Национальной академии наук республики казахстан

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
26  
бірінші  əрекеттер  жасалған.Еуропадағы 30 жылдық  соғыстың  біткен  соң  мемлекетаралық 
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жаңа халықаралық құқықтық жүйе пайда болды.Бұл жүйе «ұлттық 
мүдделер»  жəне  «ұлттық  егемендік»  секілді  жаңа  түсініктер  алып  келді,  əлемдік  қоғамдастықта 
мемлекеттің  орнын  анықтады,  жүйелі  халықаралық  қарым-қатынастарды  қалыптастырды [2, с. 
160]. 
Мемлекеттік  егемендік  теориясын  алғаш  рет  діни  соғыстар  кезінде  ХVI  ортасында  француз 
ойшылы - Ж.  Боденмен  жасалғаны  белгілі.  Ол  феодалдық  орталықсыздандыруға  жəне  діни 
фанатизм  қарсы  шықты.  Француз  тілінде 1576 жылы,  ал  латын  тілінде  бүкіл  Еуропага  арналып 
шыққан  "Мемлекет  туралы 6 кітап"  атты  еңбегінде  Ж.  Бодден  алғаш  рет  сувернитет  түсінігін 
мемлекеттің маңызды ерекшелігі ретінде: "Егемендік - бұл мемлекеттің абсолюттік жəне тұрақты 
қуаты болып табылады ..." деп бекітті. Мемлекеттік билік тұрақты жəне абсолютты бұл - ел iшiнде 
жəне  шетелдік  державалармен  қарым-қатынастарда  да  ең  жоғары  тəуелсіз  қуат.  Тек  Құдай  одан 
кейін табиғат заңдары ғана - егемендік биліктен жоғары. Боден бойынша егемендік бірінші ретте 
мемлекеттің  Римдік  пападан,  шіркеуден,  Германдық  императордан  жəне  басқа  мемлекеттен 
тəуелсіздікті білдіреді.Жоғарғы билік ретінде егемендук заң шығарып немесе оның күшін жоюға, 
соғыс жариялауға жəне бейбітшілікке келуге, жоғары лауазымды шенеуніктеді тағайындауға, ақша 
бірліктерін жасауға, шектеулер қоюға, салықтарды өндіріп алуға құқылы [3, с.78]. 
Қауіпсіздік  тұжырымдамасын  кеңейту  үшін  Спинозаның  ілімдері  маңызды  болып 
табылады.Бенедикт Спиноза - 17 ғасырдың ортасындағы Нидерланд материалистік философы. Ол 
əлеуметтік келісімшарт идеясының жақтаушысы болып табылады, бірақ бұл ұғымды ол өте ерекше 
түсiнедi.Мемлекеттің  жəңе  заңның  қажеттілігі  адамдардың  табиғы  ақылы  мен  құмарлықтарының 
арасындағы  қайшылықтардан  пайда  болады.Адам  тек  ақылымен  əрекет  еткенде  ғана  шынайы 
қуатты; бірақ адамдардың көпшілігі ондай емес - адамдар негізсіз іс-əрекеттер жасайды. 
Спиноза - "Егер  адамдар  табиғи  қажеттіліктерден  басқа  нарсені  қажет  етпейтіндей  болып 
жаратылғанда,  əрине  оларға  заң  да  қажет  болмас  еді ", – деп  жазады.  Бірақ  адам  мүлде  басқаша 
жаратылған  əр  адам  игілігі  үшін,  оны  пайдалануға  ұмтылады,  ақылмен  ойланудың  орнына 
көпшілігі  өз  қамын  ғана  ойлап,  құмарлыққа  еріп  болашақ  жағдайын  ойламайды.  Сондықтан, 
ешқандай  қоғам  билік  пен  күшсіз  өмір  сүре  алмайды,  демек  құмарлықты  басып,  тежейтін 
заңдарсыз  да.  Ынталандыру  немесе  жаза  көзделген  заңдар  құмарлықты  ақылға  бағындыру  үшін 
қажет [4, с. 71-72]. 
Спинозаның  ережелер  мен  заңдар  туралы  пайымдаулары  барлық  адамдар  тең  болып  ақылға 
қонымды  заңдарға  бағынуына  негізделген. «Теологиялық-саяси  трактаттар»  ар-ождан  бостан-
дығын,  ғылым,  пікірлерді  негіздеу  үшін  арналған (1670 ж.),  ол  жерде  Спиноза  ешкім  адамның 
калаған нəрсені ойлауға еркін сөйлеуге деген құқығын ала алмайтындығын туралы дəлелдейді.  
Мемлекеттік  биліктің  шегі  оның  өз  беделін  түсіріп  немесе  наразылықты  тудыратын  нарсе 
жасамауы  болып  табылады.Спиноза  тұжырымдамасын  əлеуметтік  келісімшарт  идеясының  ерек-
шелігі,  əрбір  адамның  күшін  қоғам  үшін  жұмылдыруға  арналған,  əлеуметтік  келісім-шарт,  яғни 
мемлекет  ежелгі  тарихтың  факті  ретінде  емес,  адамдар  мен  жоғарғы  билік  арасында  əпдайым 
болған болған қарым - қатынас ретінде қарастырады.Олардың күштері тепе - тең жəне ол балансты 
бұзу қауіпті болуы мүмкін.Мемлекет құқығы оның халықты басқаруына кедергі болмайды; халық 
арасындағы  наразылық " ортақ  келісімді"  толықтай  бұзып,  азаматтық  жағдайды  дұшпандық 
қатынасқа  айналдыруы  мүмкін.Қауіпсіздік  тұжырымдамасына  Америка  Құрама  Штаттарындағы 
тəуелсіздік  үшін  күрес  барысындағы  саяси  жəне  құқықтық  доктринаның  маңызы  бар.  Кон-
ституциялық құжат - Тəуелсіздік декларациясының авторы - Т. Джефферсон тəуелсіз мемлекеттің 
өзіндік оқыту үрдісі болу керек деп насихаттады. 
Декларацияның  авторы  ретінде  Джефферсон  үшін  "əрбір  адам  жаратылысы  бойынша  тең 
екендігі,  өз  жаратушысынан  өзіндік  құқықпен  жаратылғандығын,  оның  ішінде  өмір  сүруге,  жеке 
бас бостандығына, бақытқа  умтылуға  құқылы  екенін  білді.Декларацияның мəні тек  АҚШта  білім 
үрдісін  құрғанында  ғана  емес,  сол  кездегі  алдыңғы  қатарлы  саяси  жəне  құқықтық  идеяларды 
жариялағанында. 
Егемендіктің сомен бірге қауіпсіздіктің мағынасы француз ойшылдары - Ш. Монтескье, Ж.-Ж. 
Руссо  т.б.  еңбектерінде  түсіндірілді."Қоғамдық  шарт  туралы  немесе  саяси  құқық  принциптері" 
трактатында  жəне  "адамдар  арасындағы  теңсіздік  жəне  оның  шығуы  туралы  Дискурс"  тарихи 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
27 
эссесінде  Ж.  Руссо  қауіпсіздік  түсінігі  ежелде  пайда  болған  деп  ұсынады.Халық  өз  өзін,  өзінің 
мүлкін,  басқаларды  зорлық-зомбылықтан,  тонаудан  қорғау  үшін  қоғау  үшін  заңды  жарғылар, 
халықаралық соттар құрып қоғамдық билік құрды. Мемлекет осылай құрылған болатын. 
Руссоның  айтуы  бойынша  бұл  заңдар  табиғи  еркіндіктің  мəңгілікке  жойды,  жеке  меншік 
түсінігін  қалыптастырып, "узурпацияны  ажырамас  құқыққа  айналдырды  жəне  аз  топтың  игілігі 
үшін  барша  адамзат  баласын  "Еңбек,  құлдық  жəне  кедейлікке  ұшыратты".  Руссоның  қоғамның 
пайда болуы мен дамуына байқауға, процестің ішкі динамикасын түсіндіруге тырысты.  
Философтың  ойынша  əлеуметтік  теңсіздікті  тереңдету  арқылы  қоғамның  прогрессивті  даму-
ында  тарихи  диалектика  элементтері  бар.  Келісімнің  қатысушыларының  бостандығы  мен  теңдігі 
олардың  бір  халық  болып  жиналуына  алып  келіп,  оның  мудделерінің  жеке  адамның  мудделеріне 
өзгеше болмауына алып келеді [5, с. 244].  
Əлеуметтік  келісім-шарт  шарттарына  сəйкес,  егемендік  халыққа  тиесілі.  Руссоның  барлық 
алдыңғы талқылаулар мағынасы егемендікті халыққа тиесілі болуын республикалық жүйенің негізі 
етуге тырысуда. Теңдік жəне еркіндік қағидаларымен бірге бұл идея, оның саяси бағдарламасының 
өзегі  болып  табылады.  Халқының  егемендігі  заңнамалық  биліктің  жүзеге  асуында  көрінеді. 
Либералды буржуазияның полемикалық идеологиясына кірісе отырып, Руссо саяси еркіндік елдегі 
заңды  халық  басшылыққа  алғанда  ғана  мүмкін  екендігі  дəлелдеді.  Руссоның  анықтауы  бойынша 
бостандық азаматтардың заңмен қорғалып, заңды өздері шығаруында. Осы негізге ала отырып, ол 
заңға  анықтама  береді. "Халықтың  өзі  белгілемеген  ешқандай  заң  жарамсыз  жəне  тіпті  заң  да 
емес." 
Руссоның егемен халқының мүдделерін анықтау үшін механизмі жалпы ерік тұжырымдамасын 
пайдаланып  ашады.  Осыған  байланысты,  ол  жалпы  ерік  жəне  барлық  ерік  арасындағы  айыр-
машылықты  аударды.  Ойшылдың  түсіндіруі  бойынша,  жалпының  қалауы  тек  жеке  мүдделердің 
сомасы болып табылады, ал барлық ерік осы бір -бірін жоятын мүдделерден қалыптасады. Басқаша 
айтқанда,  жалпы  ерік - азаматтардың  еркінің  қиылысу  орталығы.  Руссоның  ілімі  бойынша 
егемендіктің  екі  белгісі  бар  ол  -ажырамайды  жəне  бөлінбейді.  Егемендік  бөлінбеуін  жариялай, 
«Қоғамдық келісім» авторы үкіметтің өкілді билігін жоққа шығарады жəне заңды халықтың, барша 
ересек  ер  азаматтардың  шығаруыны  керектігін  жақтайды.  Биліктің  халық  қолында  болуы,  оның 
алдындағы  заңға  байланбағанында  жəне  оны  кез  келген  уақытта  өзгерте  алуында.  Билік  халық 
қолында  болғанда  басқарудың  тек  бір  ғана  түрі  жүзеге  асуы  мүмкін  ол - Республика,  ал  үкімет 
нысаны  басқаруға  тартылған  тұлғалардың  санына  қарай  əр  түрлі  болуы  мүмкін - монархиялық, 
аристократтық  немесе  демократиялық.  Руссо  айтпақшы - "билікхалық  қолында  болғанда  монар-
хияның өзі республика болып табылады". "Əлеуметтік келісім-шартта" монархтың жеке артықшы-
лығының өзі аппараттың басшысының міндеттерімен тікелей байланысты.  
Ж.Руссо 1713 жылы "Еуропадағы мəңгілік бейбітшілік орнату жобасын" жасаған француздық 
аббат  Сен-Пьеридің  идеяларын  жоғары  бағалаған.  Сен-Пьери  барлық  еуровалық  мемлекеттерге 
"Ұлы  бірлыік  құруға",  аумақтық  талаптардан  бас  тартуға,  барлық  дауларды  төрелік  сотқа  беруге 
ұсынды.Сен-Пьердің халықтар арасындағы қарым-қатынастардың əлеуметтік келісімшарт идеясын 
тарату туралы идеясын жоғары бағалай отыра, Руссо: -"Тек бір күнге ғана Еуропалық Республика 
құрыңыздар - соның өзі оның мəңгі өмір сүруіне жеткілікті, себебі ортақ мүддеге ұмтылыста əрбір 
адам өз пайдасын көрер ... өзін-өзі сақтау жəне қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін алаңдаушылық 
мемлекеттің  барлық  қамқорлықтарының  арасындағы  ең  маңыздысы  болып  табылады",-  деп 
жазады. Бұндай басқа адамдардан, шет мемлекеттерден немесе табиғат күштерінен əрдайым қауіп 
төніп  тұрған  теоретикалық  тұрғыда  мемлекеттің  барлық  мақсаты  қауіпсіздікті  қамтамасыз  етуші 
параметр ретінде əрекет ететін еді. 
Қауіпсіздік  түсінігінің  қалыптасуына  Нидерландтық  Г.  Гроцияның  құқық  жəне  мемлекет 
туралы  еңбектерінің  үлесі  зор.  Нидерландық  ғалым  Гуго  Гроций (1583–1645 жж.) 17 ғасырда 
"Соғыс  жəне  бейбітшілік  құқығы"  туралы  əйгілі  трактат  жариялады.  Халықаралық  қауіпсіздік, 
оның  ішінде  халықаралық  құқықтың  өзекті  мəселелерін,  шешуге  арналған  үш  кітап «(1625). Ол 
жаңа əдістеме негізінде саяси-құқықтық ілім дамытқан. 
Грекия ілімдердің түйісу нүктесі - адамның табиғаты, адамдардың əлеуметтік сапасы. Г. Гро-
ций табиғи құқық жəне ерік құқығы арасындағы айырмашылықты ашты.Табиғи құқықтың бастауы 
ақыл болып табылады, онда адамның басқа адамдармен сабырлы карым-қатынасқа ұмтылысы бар. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
28  
Осы негізде, Гроций табиғи құқық адамның басқа адамдардың мүлкіне қол сұқпауын жəне өзгенің 
мүлкін қайтаруға, уəдені орындауға, келтірілген залалды өндіріп беруга жəне жəне адамдар жазаны 
лайықты алуына алып келеді дейді. 
Ерік  құқығы - (ол  адамди  жəне  жаратушылық  болып  бөлінеді)  табиғи  əділдік  талаптарына 
сəйкес  келуі  тиіс.  Мемлекетке  Гроций - заң  мен  ортақ  игілік  үшін  құрылған,  еркін  адамдардың 
одағы  деген  анықтама  береді.  Жоғарғы  билік  мемлекеттің  белгісі  болып  табылады,  оның 
атрибуттарына  Гроций  заң  шығару,  əділдік,  лауазымды  тұлғаларды  тағайындау  жəне  оларға 
басшылық  ету,салықтар  жинау,  соғыс  жəне  бейбітшілік  мəселесі,  халықаралық  келісімдер  жаса-
суды жатқызды. Жоғары билік иелері мемлекетті тек халықаралық қатынастарда ғана емес, өзінің 
халқының  алдында  да  ұсынады.  Мемлекет  құрағанда  халық  мемлекеттік  басқару  түрін  таңдай 
алды,  алайда  оны  басшысының  келісімінсіз  ауыстыра  алмай,  өйткені  табиғи  заңға  сəйкес  келі-
сімшарт орындалуы қажет. Сондықтан Гроций үкіметінің кез келген қолданыстағы нысанын заңды 
болып саналады жəне азаматтардың тіпті əділетсіз қуат талаптарына қарсы шығу құқығын жоққа 
шығарды. Алайда, Гроций осы тұжырымдамасына елеулі бірқатар түзетулерді енгізеді. Біріншіден, 
егер  бұл  құқық  қоғамға  берілсе  немесе  келісім-шарт  мемлекеттің  басшысымен  тоқтатылса,  адам-
дар, басқару нысанын өзгерте  алады.  Екіншіден,  доктринаның  үшін  ең  маңызды, ерекше жағдай-
ларда  мемлекетті  түрлендіру  құқығы  əлеуметтік  келісім-шарт  сипатынан  қоғамға  қалдырылады. 
Өйткені əлеуметтік келісім-шарт жасасқанда "қоғам барлық жағдайларда өлімді қалауы" екі талай, 
лауазымды  тұлғалардың  қарулы  зорлық-зомбылығының  астына  қалғанда, "төтенше  жағдайда" 
қоғам  келісім-шарт  тоқтатылды  деп  санауға  құқығылы.  Мұндай  жағдайларға"  Таза  дұшпандық 
рухы енген патша, бүкіл халықтың өлімін ойластыруы" жатады. Атап айтқанда, Гроций Феодалдық 
Испанияның қанауына қарсы шыққан Голандияданы алған болатын, егер бір елді аман сақтау үшін 
басқа  елді  колонияға  алуды  көздесе  монархқа  заңды  қарсылық  көрсетіледі.  Сондай-ақ  Гроцийдің 
халықаралық құқықтық көзқарастары прогресшіл. 
Соғыс  кезіндегі  мылтықтың  шуы,  заңның  даусын  сөндіре  алмайтындығын  дəлелдегісі  келген 
Гроцийдің "Соғыс жəне бейбітшілік заңы туралы үш кітап" жазуына себеп болған. Табиғи құқық 
соғыс  кезінде  де  күшінде  қалады,  бұл  жайды  оның  замандастары  жиі  ұмытатынына  Гроция  мұ-
ңайып: "Болмашы  нарселер  үшін,  кейде  тіпті  ешбір  себепсіз  қасымдағылардың  мылтық  алып 
шығатындығын,  соғыс  кезінде  адами  тұрмақ  жаратушының  заңдарының  орындамауы  христиан-
дарға  ғана  емес  варварларға  да  жат  қылық", – дейді.  Гроций  агрессивті,  басыпалушылық  соғыс-
тарды  айыптап,  оны  бастаушылар  жазасын  алу  керек  деп  пайымдайды.  Егер  де  соғыс  басталса, 
онда  бейбітшілікке  жеті  үшін  ғана  жүргізілуі  тиіс  жəне  табиғи  құқықтың  принциптері  сақталуы 
тиіс.  Халықараылқ  құқықтың  басты  қағидаларының  бірі  деп  Гроций  мемлекеттер  арасындағы 
келісімнің тұрақтылығын айтады [6, с. 234-256]. 
Ағылшын материалистік философ Томас Гоббстың көзқарасын қарастырып көрейік (1588-1679 
жж.).Ол  бірқатар  жұмыстар  жазған;  Олардың  негізгісі – "Мемлекет  Левиафан,  немесе  мəселе, 
нысаны мен қуат" (1651). Табиғи құқық бейбітшілік іздеу керек дейді: осы мақсатта, барлығы өзара 
барлық  құқығынан  бас  тартуы  қажет; "Адамдар  жасасқан  келісімшарттың  міндеттерін  орындау-
лары қажет. 
Табиғи құқықтарын бас тарта отырып, адамдар бұны мемлекетке аударады, оған Гоббс былай 
анықтама береді "Өзін-өзі жасаған, адамдардың үлкен саны арасындағы өзара келiсiм бойынша іс-
əрекеттеріне жауапты бір жүйе, ол жүйе барлығының күшін жəне қаражатын олардың бейбітшілігі 
мен ортақ қорғанысы үшін қалай қажет деп санаса, солай қолданады". Егемендік қуаты абсолютті 
болып  табылады:  ол  заңдар  шығаруға  құқылы,  олардың  сақталуын  бақылауды,  салық  жинауды 
жүзеге  асырады,  лауазымды  тұлғаларды  жəне  судьяларды  тағайындайды;  тіпті  қоластында-
ылардың  ойлары  да  егемендікке  бағынышты - мемлекет  басшысы  қай  діннің  немесе  сектаның 
ақиқат  екендігін  таңдайды.  Гоббстің  тұжырымдамасы  жеке  құқық  принциптерін  ақтайтын. 
Бейбітшілікке жету үшін қоластындағыларға саяси қарым-қатынастар саласындағы жауапкершілік-
терді ғана беріп, басшыға - тек заң беріледі.  Дегенмен  жеке  құқықтық  қатынастар  субъектісі 
саласындағы  кең  құқықтық  бастамасын,  құқықтарын,  бостандықтары  мен  кепілдіктер  жүйесін 
қамтамасыз  етуі  тиіс.Гоббс  анықтауы  бойынша  азаматтарда  басшылыққа  қатысты  кез  келген 
құқықтардың  болмауы,  олардың  өзара  қарым-қатынастарда  теңдігі  ретінде  түсіндіріледі.  Басшы 
азаматтар  арасындағы  салықтық,  құқықтық  теңдікті,  сотта  əркім  үшін  қорғанысты,  келісім-

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
29 
шарттағы  тұрақтылықты  қамтамасыз  етуі  қажет.  Мемлекеттік  билік  міндеттерінің  бірі - əмбебап 
құқықтары кезіндегі мүлікті өзара келісім арқылы қайтарып беру. Гоббстың айтуы бойынша жеке 
меншік ортақ дүниенің шарты ретінде "Əлем үшін қажетті қаражат" болып табылады. Гоббс бұған 
тағы - "егемендік  жеке  мүлікке  қорған  береді,  бірақ  азамттың  кез-келген  ерекшеліктеріне  жəне 
артықшылықтарына  қарамастан  салық  өндіреді".  Гоббстың  еңбектерінде  бостандық - заң  тиым 
салмаған  нарсенің  барлығын  жасау  еркіндігі  деп  түсіндіріледі: "Егемен - белгілемеген  кез-келген 
нəрсені азамат жасауға, не жасамауға құқылы" [7, с. 456-458]. 
Заңның  мақсаты  кез-келген  іс-əрекеттің  алдын  алу  емес,  оларға  дұрыс  бағыт  беру.  Заң - жол 
шетіндегі  қоршаулар  сеілді,  артық  қоршау  тек  кедергі  келтіреді.  Заңмен  тиым  салынбағанның 
барлығы  да  рұқсат  етілген,  оған:  азаматтардың  өзара  келісулері,  қандай  өмір  салтын  ұстанғысы 
келсе  сол  бағытпен  жүруі,  қалаған  бағытта  балаларын  бағып-қағуы  жатады.  Азматтардың  ара-
сындағы  қарым-қатынастарды  қарастыра  отырып,  Гоббс  құқық  саласындағы  бірқатар  маңызды 
талаптарды  белгіледі:  барлығына  бір  қазылар  алқасы,  қорғанысқа  кепілдік,  қылмысқа  деген 
жазаның үйлесімділігі. 
Қауіпсіздік  түсінігіндегі  үлкен  рөлді  ағылшындық  ойшыл - Джон  Локктың  мемлекет  жəне 
құқық  жайлы  еңбектерінің  рөлі  зор."  Басқару  туралы  екі  трактат"  еңбегінде  Локк  табиғи  құқық 
тұжырымдамасын белгілейді. Адамның табиғи жағдайын ол – "өзінің қалағанын жасауында, мүл-
кін  толық  пайдалана  алуында"  жəне  "Əрбір  күш,  əрбір  заң  бір-бірімен  тең  жағдай,  жəне  ешкім 
ешкімнен көп иенденбеуінде", – дейді. Табиғи құқықтарға жеке меншікке құқық; оның өзі: адам-
ның жеке тұлға ретінде саналуы, өз əрекеті, өз еңбегінің жəне оның жемісін көруі деп түсіндіріледі. 
Табиғи  жағдайда  барлық  адам  тең,  еркін,  жеке  меншігі  (ақша  пайда  болған  соң  ол  тең  болмай 
кетті);  негізінен  бұл  бейбітшілік  пен  жақсылықтың  кезеңі.  Табиғат  заңы  бейбітшілік  пен  қауіп-
сіздікті ұсынады. Бірақ кез-келген заң кепілдікке ие болуы тиіс. Егер ешкім құқық бұзушылардың 
жазасын бермесе табиғаттың бейбітшілік заңы жарамсыз болар еді. Дəл сол секілді əр адам өзінің 
жеке басын, бостандығын мүлкін қорғауға құқылы. Табиғи құқық, кез келген басқа құқық сияқты 
жүзеге  асуы  үшін  құқық  бұзушыларға  шара  қолдануды  қажет  етеді.  Заң  жəне  заңдылықтың  ең 
маңызды  кепілдерінің  бірі  жазалаудың  болмай  қоймайтындығы.  Əр  адам  құқық  бұзушыны  өзі 
жазалауы өте тиімсіз болар еді, себебі біреуі тым ауыр жаза берсе, енді біреуі бұзушыны жазасыз 
қалдырар  еді.  Сол  үшін  аталғанның  барлығын  ұйымдастыру  үшін,  құқыққа  кепілдік  беру  үшін 
ортақ  келеісім  арқасында  заң  шығаратын,  санкциялармен  жабдықталған,  қоғамның  күшін  сол 
санкцияларды  жүзеге  асыру  үшін  жұмылдыра  алатын,  өзге  елдермен  қатынасқа  түсе  алатын 
мемлекет пайда болды. Локктың пайымдауы бойынша, мемлекет табиғи құқықтарды жүзеге асыру, 
сол құқықтарға қол сұғылмауын қадағалау жəне оларға жақсы кепіл бола алатындай етіп құралған 
дейді [8, с. 345-348]. 
Табиғи құқыққа қауіп адамның артықшылығынан келеді, əсіресе билік иелерінен. Адамдардың 
еркіндігі үкімет жүйесінде, барлығына ортақ, сол қоғамда жасалған, тұрақты заңмен өмір сүруде; 
бұл  бостандық  адамның  əрқашан  заң  тиым  салмағанды  өз  қалауымен,  өз  дегенімен  жасап  өмір 
сүруінде, белгісіз біреудің айтқанына бағынышты болмай, еркін жүріп тұруында. 
Локктың  теориясына  байланысты,  абсолюттік  монархия - заң  бойынша  билік  тарапынан 
қолдау алудың бір түрі. Ол қоғамдық келісім - шартқа онда соттың болмауымен-ак қарсы келеді, 
монарх  өз  əрекетіне  өзі  қазы,  бұл  əрине,  табиғи  құқық  жəне  заңға  қайшы  болып  табылады. 
Абсолютті  монархия - əрқашан  қанаушылық  жəне  табиғи  құқықтарға  ешқандай  кепілдік  жоқ. 
Жалпы, ондай кезде заң билігі жойылады, бар билік бір адам қолына жиналған кезде, адамдар, олар 
табиғи күйінде осындай адамға қатысты деп ойлай бастайды, өйткені өздерінен басқа лауазымды, 
қолында билік тұрғаннан ешкім табиғи құқықтарын қорғай алмайды. Осыдан Локктың басты қағи-
даларының бірі шығады: "Азаматтық қоғамда ешкімнің заңға қатысты құқығына қысқартушылық 
немесе ерекшелік жасалмайды" [8, с. 178-189]. 
Мемлекеттің барлық нысандарындағы билік шегі - азаматтардың табиғи құқықтары. Локктың 
жазбаларында,  мемлекеттік  билік,  өзінің  қалауынша  деспотивтік  бұйрықтармен  халықты  қолына 
алмайды,  керісінше,  ол  əділдік  жасап,  тұрақты  заңдар  жасап  жəне  жақсы  қазылар  таңдауы  тиіс. 
Мемлекет азаматтың келісімінсіз адамды мүлкінен айыра алмайды. Локк, тұлғаларды бостандық-
тарынан  жəне  табиғи  құқықтарынан  айырушы  қанаушылық  билікке  қарсы  шығуын  заңды  əрі 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
 
30  
қажетті деп қарастырды.Бірақ ең бастысы, мемлекеттің заңдадың орындалуына жəне тұлғалардың 
бостандығына сенімді кепілдік беруінде. 
Өткен  ойшылдардың  саяси  жəне  құқықтық  көзқарастары  бізге  кейбір  тұжырымдар  мен 
өзгертпелер жасауға мүмкіндік береді.  
1.  Ежелде  қауіпсіздікдің  мағынасы  адамның  басына  түскен  қауіптен  ары  астпайтын.  Бұл 
«қауіпсіздік»  пайдаланылған  мерзімі,  ежелгі  философия  ескерткіштері,  саяси  жəне  құқықтық  ой 
«Мемлекеттік»  Платон (4-ші  ғасырда  б.з.д.),  сондай-ақ  Аристотель  «Афины  саясаты» (384-322 
б.з.б.).Олар мемлекет жағдайы мен қорған арасында тікелей байланыс жасады: мықты мемлекет - 
сенімді қауіпсіздік, əлсіз мемлекет - əлсіз қауіпсіздік.  
2.  Қауіпсіздік  деген - адамның  табиғи  құқықтарының  бұзылмауын  айтады  жəне  қоғамның 
дамуы əрбір жеке адамның дамуына байланысты. 
3. Мемлекет табиғи заңдарға кепіл беру үшін құрылған, бұл құқықтарға қол сұқпауы тиіс жəне 
табиғи  құқыққа  сенімді  кепіл  болатындай  етіп  құрылуы  тиіс.  Табиғи  заңға  қауіп  тұлғаның 
артықшылығынан туады, əсіресе жоғары лауазымнан. 
4. Қауіпсіздік биліктің, бостандық пен заңға сенімді кепілдік болатындай етіп құрылуында. 
Енді қауіпсіздіктің қазіргі кездегі құқықтық ғылымда қалай қараслырылатынын қарап көрейік. 
Алғаш рет ғылыми əдебиетте "Ұлттық қауіпсіздік" деп 19-шы ғасырда айтылған. Бейбітшілік 
пен  соғыс  мəселесіне  зор  əсер  тигізген 1899 жылғы  Гаага  конференциясы  болып  табылады.  Бұл 
конференцияның ерекшелігі, алғашында ол мемлекетаралық қарулану жарысына тосқауыл болуға 
арналған  форум  еді.  Бұл  конференциядағы  бағдарламаның 1-ші  пунктінде  "жаяу  жəне  су 
əскерлерінің қолданыстағы қаруының көлемін белгіленген уақытқа бейбітшілік кездегі өлшемнен 
асырмауға" жəне тура сол уақытқа əскери бюджетті тоқтату көзделді. Орыс проектінде келесі ретте 
əскери бюджетті уақытша тоқтату емес, бюджетті мүлде қысқарту болды. 27 мемлекет оның ішінде 
Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Италия, скандинваиялық мемлекеттер, Жапония жəне басқа елдер 
қатысқан  бұл 1899 жылы  Гаагта  өткен  бүкіл  əлемдік  конференция  мəнi  бойынша  көпжақты 
дипломатияның негізінде Қарусыздану жөніндегі алғашқы тəжірибесі болды. Алайда, ол көздеген 
мақсатына жетпеді, себебі қатысушы елдердің соғысты болдырмау үшін құқықтық жəне қаржылық 
кепілдіктер құруға саяси еркі жетпеуінде. Қауіпсіздік мағынасы сол кезде - "мемлекет қауіпсіздігі", 
"империяның  қауіпсіздігі"  деген  терминдармен  ұқсас  бола  бастады.  Жаңа  қауіпсіздік  тұжырым-
дамасын  қалыптастыру  үшін  маңызды  үлес  Рим  клубының  ұсынған  жəне  Пальма,  Брандта, 
Брундтланда комиссиялары ұсынған жаһандық даму тұжырымдамасы болды. Бұл мемлекеттердің, 
жеке  мемлекеттердің  немесе  одағының  Жеке  мүдделер  негізінде  халықаралық  құқықтың 
принциптері мен нормаларын түсіну болдырмау туралы БҰҰ аясында келісімге келу қажет болды 
[9, с. 34]. 
Бұл  жерде  тағы  басқа  елдердің  жағдайын  қарастыру  керек:  өз  еліңнің  қауіпсіздігін  өзге  елді 
алалаумен  қамтамасыз  етуге  болмайды.  Əмбебап  қауіпсіздікке  жету  үшін  мемлекет  өзіндік 
мүддесін ең болмаса тарұлтшыл өзімшілдікке жеткізуі керек. 
В.И. Дальдің түсіндірме сөздігінде қауіпсіздік - "ешқандай қауіптің болмауы, сенімділік" [10, 
c. 123]. Қауіпсіздік  идеясы  қаіптерқе  табиғи  реакция,  жауап  ретінде  қалыптасты,  əлем  жағдайын 
былай суреттейді: ондай жағдайларда тірі қалу қажет, олай болса ол қауіптің бетін қайтару керек 
немесе  қарсы  тұра  алатындай  болу  қажет  немесе  қауіп  төндірушінің  шабуылға  деген  ойы 
болмайтындай қуатты болу керек  
Тиісінше,  осы  проблемаларды  шешу  үшін  негізгі  шарт - жеткілікті  күштің  болуы. "Дəстүр 
бойынша  қауіпсіздік  мемлекеттің  ішкі  жүйесінің  ғана  қорғанышта  болуын  емес,  əсіресе  зорлық - 
зомбылық,  қанаушылық  қауіптің  мүмкіндігінен  толықтай  қорғанышты  болу.  Мұндай  зорлық - 
зомбылықтанан қорқыныш одан қалай да болса қорғану жолдарын іздестіруге итермеледі жəне өзі 
де  зорлық - зомбылыққа  баруға  дайын  етіп,  рухани,  моральдік,  саналық  шектеілердің  барлығын 
жойды. "Осылайша, адамзаттың дамуында қауіпсіздік əрдайым - "негізгі құндылықтарға ешқандай 
қауіп-қатер мүмкіндігінің болмау" мағынасына ие. Соңғы кездерде қауіпсіздік - қауіп-қатерлерден 
қоғамның,  жеке  адамның,  мемлекеттің  қорғанышта  болуы  деген  мағынаға  ие  болып,  кең  етек 
алуда.  Бұндай  түсінік  қауіпсіздіктің  мағынасын  тарылтып,  оны  "қорғанышта  болу"  секілді 
терминмен алмастырады.  

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 6. 2016  
 
 
31 
Қорғау - біреуді немесе бірнəрсені қоршау, жабу деген мағыналарға ие. Бұндай кезде қауіпсіз-
діктің  профилактикалық:  əлсірету,  қауіпті  төмендету,  алдын  алу  маңызды  функцияларының  мəні 
жоғалады. Ғылыми түсіндірмелерге сүйене отырып қауіпсіздікті: табиғи қатерден, əлеуметтік жəне 
техникалық зияннан қауіпсіздік деп ажыратуға болады. Оларды геобиофизикалық, əлеуметтік жəне 
техникалық  қауіпсіздік  деп  анықтауға  болады.  Əр  қайсысы  өз  кезегінде  қауіпсіздік  секілді 
танымды түсіндіретін анықтамалар талдауы, олардың арасындағы маңызды бөліктерін ажыратуға 
мүмкіндік береді. 

жүктеу/скачать 3,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: