наследования’, во 2-ой половине ХХ века
развило переносное значение ‘Несколько поко-
лений одной семьи, представители которых
работают в одной области производства, науки,
искусства’ [12, с. 68]
Замечательный пример развития перенос-
ного значения (ставшего впоследствии пря-
мым) у заимствованного слова в русском языке
приводит Л.О. Чернейко: «Слово ажиотаж
пришло в русский язык из французского
Иноязычное заимствование и развитие многозначности: номинативная общность и взаимодействие
84
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
( l´̀agiotage), где оно имеет значение ‘биржевая
игра, спекуляция’ и является производным от
глагола agioter с узкоспециальным значением
‘играть на бирже’ ( l´̀agioteur – биржевой игрок,
спекулянт). В современном русском языке
«биржевое» значение слова (‘искусственное,
спекулятивное повышение или понижение
курса биржевых бумаг или цен на товары’)
представляется уже фактом историческим…
только исторический подход к анализу зна-
чения слова позволяет признать этот ЛСВ слова
производным значением, возникшим на рус-
ской почве… в результате актуализации потен-
циальной семы «биржевого» значения» [15, с.
235].
Этот пример показывает, что под влиянием
как собственной семантической эволюции, так
и вторичного заимствования может меняться
структура многозначного заимствованного слова:
в частности, меняется иерархия лексико-семан-
тических вариантов; устаревают и забываются
отдельные лексико-семантические варианты и
т.д. Хронологическая последовательность появ-
ления лексико-семантических вариантов в
языке не всегда совпадает с их положением в
семантической системе заимствованного слова.
Ср. следующую словарную статью слова «дубль»:
«(сер. ХХ в.) 1. Повторение, вариант, второй
экземпляр чего-л. (особенно повторная съемка
эпизода в фильме). 2. Вторая, запасная команда
на спортивных состязаниях. 3. (нач. XIX в.).
Термин карточной игры (например, половина
партии в висте).» [12, с. 76]
2
. Третий лексико-
семантический вариант слова «дубль», появив-
шись в русском языке ранее остальных, на
современном этапе истории языка в семанти-
ческой структуре слова занимает периферийное
место.
Таким образом, иноязычное заимствование
и развитие многозначности сближаются друг с
другом как способы номинации, основанные на
вторичном использовании уже существующего
языкового материала. Такие явления, как се-
мантическое калькирование, вторичное заимст-
вование, собственное семантическое развитие
заимствований, подтверждают возможность их
взаимодействия в рамках единой номинативной
системы русского языка. Но если первое и
второе проявления при этом показывают, как
иноязычное заимствование может стимули-
ровать развитие многозначности разных по
происхождению слов в русском языке, то по-
следнее, наоборот, демонстрирует, как развитие
многозначности расширяет семантическую
структуру заимствования.
Литература:
1. Апресян Ю.Д. Избр.тр., т.1. Лексическая
семантика: 2 изд., испр. и доп. – М.: Школа
«Языки русской культуры», 1995. – 472 с.
2. Арапова Н.С. Калька // Лингвистический эн-
циклопедический словарь/ Под ред. В.Н. Яр-
цевой. – М.: Советская энциклопедия, 1990.
– С. 211.
3. Биржакова Е.Э., Войнова Л.Л., Кутина Л.А.
Очерки по исторической лексикологии рус-
ского языка XVIII века. Языковые контакты
и заимствования. – Л.: Наука, 1972. – 431 с.
4. Володарская Э.Ф. Заимствование как отра-
жение русско-английских контактов // Во-
просы языкознания, 2002, №4. – С. 96 – 118.
5. Ефремов Л.П. Основы теории лексического
калькирования. – Алма-Ата: Изд-во КазГУ,
1974. – 191 с.
6. Земская Е.А. Язык русского зарубежья:
итоги и перспективы исследования // Рус-
ский язык в научном освещении. 2001, №1. –
С. 114 – 131.
7. Казкенова А.К. Заимствованные и производ-
ные слова в современном русском языке:
основные варианты соотношения // Русский
язык и литература во времени и простран-
стве: Материалы 12 Конгресса МАПРЯЛ.
Шанхай, 2011. С. 278 – 283 (см. также: Рус-
ский язык за рубежом. М., 2011, №4. – С. 43
– 48).
8. Крысин Л.П. Лексическое заимствование и
калькирование в русском языке последних
десятилетий // Вопросы языкознания, 2002,
№6. – С. 27 – 34.
9. Крысин Л.П. Вторичное заимствование и его
описание в толковом словаре // Русский
язык сегодня. Вып. 3. Сб. ст. – М., 2004. – С.
143 – 149.
10. Маринова Е.В. О типах скрытого заимство-
вания в современном русском языке // Рус-
ский язык: исторические судьбы и современ-
ность. Труды и материалы III Международ-
ного конгресса преподавателей русского
языка. – М.: МАКС Пресс, 2007. – С. 134 –
135.
_______________________
1
Датировка вхождения слов и отдельных значений в русский язык в [12] предоставляет возможность следить за временной
последовательностью формирования структуры многозначных заимствований.
А. К. Казкенова
85
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012
11. Пфандль Х. О силе и бессилии пуризма. Ан-
глицизмы и интернационализмы и их воз-
можные альтернативы (на материале русского,
словенского и хорватского языков) // Во-
просы языкознания, 2003, № 6. – С. 108 – 122.
12. Словарь иностранных слов: актуальная лек-
сика, толкования, этимология. / Н.Н. Ан-
дреева, Н.С. Арапова и др. – М.: Цитадель,
1997. – 320 с.
13. Толковый словарь русского языка начала
XXI века. Актуальная лексика. / Под ред.
Г.Н. Скляревской. – М.: Эксмо, 2008. – 1136 с.
14. Торопцев И.С. Словопроизводственная мо-
дель. – Воронеж: Изд-во Воронежского ун-
та, 1980. – 148 с.
15. Чернейко Л.О. Лингво-философский анализ
абстрактного имени. – М.: Изд-во МГУ,
1997. – 320 с.
* * *
Мақалада номинацияның екі тәсілінің – кірме сөздер
мен сөздердің көп мағыналылығы дамуының өзара бай-
ланысы қарастырылады. Мұнда орыс тiлiндегi семанти-
калық калькалауға, туынды кірме сөздерге және кірме
сөздердін жаңа мағыналарының ары қарай дамуын си-
паттауға ерекше назар аударылған.
* * *
In the article is considered an interaction of two methods
of nomination – borrowing and development of polysemy. The
special attention is given to description of the semantic
calking, second borrowing and development of new meanings
from loan-words in Russian language.
Әлемнің тілдік бейнесіндегі «Әйел-еркек» ұғымдары
А. Р. Найманбай
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Астана, Қазақстан
Аннотация. Тіл – қоғамдағы қарым-қатынас құралы болуымен бірге, ұлттың өмірінен, оның
тарихы мен мәдениетінен, менталитетінен ақпарат беретін және қоғамды дамытушы қүш болып
есептеледі. Жеке бір сөздің толық концептісі оның семантикалық және ассоциациялық өрісі
арқылы айқындалады. Сөздің семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болған
ақпараттың құрамында когнитивтік және прагматикалық мағыналардың элементтері бейнеленеді.
Мақалада «еркек-әйел» бейнелерінің ұлттық табиғаты мен халықтық менталитет арасындағы
байланысы мәселелері қарастырылады.
Тіл – адамзаттың ойлау, қабылдау, пайым-
дау арқылы ақиқат дүниені танудың құралы
ретінде ой-сананың обьективтенуі болып, қо-
ғамдық сананың түрлерін қалыптастыруда әсер
ете алады. Белгілі бір этностың өмір сүру ке-
зеңі, оның мәдени-даму тәжірибесі ретіндегі
ақпараттарды тілде қалдырып отырады.
Таным адам табиғатына негізделген, қорша-
ған әлем заңдылықтарынан нәр ала қалыптас-
қан күрделі де маңызды құбылыстардың бірі
болғандықтан, когнитивистер тілдік зерттеу-
лерді әлемдік бейнемен, жанды-жансыз құбы-
лыстармен, нақтылы-абстрактылы ұғымдармен
байланыстыра дәйектеу қажеттігін және сол
арқылы жасалатын модель үлгілерінің дерек-
танымдық мәнін атады, логикалық танымның
дедуктивті-индуктивті амалдарына да осы мақ-
сатта жүгінді. Ғалым Р. Сыздықтың «таным-
дық» талдауларында да «картина», «әлем», «қа-
лып» секілді сөздердің идеялық мазмұнын бас-
шылыққа алған үзінділер орын алған. Автор
«заманының әлеуметтік картинасы», «нақты
картинаны беру», «әсемдік әлемі» [1, 66]
сынды тіркестерді қолдана отырып, өмірлік
тәжірибені адамның танымдық қабылдауымен,
тілдік қорымен, ойлау әрекетімен байланыс-
тырды, сол арқылы тілтанымның өзекті мәсе-
лелерін зерделейді.
Тілді дүние тану құралы, «еске не іске керек
ұғым» деп қабылдау қоршаған әлемдегі зат-
тарды атау немесе тану барысында алуан түрлі
қарама-қарсылықтар сәйкестігін тудырары сөз-
сіз. Айталық, тілші қолданысында барша заттар
«деректі-дерексіз», «жанды-жансыз», «бернелі-
бернесіз» құбылыстар жіктемесін құрайды, сон-
дықтан ол ғаламды тану арқылы жасалған тіл-
дік құралдар да осы аталған ұғымдардың үйле-
сімді бейнесі болып табылады деп есептеді.
«Тіл көрнектілігі» мен «Тіл (лұғат) анықтығын»
сөз өнерінің негізгі шарттары қатарында қарас-
тырған зерттеуші ғалам мен тіл сөздерінің
байланысын сол күрделі сабақтастықтың, та-
биғи танымдық қажеттіліктің өзегі етті. «...адам
сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін де-
Иноязычное заимствование и развитие многозначности: номинативная общность и взаимодействие
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
86
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
рексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттар-
ды бернелі затша сипаттайды, жансыз затты
жанды заттай ғамалдайды» [2, 15] деген автор
пікірі соған айғақ. Адам танымындағы қарама-
қарсылық қағидаларын оның «сана-саңлауына
келіп түсетін» ұғымдар тізбегі деп түсінген
ғалым, сонымен қатар, таным мен тілдік амал-
дар арасындағы арақатынасты сөйлеуші немесе
айтушы тілінің анықтығын уәждейтін шарт
ретінде қабылдады. Автор «айтылған лебіздің»
яки «тілдің анықтығын» да көрген-білген зат-
тың нақты танылуымен ұштастыра келе, «адам
анық танитын нәрсесін анық атайды да, көмескі
танитын нәрсесін көмескі, күңгірт атайды» [2,
151] деген тоқтамға келді. Олай болса, «ой-
лаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес келу»
керектігін [2, 153], сөйлеуші тіліндегі сыртқы
көркемдік пен мағына бірлігін тілтанымдық тұ-
жырымдарына арқау еткен ғалым лингвистика-
лық талдаулардың аясын кеңейтумен қатар,
терең философиялық байланыстардың бүгінгі
тіл ғылымындағы орны мен қызметін диалек-
тика заңдары негізінде дәйектеп көрсетеді.
Ғалым А.С. Әділова көркем шығармадағы
мәтіннің танымдық байланысы туралы былай
дейді: «Кез келген көркем шығарма белгілі бір
оқырман тобына арналады және ол уақытқа
тәуелді емес. Шыққан бетте үлкен қызығу-
шылық тудырып, таласа оқылатын туынды
араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал қай-
сыбір басында елеусіз қалған мәтін жылдар өте
үлкен қажеттілікке айналуы мүмкін. Демек,
әрбір көркем туынды – қажеттілігіне қарай
өзектелетін, әр ұрпақ өз бетінше дербес ақпар
ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын
ашық жүйе. Көркем мәтін оқыған әрбір
адамның ког-нитивтік базасы, кеңістігі, тілдік-
мәдени құзі-реті әр түрлілігіне байланысты оны
қабылдап, түсіну де әр қилы болады, ал мұның
өзі көркем шығарма семантикасының түрліше
интерпрета-циялануына әкеледі» [3, 9].
Тіл – қоғамның рухани және мәдени өмірі-
нің өзіндік ерекшеліктерінің жиынтығы санала-
тын мәдениетпен қатар тұратын маңызды көр-
сеткіш. Онда халықтың өмір салты мен өмірі-
нің тарихи кезеңдері көрініс табатын тілдік
бейнесі сомдалады. Дүниенің тілдік бейнесінде
ғалам, әлем, күллі дүние, оның заңдылықтары
туралы барлық білім жинақталады. Ол ақпа-
ратта тілдік және этномәдени қауымдастықтың
әр мүшесін ортақ мүддеге сай тірлік кешіп,
өмір сүруге үйрететін озық үлгідегі «адам және
оның ортасына», «адам және ақиқат шын-
дыққа», «жеке адам және оның рухани болмыс
бітіміне» қатысты лингодидактиқалық мазмұн,
тағылымдық-тәлімдік сарын болады.
Жер бетінде адамзат пайда болған Адам-
Ата, Хауа-Ана кезеңінен бастап, бүгінгі дейін
ғылыми кеңістікте «әйел-еркек» жұптары тал-
данып, зерделеніп келеді. Зерттеуші Н.Н. Аито-
ваның «Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының
когнитивтік семантикасы» атты диссертациясы
тілтанымдық құралдардың мағыналық сипатын
талдауға бағытталған. Ол үшін тілші «...түр-
түсте жалпыланған білімнің когнитивтік сипа-
тын түсіндіруді, сол арқылы олардың онтоло-
гиялық негізін анықтауды» және «олардың
қалыптасу негізінде жатқан сана архетиптерін
айқындауды, түр-түстің концептуалды мазмұ-
нын» [4, 3] сұрыптауды мақсат етті, сондықтан
еңбекте нысанаға алынған бірліктердің тарихи
негіздеріне мән беру, олардың «когнитивтік
семантикалық құрылымын «ғалам бейнесі»
контексінде зерттеу, «түс атауларының қыз-
метін психолингвистикалық негізде түсіндіру»
көзделді. «Әр тілде өз болмысына тән әлемді
құру қалыптасқан. Түр-түстің әр түрлі халық-
тар тілінде таңбалануының бірдейлігі, жақын-
дығы мен ұқсастығы олардың логикалық құ-
рылымдарындағы мазмұн ұқсастығынан хабар
береді. Түр-түс ұғымының әр халықтағы айыр-
машылықтарын негіздеу – субъектінің/этнос-
тың ментальды қасиеттерін, ұлттық сипатын
(ұлтқа қатысты) саралауға, индивидуальды бол-
мысын танытуға септігін тигізсе, ұқсатықтары
мен теңдігін табу жалпы тілдерге ортақ тілдік
универсалийлерді, түстік архетиптерді табуға
көмектеседі. Оны концептуалды талдап, жүйе-
леу ғаламның тілдік бейнесінің санадағы құ-
рылған моделін тануға мүмкіндік береді» [4,
26] деген пікірді ұстанған зерттеуші түр-түс-
тердің халықтық сипатын, символикалық таби-
ғатын, метафоралық мүмкіндігін, ассоциативтік
өрісін арнайы танымдық модельдер арқылы
зердеп, ал когнитивтік семантиканы «...тіл
(түсінік, сөз) арқылы құрылатын/берілетін адам
санасындағы концептуалды білімді таным мо-
делі арқылы зерттейтін ғылым» [4, 27] – деп
қарастырады.
Жеке бір сөздің толық концептісі оның се-
мантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы
айқындалады. Сөздің семантикалық және ассо-
циациялық өрісінде пайда болған ақпараттың
құрамында когнитивтік және прагматикалық
мағыналардың элементтері бейнеленеді.
Зерттеуші Ж. Исаева «Дүниенің паремиоло-
гиялық бейнесі (лингвомәдени аспект)» атты
диссертациялық жұмысында «еркек-әйел» би-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
А. Р. Найманбай
87
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012
нарлылық жұбының мәдени концептері жөнін-
де былай дейді: «Дүниенің тілдік бейнесінде
«ұрғашы-еркек» бинарлылық жұбының «әйел-
дік», «еркектік» белгілері «Адам» микрожүйе-
сінің концептілік аясының сапалық көрсеткіші
ретінде таңбаланады. Мәселен, қазақ тілінде
адамның ішкі жан-дүниесіне қатысты концеп-
тердің антропоморятық белгілері арасында ген-
дерлік дифференциация нақты қойылады. Ішкі
әлемге қатысты жан, ашу, жүрек, т.б. сияқты
концептілерде әйелдің табиғи аналық қызметі
оның қоғамдағы қызметімен (отбасы, ошақ
қасы) тоғыстырылып, «әйел жаны» мейірімді-
лік, жұмсақтық, сұлулық, нәзіктік, төмендік,
қорғаншақтық, т.б. әйелден тілдік ұжым талап
ететін белгілермен сипатталады. Ал ішкі
әлемнің концептердің еркектік дифференциа-
циясын жүректілік, күш-қайрат, айбар, ерлік,
қаталдық, қаттылық, т.б. «еркектік рухтағы»
коннотативтік белгілер айқындайды. «Әйел:
Еркек» бинарлылық жұбы дүниенің паремио-
логиялық бейнесінде «Әйел» және «Еркек»
болып екі дербес, жеке концептілерге ажыра-
тылады. Оларды түзетін тілдік модельдер аста-
рындағы әйел заты мен ер адам туралы этнос
санасына сіңіскенкогнитивтік модель мақал-
мәтел таңбалайтын, сипаттайтын және бейне-
лейтін өмірлік нақты ситуациямен қабысып
келіп, мақал-мәтелдердегі «Әйел» және «Ер-
кек» бейнесінің сапалық және сындық көрсет-
кіштерін әйел немесе ер адамның ішкі дүниесі
мен сыртқы әлеміне қатысты нәзіктік, ұяңдық,
ізеттілік, салақтық, қаталдық, батырлық, еңбек-
қорлық, сараңдық, т.б. категорияларға жіктеуге
негіз болады» [5, 19-20]. Мұндай мысалдарды
біз жазушы Ғ. Мұстафин шығармаларынан да
көре аламыз. Мысалы: Әйел көбінесе еркектің
атағына қарайды («Дауылдан кейін», 185-б.).
Әлден уақытта Бұқпаны ортаға ала, еркек, әйел
жалшылар дүрліге кірді үйге («Дауылдан
кейін», 227-б.). Жанаттың айтқан жылы сөзі
балалармен қоса ата-аналарын да жылытып
тұрды («Миллионер», 389-б.). Әйел, еркек, кәрі,
жас, ең ақырғы тоқсандағы Бақырей де келген
(«Миллионер», 322-б.). Әйел, еркек, ескі, жаңа
жұмысшы болып бас қосқан жиынды Жұма-
нияз ашқалы тұр («Қарағанды», 147-б.). Әйел-
дің қасында бір еркек бар («Қарағанды», 157-
б.). Сот алқасына жергілікті «Қосшы» мүше-
лерінен бір еркек, бір әйел енген («Дауылдан
кейін», 363-б.).
Қазақ мақал-мелдерінде «Әйел» және «Ер-
кек» концептерінің тілдік сипаттамасы «ұл-
қыз», «әке»-«шеше», «ата»-«ана», «қыз»-«ж-
гіт», «қалыңдық» -«күйеу», «келін»-«күйеу»,
«келіншек»-«ер азамат», «қатын»-«бай», т.б.
әлеуметтік-статустық рөлдердің өзара байла-
нысын бейнелейтін әлеуметтік-тұрмыстық,
әлеуметтік-салт-дәстүрлік, әлеуметтік-психоло-
гиялық мазмұндағы көпдеңгейлі микрофрейм-
дік тармақтар тұрғысына негізделеді. Тек кем-
пір-шалдың қарап отырған жалғыз баласы бо-
лып, ауылдан ұзап шыға алмай қалды («Дауыл-
дан кейін», 191-б.). Үлкеннің алдын кесіп өт-
пеген, еркін ата-анасына берген қазақ қызының
үйден кетуі оңай ма («Дауылдан кейін», 408-б.).
Әке-шешем, туған елім осы жақта болатын
(«Дауылдан кейін», 151-б.). Дүниенің паремио-
логиялық бейнесінде «ұл-қыз» микрофреймдік
қатынас қыз тәрбиесіне ұл бала тәрбиесіне
қарағанда өзгеше мән беретін ұлттық тәрбие
жүйесіне, ұлттық таным мен мәдениетте қа-
лыптасқан стереотиптік пайымдарға негізде-
леді Әйел-еркек, кәрі-жас, балаға дейін бар
(«Дауылдан кейін», 96-б.). Ұлы да, қызы да,
қадірлі қонағы да бір өзі («Миллионер», 234-
б.). Әке-шешеден жастай айрылып, оқу іздеп
келдім («Қарағанды», 89-б.). Әйел кімдікі! Екі
еркек кім? («Қарағанды», 60-б.). – Әке-шешем:
«Қазаққа осы оқуың жетеді» деп жібермей
қойды («Дауылдан кейін», 69-б.). Төрт сиырға
соқтықсаң, кемпір-шал, балалар аққа тарығады
(«Дауылдан кейін», 110-б.).
Сондай-ақ жазушы шығармалары негізінде
жақсылық пен жамандық, мейірімділік пен
зұлымдық негізін жүйелейтін «Адам» тірек
компоненті өзінің жеке тұрып білдіретін лек-
сикалық мағыналарының сипатына қарай,
жиынтық мағынасына жалпылауыштық, нақты-
лауыштық, даралаушылық мән ендіреді. Адам
компонентінің ішкі құрылымы «адамгершілік –
адами қадір-қасиет» категориясымен сабақта-
сып жатады да, адамның сыртқы және ішкі
әлемін, яғни мінез-құлық, жақсылы-жаманды
қасиеттерін, ақыл-ой пайымын, білім-білікті-
лігін тұтастай қамтуға бағытталады.
Дүниенің тілдік бейнесінде ұлттық ерек-
шелікке аса бай лексикалық қатарға түр-түс
жатады. Тілдік бейнедегі қара, ақ сөздерінің
мағыналық спектрінің өте кең екендігі байқ-
лады. Қара шаңырақ, қара орман сияқты тіркес-
тер «қасиетті», «үлкен» деген ұғымды білдірсе,
қара жамылу, ниеті қара сияқты тіркестердегі
қара сөзі «қайғы», «қаза», «жамандық» мағына-
сында жұмсалып, символдық мән алуы лингво-
мәдени коннотация болып табылады.
Тіл өз алдына жеке тұрған құбылыс емес, ол
қоғаммен, ойлаумен, халықпен, дүниетаным-
Әлемнің тілдік бейнесіндегі «Әйел-еркек» ұғымдары
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
88
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series.
№ 2(136). 2012
мен, мәдениетпен тығыз байланыса дамитын
күрделі де көпсалалы құрал деп танимыз.
Достарыңызбен бөлісу: |