Казахский национальный

169 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
вать», или «советовать»? Во всех этих случаях 
необходимо  произнести:  Обещаю…,  Благо-
дарю…, Приветствую…, Советую…. Здесь дей-
ствие  и  речь  оказываются  равными,  т.е.  перед 
нами  речевое  действие,  или  речевой  акт.Для 
того  чтобы  в  живом  общении  реализовалось 
такое  речевое  действие,  нужны  определенные 
показатели  речевой,  в  которой  ситуации,  в 
которой  есть  говорящий  я,  его  адресат  ты, 
точка  их  встречи,  момент  контакта  сейчас /5/. 
Глагол с общим значением говорение, который 
осуществляет  в  подобной  ситуации  речевое 
действие речевой акт, в своих формах отражает 
перечисленные  показатели  речевой  ситуации: 
Благодарю!/ Ыраазычылыкбилдирем! При этом 
как  видим,  перед  нами  уже  не  просто  глагол 
(его  называют  перформативным,  действием-
речью), а своеобразное (перформативное) выска-
зывание,  которое  почти  всегда  адресовано: 
Благодарю  вас!  Сизгеыраазычылыкбилдирем! 
И  таких  высказываний-действий  множество.  В 
их  общей  семантике  отражено,  как  уже  гово-
рилось, значение  говорения и значение комму-
никативного  намерения  (интенции)  говоря-
щего, иначе говоря мотивы и цели в силу кото-
рых  действие  осуществляется:  говоря  благо-
дарю и т. д. 
Что  же  значит  слово  "благодарность"?  Да-
рить благо, то есть добро. Это признательность 
в  ответ  на  доброту  людей,  чувство,  рождаю-
щееся  в  душе.  Как  часто,  делая  добро,  подчас 
подсознательно,  мы  рассчитываем  получить 
что-то  взамен.  И  обижаемся,  не  услышав  даже 
"спасибо".  Доктор  Сэмюэл  Джонсон  сказал: 
"Благодарность - результат  высокого  уровня 
нравственного  развития  человека.  Вы  не  най-
дете ее среди невоспитанных людей". Психолог 
Дейл Карнеги говорит о том, что нужно делать 
добро и не ждать "спасибо", чтобы не испыты-
вать  разочарования.  Нужно  учить  людей  отве-
чать добром на добро и воспитывать в них чув-
ство благодарности. /7/ 
В  единицах  речевого  этикета,  обслуживаю-
щих ситуацию благодарности, особенно, что ярко 
проявляется  функция  вежливости.  Человеческая 
неблагодарность  вообще  воспринимается  как 
невежливость, невоспитанность и черствость. 
Благодарность,  как  правило,  выражается 
второй ответной репликой и является откликом 
на  конкретное  действие  или  на  вербальное 
проявление внимания. / 4/ 
 Каждое  слово  и  выражение  мы  будем  ил-
люстрировать  типичным  примером  в  англий-
ском и кыргызском языках. 
Ближе всего к кыргызскому "рахмат" стоит 
слово "thanks": 
Вот производные от этого слова: 
thankful - ыраазы 
thankfulness - ыраазычылык 
thanksgiving – ыраазычылыкберуу/  ырах-
матайтуу 
thanksto–
кимдирбирөөгөырахматбилдирүү 
Наиболее  употребительные  нейтральные 
формы благодарности: 
Ырахмат!  Thankyou. 
Ооба, ырахмат.  Yes, thank you. 
Жок, ырахмат.  No, thank you. 
Менсизгеыраазымын.  I'mgratefultoyou. 
Алкыш. Thanks. 
Здесь следует отметить также фонетические 
вариации  выражения  благодарности  в  кыргыз-
ском  языке  «рахмат»,  которое  может  модифи-
цироваться  и  принимать  следующие  формы  
«ырахмат», «ракмат», «ыракмат»  и  т.д.  напри-
мер: 
Анданкийин, - кайратыңаргаракмат! – деп-
чалдаргакарады./8.120- б./ 
Как  видно  из  этого  примера  использована 
формула благодарности ракмат. 
I’ve had the same thing happen to me. 
But I’m very grateful that you came into my life, 
Marie. 
Don’t be too grateful too soon, our relationship 
isn’t strong enough. 
/10.p. 57 / 
Следует  отметить,  что grateful является  пред-
почтительным в тех случаях, когда необходимо 
подчеркнуть  значительность  оказанной  кому-
либо  услуги, a thankful - в  контексте,  когда 
нужно  подчеркнуть  силу  испытываемого  чув-
ства  облегчения  от  того,  что  все  обошлось. 
(You ought to be thankful that you got off so 
lightly.) Например: 
I feel a sense of adoration and ecstasy. I am 
thankful for being alive./ 10.p. 272 / 
Выраженияусиленнойблагодарности: 
Чоңырахмат!   Thank you (so) very much. 
Аябайчоңырахмат! Thank you (ever) so 
much. 
Кат-катрахмат.  Миңмертеберахмат.  Ми-
ңиреталкыш.  
Many thanks. Thanks a lot. Thanks awfully. 
Например: 
Зайыптүгөтөичип,  жигиттердичындити-
мененалкадыдааккаймалдынбуйласынчоюп,  бэ-
эсинтеминди: - Чоңырахмат.  Бактылууболгула, 
айланайындар… /6.276-б. / 
Формулы выражения благодарности в кыргызском и английском языках 

170 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Как  видно  из  приведенного  примераблаго-
дарность выражается усиленной формой чоны-
рахмат, сопровождается хорошим пожеланием.   
They’llallsay, «Iamindependentbeing, thankyou 
verymuch. I’ll do as I please.»/10.p. 200 / 
В  данном  примере  автор  использует    часто 
употребляемую форму благодарности в англий-
ском языке. 
Всеэтифразывсильнойстепенивыражают 
благодарность  за  значительные  услуги.  В  этом 
же  ряду  экспрессивных  выражений  стоит  пре-
увеличенное выражение «Миңмертебеыраазы-
мын», особенно в речи старшего поколения. 
Например:  
Кудайгамин мертебеыраазымын. Келтирген-
буйрукмененмында сени. /1. 20-б./ 
Благодарность,  как  правило,  выражается 
второй ответной репликой и является откликом 
на  конкретное  действие  или  на  вербальное 
проявления внимания. 
Thank you so much, I’m so grateful to you. Now 
you must wash your hands /9.p. 129/ 
РахматДаткаэне! 
Акбатанызмагадымакберет./ 2.226–б/ 
Эмоционально-экспрессивные 
выражения 
благодарности: 
Мен  сизгеаябайыраазымын.  Мен  сизгеу-
шунчалыкыраазымын. 
Менсизгеабданыраазымын.  
I don't know how to thank you.I can never 
thank you enough. 
Оттенок  официальности  имеют  следующие 
высказывания: 
-  Ата!-  дедиЖапар. – Булотурганрайондук-
жетекчикызматкерлерибизменен  «Өрнөк», «Ке-
ңештин»  алдыңкыардактууколхозчуларынын-
алдындаменсизгекымызсунуп,  кат-кат  рахма-
тайткымке-лет. / 3. 156-б/ 
В  данном  случае  Жапар  хочет  официально 
перед уважаемыми колхозниками выражать свою 
огромную  благодарность  своему  отцу  исполь-
зуя вежливую формулу. 
IwouldalsoliketothankthepresidentoftheKazakhs
tanRepublic, NursultanNazarbaev, formakingme-
sowelcome. /10. p. 298/ 
В данном примере автор хочет выразить свою 
благодарность за оказанную добрую встречу, с 
выражениемwouldalsoliketothank. 
Ответныереплики. 
В  английском  языке  однозначным  эквива-
лентом  для  кыргызского  «эчнерсеэмес»  может 
приблизительно соответствовать «notatall». От-
ветная  реплика  зависит  от  содержания  выска-
зывания.  Например:  Кызыктуукитебиңиз-үчүн-
ыракмат. - Thanksfortheinterestingbook. Эчнер-
сеэмес. - I'mgladyoulikedit. 
Вертикальный  разворот  диалогического 
единства – реплика-реакция представляет собой 
как  жесткую  формулу  речевого  этикета,  так  и 
свободно построенную фразу.  
Как  показывает  анализ  материала  наиболее 
частотным,  стилистически  нейтральным  ответом 
на благодарность являются следующие варианты: 
«Эчнерсеэмес». «Эчтекеэмес»  
Как  показывает  анализ  носителей  языка  в 
английском  языке  такие  формулы  ответов  на 
благодарности«You'rewelcome», 
«Mypleasure»часто  используется  среди  амери-
канцев.  А  для  англичан  типично  пользоваться  
«Notatall»и «Don'tmentionit»... 
Эмоционально-экспрессивными 
выражениями <протеста>против 
благодарности могут быть выражения: 
Жөнэлекоюнуз!  Thinknothingofit. 
Тимэлекоюнуз!  Don't mention it. 
Арзыбайт!  That'sallright. It'snothing. 
Услуги  могут  быть  взаимными,  тогда  сле-
дует взаимное выражение 
благодарности: 
Сизгедаырахмат!  Thankyouforyoutoo! 
Ответ хозяйки дома на благодарность за уго-
щение: 
Ашболсун! I'm glad you enjoyed it. 
You'rewelcome! 
Благодарность может сопровождаться жестом. 
Это, главным образом, рукопожатие. При отно-
шениях близких, непринужденных может быть 
и  объятие,  и  легкий  поцелуй.  Как  и  во  многих 
других  ситуациях,  жест  при  выражении  бла-
годарности  является  лишь  сопровождающим 
словесные  фразы,  он  не  может  стать  в  данной 
ситуации  невербальным  заместителем  словес-
ных  формул.  Существуют  специфические  вы-
ражения  благодарности,  словесно  описываю-
щие  жест  и  обычно  им  сопровождаемые.  Это 
обычно стилистически повышенное выражение 
благодарности  за  какой-либо  благородный  по-
ступок. 
Колуңуздуберинизчи!  Iwanttoshakeyourhand. 
MayIshakeyourhand? 
Специальной  формулой  благодарности  ау-
дитории  за  внимание  к  выступлению  является 
выражение «Көнулбурганыңыздаручунырахмат» 
«Thank you for your attention». 
Таким образом, проведенный анализ формул 
благодарности в кыргызском и английском языках 
выявил  существенные  сходства  и  различия  в 
семантико-прагматическом содержании. Ситуа-
А. К. Абдуллаева 

171 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
ции  и  аспекты  взаимодействия  людей  в  их 
повседневной жизни часто повторяются и потому 
стереотипны.  В  свою  очередь  повторяемость  и 
стереотипность жизненных ситуаций привели к 
образованию  целых  "шаблонных"  фраз,  которые 
в  лингвистической  литературе  называются 
стереотипными высказываниями, предложениями-
формулами, устойчивыми фразами общения. 
 
Литература: 
 
1.  Абу Али Ибн Сина. Легендагаайланганөмүр. 
Ф.:Кыргызстан. 1985. 
2.  Абдраманов Ш.Тарыхтагыактактар.Б.: 2011. 
3.  Баялинов  К.  Ажар.  Фрунзе, «Кыргызстан», 
1982. 
4.  Фармановская  Н.И.  Употребление  русского 
речевого этикета. Москва.,1982. 
 
 
 
 
5.  Фармановская  Н.И.  Речевой  этикет  и  куль-
тура общения. Москва, 1989. 
6.  Касымбеков  Т.  Сынган  Кылыч.  Б.:  Кыргыз-
стан, 1998. -712 б. 
7.  Карнеги Д. М.: Прогресс, 1989. 
8.  УбукеевА. Арнамыздынуулу. Ф.: 1979. 
9.  JamesHerriot. All Creatures Greatand Small. 
Bantam Books. New York, 1980. 
10. Paulo Coelhо. Zahir. Washington,1994. 
* * * 
Ар қай тiлдердегiризашылыкбилдирұгәарналган макала. 
Кыргыз жәнe англистил мәдeниeтин деризашылыктын 
қолданунынтурлэри. Макалад акыргыз жәнe англистилде-
рин  дегири  зашылыктын  салыстыру  анализи  карасты-
рылған. 
* * * 
This article is devoted to gratitude expressions in different 
systemic languages. Types, usage and application of gratitude 
in Kyrgyz and English cultures. Article is given comparative 
analysis of Kyrgyz and English gratitude. 
 
 
 
 
‡кілі Ыбырай Сандыбайұлы шығармашылығы
 
Б. А. Абдуллина  
С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінің магистранты, 
Ақтөбе, Қазақстан 
 
Аннотация.  Қазақ  әдебиеті  мен  өнерінің  тарихында  өзінің  ерекше  шығармашылық  өнерімен 
айқын  із  қалдырған  әнші-ақындардың  бірі – Ыбырай  Сандыбайұлының  шығармашылығы 
жайында  сөз  болады. ‡кілі  Ыбырай  ән-әуендердегі  ежелгі  халықтық  сарын  мен  сал-серілердің 
өнерпаздық дәст‰рінің жалғастығы әсерлі баяндалады. 
 
Қазақ  ақындары - өз  халқының  перзенті, 
сондықтан да олар халық өмірінің өзекті құбы-
лыстарын келістіре жырлауды мұрат етеді. Ал-
дымен  қоғамдық  мәні  бар  оқиға-болмыстарды 
поэзияның  сиқырлы  тіліне  аударып,  сол  ар-
қылы оқырман сезімін оятады. 
Өлең - әдебиеттің  көне  саласы,  бірақ  жаса-
ған  сайын  жасара  т‰сетін  жанды  саласы.  Өлең 
ұрпақтан  ұрпаққа  көшіп,  талай  заманды,  талай 
жанды  таң  қалдырып  келе  жатқан  аса  биік, 
парасат  көзі.  Өлеңнің  тегі,  тарихы,  теориясы, 
құрылысы, әсері туралы т‰сінік, мағұлмат көне 
заманнан  бері  бар.  Осының  бәрінен  поэзия- 
ның  адам  өміріндегі  ерекше  орны  аңғарылады. 
Адамның  к‰нбе-к‰нгі тіршілігінің, рухани қал-
пының  сәулесі  екені  сезіледі.  Сондықтан  да 
поэзия  сырына  ‰ңілу  әр  уақытта  қызғылықты, 
әрі маңызды. Әсіресе, кешегі, соңғы заман поэ-
зиясы  қыры мен сыры мол д‰ние болып таны-
лады. Сондықтан да сан алуан тілде туып жат- 
 
қан поэтикалық шығармаларды т‰бегейлі зерт-
теу,  оның  әр  заманға  лайық  қалпын,  бағыт-
бағдарын  тексеру - әдебиет  туралы  ғылымның 
міндеті. 
Қазақ  әдебиеті  мен  өнерінің  тарихында 
өзінің  ерекше  шығармашылық  өнерімен  айқын 
із  қалдырған  әнші-ақындардың  бірі – Ыбырай 
Сандыбайұлы. Ол халық арасында және кейінгі 
ұрпаққа  ‡кілі  Ыбырай  деген  атпен  мәлім 
болған.  
Ыбырай  Сандыбайұлы 1856 жылы  Ақмола 
облысының, Көкшетау уезіне қарасты № 5 ауыл-
да,  Сандыбай  бұлағында  туған.  Арғы  атасы 
Сәбден батыр Абылайдың жорықтарына қатыс-
қан.  Сәбден  батырлығымен  қоса,  он  саусағы-
нан өнер тамған зергерлігімен ел аузына ілігеді. 
Ыбырайдың қисса-дастандарды, тіпті «Мың бір 
т‰н»  ертегісінің  өзін  өлеңмен  жатқа  айтуы – 
нағыз туа бітті таланттың ғана қолынан келетін 
іс. Ол өлеңді жазып шығармаған, суырыпсалма 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Формулы выражения благодарности в кыргызском и английском языках
 

172 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
ақын  ретінде  домбырамен  с‰йемелдеп,  жатқа 
айтып таратқан.  
Ыбырайдың  ақын,  әнші,  сазгер  болып  қа-
лыптасуына өзінің алдындағы Біржан сал, Орын-
бай,  Ақан  сері  сынды  әнші-ақындар  мектебі 
айрықша  әсер  еткен.  Ыбырай  бала  кезінде  т‰-
сінде Нұркей, Орынбай ақындарды көріп, бата-
сын алған екен. Кейіннен Нұркей ақынның қа-
сына  еріп  ж‰рген  өзімен  замандас  Балуан  Шо-
лақпен де дос болған.  
Ыбырай Сандыбайұлының өмір жолы өзінің 
өлеңдерінен  айқын  аңғарылып  отырады.  Жасы 
ұлғайған  шағына  дейін  ол  өлең  жазып,  ән  шы-
ғаруын бірде тоқтатқан емес. ‡кілі Ыбырайдың 
артында мол мұра қалды.  
Қазақ  халқының  рухани  мұрасында  сөз  өнері 
мен  саз  өнері,  яғни  поэзия  мен  музыка,  өлең 
мен әуен тығыз астасып жатыр. Ертерек кезең-
де ақындардың әрбір өлеңі домбыраның немесе 
басқа да бір саз аспабының с‰йемелдеуімен бел-
гілі  бір  әуенге  салынып  орындалатын  болған. 
Сол себепті де өлеңнің авторы ақындықпен қа-
тар  сазгерліктен  де,  әншіліктен  де  құралақан 
болмаған [1]. 
Ыбырай ең алдымен туған халқының аса бай 
ауыз  әдебиетімен  жете  таныс  болды.  Ондағы 
тамаша дәст‰рлерден нәр алды. Халықтың к‰н-
делікті өмір салты, әдет-ғұрыптары, дағдылары 
болашақ  әнші-ақынның  қалыптасуына  аса  зор 
ықпал  етті.  Халықтық  әдеби мұрадан молынан 
сусындап  өскен  Ыбырай  осынау  өнердің  қыры 
мен сырын, айналадағы табиғат көріністерін, аң 
қағудың  қызықты  да  қызу  сәттерін,  аңшының 
ішкі сезімін әсерлі де нанымды суреттейді.  
‡кілі  Ыбырай  нәр  алған  тағы  бір  тағылым-
ды бастау – қазақтың ұлттық саз өнері, халық-
тың музыка мұрасы. Ыбырай жастайынан өнер-
ге  бейім  болды.  Келе-келе  халық  музыкасын 
жете  меңгерді.  Ақынның  ән-әуендерінен  ежел-
гі  халықтық  сарын,  содан  бергідегі  Ақан  сері, 
Біржан салдардың өнерпаздық дәст‰рінің әсер-
лі  іздері  айқын  байқалады.  Тұтастай  алғанда, 
‡кілі  Ыбырайдың  шығармашылық  мұрасы  со-
нау  ауыз  әдебиетінен  бері  қарайғы  халықтың 
поэзия  мен  музыканың  асыл  қоспаларынан 
бастау алатын және оған қоса жаңа арналармен 
толығып, жаңарған, жаңғырған дария іспетті. 
Ақынның  шығармашылық  мұрасының  не-
гізін сұлу сазды ән-өлеңдер құрайды. Өнерпаз-
дың  ел  арасына  тараған  сұлу  да  ырғақты  ән-
өлеңдері  аса  мол.  Атап  айтқанда,  Ыбырай- 
дың  шынайы  суреткерлік  талантын  танытатын 
«Жиырма  бес», «Шалқыма», «Бір  қызық  ит 
ж‰гіртіп,  аң  ауласа», «Гәкку», «Маңмаңгер» 
сияқты  көптеген  өлеңдерінде  ақынның  өз 
өмірінің айшықты тұстары әсерлі баяндалады.  
Аралап таныс болдым ой мен қырға, 
Ән салып ел ішінде болып жорға, - 
деп  «Шалқыма»  әнін    бастағаннан-ақ  әншінің 
‰міт-арманы  мен  асқақ  тұлғасы  көз  алдыңа 
елестеп қоя береді.  
Ыбырай – дала әртісі. Бұған дәлел – белгілі 
ғалым  Е.Ысмайловтың  «Әдебиет  жайында  ой-
лар»  атты  кітабында  келтірілген  Омар  қария-
ның сөзі дәлел [2].  
Ыбырай  да  Ақан  серіге  ұқсап,  ж‰йрік  тазы, 
алғыр құс ұстайды. Тап осындай қыран құс пен 
дала тағысының айқасын, аңшының психология-
лық көңіл-к‰йін шебер м‰сіндеген көркем лирика 
Абайдан кейінгі қазақ ақындарына ‰лгі болды.  
Лирика – ақынның  көңіл  к‰йінің  көрінісі. 
Демек, қай ақынның қандай өлеңін алып қара-
сақ та, одан ақын басындағы өмір кезеңдерінің 
белгілі бір сәтін көретініміз анық. Ондай өлең-
дерді  оқи  отырып,  ақын  өмірбаянының  кейбір 
тұстарын еске т‰сіретініміз заңды. Ақын өзінің 
лирикалық  кейіпкерінің  жай-к‰йі  арқылы  өз 
жанының  сезім  толғаныстарын,  көңіл  к‰йін 
бейнелейді. ‡кілі  Ыбырайдың  ән-өлеңдерінде 
де осы қасиет айқын байқалады. 
Ақынның жастық шақ, махаббат жайындағы 
ән-өлеңдері  ерекше  бір  сырлы  сезімге  толы 
болып келеді. Ыбырайдың қаламынан сұлу ыр-
ғақты, жаңа ‰нді терең мазмұнды к‰рделі лири-
калық  өлеңдер  туады.  Сондай  шығармалары-
ның  бірі - «Қарақат  көз».  Бұл  өлеңінде  ақын 
халықтық  поэзия  дәст‰ріндегі  суреттеу  тәсіл-
дерін орайымен пайдалана отырып, ару қыздың 
тартымды  тұлғасын,  сұлу  сипатын  аса  наным-
ды  бейнелеп  берген. ‡кілі  Ыбырай  өлеңінде 
осы  тәрізді  көркем  суреттер  өте  көп.  Ол  өлең-
дегі  көркем  сөздің  ұйқасын,  айтылуы  мен  ес-
тілуін, әнді орындаудағы екпін ырғағын дыбыс-
тың  сан  алуан  толқындарына  бағындыра  біл-
ген. Ол адам жанының тереңінде жатқан құпия 
сырларын  қозғайтын  ойнақы  сөздер  мен  ‰нді 
және әдемі әуендерді шебер мәнерлей білген. 
Сан  қырлы  өнерпазға  тән  құбылмалы  мінез 
дағдылары  Ыбырайдың  ән-өлеңдеріне  де  әсер 
етпей  қалмаған.  Сол  себепті  оның  әндері  мен 
жырлары бірде қайралған қылыштың ж‰зіндей 
өткір,  енді  бірде  ойнақы  әзілге  толы,  ал  кейде 
терең  философиялық  иірімдерге  бай  болып  ке-
леді.  Ақынның  туындыларында  өмірдің,  адам-
ның  жарастықты  көркем  қалыптары,  жастық 
шақтың  нәзік  сырлары  әдемі  өріліп  жатады. 
Өзінің  шығармаларында  ол,  негізінен,  заман-
дастарының  жан  д‰ниесін,  сезім  әлемін  жыр-
Б. А. Абдуллина  

173 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
лайды.  Бұл  оның  шығармашылығындағы  ең 
өзекті тақырыптардың бірі. 
Ыбырай – сұлулық,  ғашықтық  сезімдерді 
тамаша жырлаған ақын. Осы тақырыптағы өлең-
дері әуенсіз-ақ сыңғырлап, жаныңды жадырата 
т‰седі.  Сондай  сұлу  туындылардың  бірі- «Гәк-
ку».  Әннің  шығуына  ‡кілі  Ыбырайдың  жеке 
басындағы  нақты  жағдай  себеп  болған.  Ақын-
ның  өзінің  ғашық  жанына  деген  кіршіксіз  таза 
сезімін,  ынтықтығын  жыр  жолдарын  т‰сіріп, 
ғажайып  әуенмен  көмкереді.  Қарап  отырсақ, 
бұл  шығармада  шын  мағынасындағы  құдіретті 
поэзия  мен  мәртебелі  музыка  толық  ‰йлесім 
тапқан.  Лирикалық  кейіпкер  бірде  ғашығын 
айдын  көлде  кербездене  таранған  аққуға  ба-
ласа,  бірде  дарияның  ортасында  толықси  сыр-
ғыған  қоңыр  қазға  ұқсатады.  Енді  бір  сәтте 
әсем  әуен  сиқырына  қорғасындай  балқып  отыр-
ған сұлу қызды көреді.       
‡кілі  Ыбырай – айтыскер  ақын,  ол  өзінің 
ұстаздары  Біржан,  Ақан,  Орынбай,  Нұркей, 
Шөже  т.б.  ақындарымен  кездескенде, ‰немі 
өлеңмен  амандасып,  зілсіз  сөз  қағысады  екен.  
Ыбырайдың  белгілі  айтыстары  бар.  Ол – Құ-
дайберген,  Доскеймен  және 
Есімбет  ақындар-
мен айтысы. 
Доскеймен айтысы, осы жанрдың 
қалай туып, қалай өрбуіне айқын айғақтың бірі. 
Оның  суырыпсалма  ақындығында  мөлшер 
жоқ  сияқты.  Аузынан  шыққан  сөздердің  өл-
шемі, ырғағы, үйлесі қалайша дәл түсе беруіне 
қайран  қаласың.  Бұл  жағынан  өлеңнің  тыным-
сыз ағып жатқан өзені сияқты. Ол мақтауын да, 
сынауын  да  қатар  жүргізеді  мысалы,  Шериді 
мақтағанда  аспандатып  жібереді  де,  жаманда-
ғанда  жерге  кірер  жарықшақ  таптырмады.  Сол 
өлеңдер  үстінде  байқататыны:  әр  рудың  та-
рихына, белгілі адамдарының жақсы-жаман қы-
лығына  жетік,  ондай  мәліметтерді  қайдан  жи-
науына,  қалай  көп  білуіне  таң  қаласың.  Соны-
мен  қатар  Есімбетке  Ыбырай  өзін  таныстыр-
ғанда кім екенін айтып былайша өлеңдетеді: 
Есеке, Арғын болсаң жақыныңмын, 
Олжа алған осындайда батырыңмын. 
Атығай, Қарауылдан шығып жүрген, 
Ыбырай бесті жүйрік ақыныңмын, -  
дей келіп, 
Өлеңге өлең сата келгенім жоқ, 
Өзімде өлең десең он екі арба, -  
деп  бұл  жағынан байлығын да айтып  қояды. 
Жасы  ұлғайып,  ел  ағасы  атанған  шағында 
Ыбырай  заман  туралы,  өмір  жайлы  терең  тол-
ғаныстарға толы философиялық туындылар жа-
зады. Өйткені Ыбырай секілді көкірек көзі   ояу 
да  сергек  талантты  тұлғалар  елдің  басындағы, 
халқының  тағдырындағы  әр  алуан  ахуал-к‰й-
лерді,  ауыртпалықты  көрмеуі,  т‰сінбеуі,  оған 
көңіл аудармауы, к‰йзелмеуі әсте м‰мкін емес. 
Осындай  сезім-к‰йлердің  ізімен  Ыбырай  да 
бірқатар  шығармалар  жазған. 
Оның  артында 
көптеген  әндері  мен  өлеңдері  қалды.  Ол 1921 
жылы «Мың бір түн», «Тотының тарауы» сияқ-
ты әңгімелерді дастан етіп айтып жүрген. Ыбы-
райдың әндері біздің заманда үлкен беделге ие 
болды. Оның «Гәккуі» «Қыз Жібек» операсын-
да  Жібектің  негізгі  ариясы.  Сондай-ақ,  Ыбы-
райдың  «Ауа  райы» «Ер  Тарғын  операсында» 
Ақжүністің  әні  болып  енді.  Мұның  бәрі  де 
дарынды  композитор,  асқан  әнші  Ыбы-
райдың  шығармашылығында заманның алдын 
ораған  прогрессивтік    тілі,  демократиялық  не-
гізі болғандығын дәлелдейді.  
Жалпы,  ақын-жырауларда  әншілік  қасиет, 
орындаушылық қабілет, композиторлық бейім-
ділік,  сан  қырлы  икемділіктер  бар.  Осындай 
қасиеттер  өлеңнің  мазмұны  мен  түріне  жылуы 
мен  жарығын  тегіс  таратып,  мол  төгеді.  Өлең-
нің  музыкалық  дыбыстарға,  сұлу  ұйқасымдар-
ға,  әуезді  ырғаққа  құрылуы - ақындық  бол-
мыстың ішіндегі әншілік, орындаушылық өнер-
мен  сабақтас.  Орындаушылық  шеберлікті  айт-
қанда,  әсіресе,  ақынның  сәнді  қимыл-  қозға-
лыстары,  от  шашқан  көздері,  кей  кезде  қасты 
қозғап,  кірпігін  қағып-қағып  өзгеруі,  бас-аяқ, 
қолдың,  бүкіл  дененің  көңіл-күймен,  сөз  бейі-
мімен,  ән  ырғағымен  үндесе  аса  бір  сәндікпен 
қозғалуы,  үкілі  домбырасын  ырғап  немесе  ас-
панға  атып қағып  алуы - осының бәрі де жыр-
дың толқынды ырғағына бағынады. 
ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  топырағын-
дағы  тарихи-экономикалық  және  әлеуметтік-
рухани  өзгерістер,  патша  тарапынан  ж‰ргізіліп 
келген отаршылдық саясат ақынның көңіл-к‰йі 
мен өмірлік көзқарасына әсер етпей қалмады.  
Ыбырай - өз  заманының  өнер  жұлдызы.  Ол 
қазақтың  халықтық  музыкасын  дамытуда  қан-
шалықты  биікке  көтерілсе,  лирикалық  өлеңдері-
мен қазақ поэзиясында да елеулі орны бар ақын. 
Айшықты  әуен  мен  оның  сөзін  өзара  әсем  ‰н-
дестікте жеткізе білу - әнші ақынның асқан ше-
берлігі. ‡кілі  Ыбырайдың  інжу-маржандай  сұлу 
сазы, ерке назды ән-жырлары халқымыздың ру-
хани мұрасына қосылған с‰белі ‰лесі [3]. 
Сонымен,  ХІХ  ғасырдағы  дәстүрлі  ақындар 
поэзиясы  халық  арасында  айрықша  кең  тыныс 
таты  және  бұл  сал-серлік  өнер  фольклор  ны-
саны ретінде көрінуімен қатар, жаңа лирикалық 
көңіл-күй,  сезім  жырларының  ғажап  үлесі. 
Ақындар  поэзияның  күрделі  әлемін  құрайтын 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
‡кілі Ыбырай Сандыбайұлы шығармашылығы
 

174 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
ауыз әдебиетіне тән өрнектерді, дәстүр мен мә-
дени сабақтастықты анықтау, ортақ және дара-
лық  ерекшеліктерді  тану,  халықтық,  эстетика, 
фольклордың  көркем  түрі  мен  мәнерлі  де  бей-
нелі  сөз  жасаудың  эволюциясы,  өзіндік  стиль, 
ұлттық  дүниетаным  табиғаты  сияқты  мәселе-
лерді зерттеудің маңызы зор. 
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: