Научный журнал

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
60
61
В данной статье рассматривается отношения между мыслью 
и  языком,  а  так  же  наиболее  сложные  вопросы  теоретической 
лингвистики.
This article is about the relationship between language and thoughts, 
and theoretical linguistics considered as the most difficult issue.
ӘОЖ 811.512.122:811.111:81’373
Д. Х. Байдрахманов
1
, Т. А. Сейтешева
2
1
к.п.н.,  доцент, 
2
магистрант,  Л.  Н.  Гумилев  атындағы  Еуразия  ұлттық 
университеті. Астана қ.
e-mail: duka_75@mail.ru
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ 
ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ БІРНЕШЕ САТЫ АРҚЫЛЫ 
ҚАЛЫПТАСУЫ
Бұл  мақалада  авторлар  қазақ  және  ағылшын  тілдеріндегі 
фразеологияның қалыптасуындағы сатыларға жан-жақты зерттеу 
анализдері мен салыстырмалы мысалдар келтірілген.
Кілтті  сөздер:  парадигма,  лингвомәдениеттану, 
этнолингвистика, концепт.
Жаһандану  заманы  жағдайында  ұлттық  тіл,  ұлттық  құндылықтар 
еліміздің әр азаматының бойында тереңінен орын алуы өзекті мәселелердің 
ең  ірі  ісі  десек  қателеспейміз.  Сонымен  қатар,  ұлтаралық  қатынастар 
үйлесімділігін, халықтар достығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз 
бар  күш  жігерін  салуда.  Мұның  өзі  тілдерді  дамытуға,  сайып  келгенде, 
мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Соңғы жылдары төл тілімізді генетикалық және типологиялық жағынан 
басқа тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу жұмыстары белсендірілді. 
Бұған  дейінгі  салыстырмалы-салғастырмалы  түрде  жүргізілген  зерттеу 
жұмыстары  құрылымдық  бағытта  қарастырылып  келсе,  бүгінгі  кезде 
антропоцентристік бағыт тілді парадигмалық жағынан ашады. Мысалы, 
парадигма  сөз  бен  сөз  тіркестерінің  қарым-қатынасын,  сонымен  қатар 
лексикалық-грамматикалық  құрылымдарды  да  байланыстыра  отырып 
сипаттауға мүмкіндік береді. Әсіресе, тілдерді салыстыру барысында тұрақты 
сөз  тіркестерді  диахрондық  құбылыс  ретінде  қарастыру  ғалымдардың 
қызығушылығын тудырады. Ұзақ қолданыстан кейін ғана тұрақтылыққа ие 
болатын, мағыналық және құрылым-құрылысы жағынан ерекше, халықтық 
өшпес мұра саналатын фразеологизмдерді, оларды астарлап жатқан мәдени 
құбылыстарға талдау жасап, олардың қалыптасу көздерін табу теориялық 
және практикалық жағынан құнды болмақ. 
Бүгінгі таңда салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің жеке 
саласы ретінде қалыптасуы көрнекті ғалым Ю. Ю. Авалиани [1] есімімен 
тікелей байланысты.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол 
ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін 
көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын 
тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан тауып, 
олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін 
анықтауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады. Қазіргі кезде 
фразеологизмдердің мағыналық, қолданылу табиғатын ашу үшін уәж ұғымы 
қолданылады.
Жалпы,  уәж,  уәжділік  ұғымы  лингвистикада  сөздің  дыбыстық 
таңбалануы  мен  мағынасы  арасындағы  байланысты  түсіндіретін  сөздің 
құрылымдық-мағыналық қасиеті ретінде қарастырылады. Өткен ғасырдың 
20-30 жылдары уәждеме ішкі формаға негізделсе, 70-ші жылдары уәждеме 
теориясының  жеке  пән  ретінде  қалыптасуына  көптеген  қазақстандық 
ғалымдардың (М. М. Копыленко [2], М. М. Гинатулин [3], Б. Қ. Қалиев 
[4],  Б.  Қ.  Қасым  [5])  т.б.  елеулі  еңбектері  негіз  болды.  Қазіргі  кезде  ол 
ономасиологиямен,  семасиологиямен,  философиямен,  психологиямен 
тұтасып, көптеген ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр. 
Қазақ  және  ағылшын  тілдерінің  фразеологизмдер  уәждемесін 
лингвомәдени аспектіде салғастыру әлі де толық дамымаған сала. 
Біріншіден, сөздік қордағы фразеологизмдер жүйесі, оның тілдік табиғаты-
қандай да бір этностың жалпы әлем туралы, жаратылыс туралы таным-түйсігі, 
оны қабылдау, бағалау ерекшеліктерін, жалпы кез келген құбылысқа қатысты 
ұлттық дүниетаным мен көзқарастар тұтастығын толығымен танытатын ерекше 
лингвомәдени бірліктер. Сондықтан атылған лингвистикалық категорияны екі 
тілдік семьяның өкілі болып табылатын, әрі екі шалғай құрлықты мекен ететін 
әртиптес тілдер арқылы зерттеп танудың маңызы зор.
Екіншіден,  соңғы  кезеңдегі  әлемдік  лингвистика  ғылымы  тіл 
материалдарын  адами  факторлармен,  оның  таным  концептосферасымен 
бірлікте  қарастыруға  бет  бұрып  келеді.  Соның  ішінде  фразеологизмдер 
жүйесін  зерттеуде  олардың  өзге  тілдік  бірліктерден  тек  ерекшеліктерін 
ғана атап қоймай, оның қолданыстық мақсаттарының түпкі себептерін ұлт 
танымымен байланыстыра отырып, аталымға себеп болған қозғаушы күшті 
ішкі формасы арқылы ашу үдерісі дәстүрге айналып келеді.

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
62
63
Үшіншіден, еліміз егемендігін алып, тіл мәртебесі көтеріліп, экономика, 
саясат, мәдениет салаларында халықаралық қатынастар дамыған кезеңде, 
мемлекетіміз  өркениетті  елдер  қатарына  қосылуға  талпынған  тұста  ана 
тілімізді беделді деген шет тілдерімен салыстыра қарастыру-ең бір өзекті 
де көкейкесті мәселе болып табылатыны даусыз.
Тіл – адамзат болмысы, адамзат жаратылысының негізгі қасиеті. Оның 
дамуы – қоғамның дамуымен бірге жүретін егіз құбылыс. Тіл – халықтың 
танымы мен тұрмыс-тіршілігін суреттейтін, қатынас құралы, құндылығы. 
Қазақ  және  ағылшын  тілдерінің  қай-қайсысын  алмайық,  сол  халықтың 
тұнып тұрған тұрмысынан , тарихынан, мәдениетінен хабар берері хақ. Тіл 
құдіреті сөз мағынасында. Сөз мағыналарына үңіле отырып, жан-жақты өмір 
саласынан мағлұмат алуға болады. 
Тілдің  мәдениетпен  байланысты.  Мәдениет  –  сан  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан  халықтың  рухани  байлығын,  қазынасын  қамтитын,  ұлттық 
дүние-танымынан  хабардар  ететін  сананың  жиынтығы.  Қазақ  елінің 
мәдениеті,  ағылшын  елінің  мәдениеті  дегенде  олардың  рухани  және 
материалдық  құндылықтары  еске  түседі.  Мәдениет  –  өз  ішінде  рухани 
және материалдық деп бөліне отырып, күллі халықтың ұлттық болмысын 
бейнелейтін  рухани  қазына  екендігі  де  бәрімізге  белгілі.  Мәдениет  өте 
ертеде пайда болғанмен, бүгінгі күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған құндылық. 
Оның тарихы тереңге кеткен сайын, құны жоғарылай түспек. Ол ежелден 
пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан, бірақ өзгерістерге 
ұшырағанымен,  сол  халықтың  дүниетанымдық  бастаулары  мен  басты 
құндылықтарының көзіне айналып, оның өмір сүру салттары мен бағыттарын, 
тәсілдері мен жолдарын реттеуші. Кейбір ғалымдардың пікірінше, мәдениет 
қатып қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің көрінісі, соған 
байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.
Ал, тіл мәдени ақпараттарды сақтап қана қоймайды, сонымен қатар 
ол туралы білімдерді жинақтап, саралап, қажет кезінде қайта жаңғыртып 
отырады. Кез келген халықтың, этностың халықтығы мен ұлттық болмысын 
танытатын  тілі  болса,  тілсіз  мәдениеттің,  рухани  байлықтың  сақталуы 
мүмкін емес. 
Лингвомәдениеттанудың  зерттеу  нысаны  –  қайсыбір  этнос 
болмысындығы белгілі бір халық жайындағы мәдени ақпараттарды жеткізуші 
тіл,  ұлттық  материалдық,  рухани  мәдениет  және  адамзат  арасындағы 
өзара  байланыс,  қарым-қатынас  болып  табылады.  Лингвомәдениеттану 
когнитивтік,  әлеуметтік  лингвистикамен  сабақтас.  Лингвомәдениеттану 
мен этнолингвистика ғылымдары тілде бейнеленген және сақталып қалған 
тілдік көріністердің түп төркінін анықтау жағынан, тілдік фактілерді тіл 
мен халықтың мәдениетіне қатысты зерттеу жағынан ұқсас келеді. Алайда, 
олардың өзара айырмашылықтары да бар.
Этнолингвистика – мәдениетті, халық психологиясын, мифологияны 
тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына тіл мен мәдениеттің 
арақатынасы  шеңберінде  болатын  түсініктерді  (мағыналарды)  анықтау, 
тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын мәселелерді шешу және 
т.б.  мәселелер  кіреді.  Ол  қазіргі  тілдік  материалдарды  тарихи  тұрғыдан 
қарастырса, лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан 
да, қазіргі уақыт межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді.
Лингвомәдениеттің зерттеу құралы – «тіл – мәдениет – адам» үштігі 
арасындағы қарым-қатынастың мәдени мазмұнын зерттеу.
Лингвомәдениеттануда  мәдени  сема,  мәдени  фон,  мәдени  концепт, 
мәдени  коннотация  т.б  сынды  терминдер  негізгі  ұғымдар  ретінде 
саналады.  Фразеологизмдер  ұлттық  мәдениетті  мынандай  жағдайларда 
сипаттауы  мүмкін:  1)  кешенді,  яғни  тұрақты  тіркестер  компоненттері 
тұтасып  келіп,  идиомалық  мағынаға  ие  болғанда;  2)  ұлттық-мәдени 
ерекшеліктер фразеологизмдерді құраушы компоненттер қатарынан көрінеді;  
3) фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің прототипі - еркін тіркестер 
арқылы да берілуі мүмкін. ФБ-дің ұлттық-мәдени ерекшелігі әлеуметтік, 
табиғи, географиялық жағдайлармен анықталады. 
Фразеологизмдер әр халықтың әлемді танудағы тілдік бейнесі туралы 
мәлімет  береді.  Бұл  бірліктер  тілдік  жүйенің  ғылыми  түрде  танылған 
деңгейінің  құралдары  болып  саналып,  қоршаған  ортадағы  реалийлерді 
сипаттау  қызметін  атқарады.  Демек,  фразеология  –  дүниенің  тұтастай 
тілдік бейнесінен көрініс береді. Олар субьектіге қатысты, яғни дүниені 
бейнелеумен қатар, оны түсіндіруге, бағалауға, талдауға мән береді. Сонымен 
бірге мәдени ақпараттар тілдегі атауыштық бірліктерде бірнеше тәсілдер 
арқылы көрінісін табады: мәдени сема, мәдени фон, мәдени концепт, мәдени 
коннотация т.б.
Фразеологизмдердің қалыптасуына қарай да әр түрлі мағыналық топқа 
бөлінеді:  әдет-ғұрып,  наным-сенімге  орай;  тарихи  кезеңдер  мен  тарихи 
тұлғаларға байланысты; жан-жануарларға байланысты; түр-түске қатысты; 
адамның  дене  мүшелеріне  (соматизм),  олардың  әрекетіне,  жалпы  қоғам 
мүшелерінің  арасындағы  қатынастарға;  ұзындық,  қашықтық,  тереңдік 
өлшемдеріне, сандық көрсеткіштерге, уақытқа байланысты т.б.
Уәждемені фразеологиялық бірліктердің ішкі формасынан бөліп алып 
қарастыру  мүмкін  емес.  Кейбір  ғалымдар  еңбектерінде  ішкі  форманы 
уәждеуші  ономасиологиялық  белгі  деп  алады.  Ал  орыс  зерттеушісі  
Ю.  С.  Маслов  уәжділік  ұғымын  аша  отырып,  дыбыс  байланыстарының 
мағынаға ие болу жолы деп санайды [6]. Ғалым ішкі форманы «мотивировка» 
терминімен қолдануды жөн санайды. Осы орайда бұл ғалымның ойы уәжділік 
ұғымын сөзге ғана қатысты ашады. Фразеологиялық тіркестерге қатысты 
дыбыс  емес,  сөздер  емес,  жалпы  жағдаятпен  байланысты  айтылымның 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
64
65
жаңа мағынаға ие болып отырған құбылыс екенін білеміз. Бұл аспектіде 
фразеологизмдердің ішкі формасын талдауда башқұрт фразеологы З. Ураксин 
бейнелі-аялық негіз терминін қолданғаны дұрыс деп ойлаймыз [7]. Ішкі форма 
фразеологизмдердің семантикалық құрылымымен тікелей байланысты және 
көбінесе оның мағыналық дамуына әсер етеді. Фразеологизмдердің беретін 
мағынасы оны құраушы компоненттердің жеке мағынасын құрамайды, ол 
ішкі форма негізінде түсіндіріледі.
Ішкі  форманы  фразеологиялық  мағынаның  қалыптасуымен  тікелей 
байланысты десе де болады. Сондықтан тұрақты тіркестің ішкі формасын 
анықтау  үшін,  тіркесті  тұтасымен  ойша  сұрыптап  алу  керек.  Осындай 
қайта сұрыптау нәтижесінде ауыспалы мағынада беріліп тұрған тіркестің 
нақты нәрсені ойша абстракциялаудан және соның негізінде жаңа ұғымның 
пайда  болатынын  байқауға  болады.  Ішкі  форма  айқын  болған  жағдайда 
фразеологизмдер  мағынасын  тез,  жылдам  түсінуге  мүмкіндік  туады. 
Ішкі форманы белгілеу үшін фразеологизмнің мағынасы бөлек сөздердің 
мағыналарынан туындамауы мүмкін. Бір ойды жағдаятқа қатысты білдіретін 
фразеологизмнің мағынасы сол сөздердің түйіні қандай жағдайда айтылды, 
сол жағдайда қандай түйін жасалды деген ойлау операциялары сөйлеуші 
немесе  тыңдаушының  санасында  өтеді.  Олай  болатынын  кей  кезде 
адамдардың реакциясы айтылған сөзге тез болмай жататыны дәлелдейді. 
Ол  бір-екі  минут  өткеннен  ғана,  мысалы,  тура  мағыналы  және  соған 
ассоциациялық туынды мағынаны салыстырып, қатты күліп жіберетінін 
көптеген  жағдайда  байқаймыз.  Сондықтан  айтылған  сөздердің  түйінін 
жағдаяттан  айыруға  болмайды.  Сонан  соң  екі  жағдаят  салыстырылады: 
қазіргі  және  тарихи  (сол  еркін  сөз  тіркестері  қолданылған  жағдаят). 
Осы  туралы  ғалымдар  әлі  де  толыққанды  талдау  жасай  алды  деп  айта 
алмаймыз. Бүгінгі таңда осы ғылым аспектісі «концепт» ұғымымен тығыз 
байланыстырылып қарастырылуда. Осы туралы ағылшын тілінің тұрақты 
тіркестерін  зерттеушісі  А.  В.  Кунин  былай  деген:  «Фразеологиялық 
мағынаның  уәжділігі  дегенде,  әдетте  оның  прототип  семантикасы 
арасындағы синхронологиялық байланысты атайды» [8]. 
Сонымен, фразеологизмдердің фразеологиялық мағынасы олардың ішкі 
мағыналық құрылымында жатқан бейне арқылы уәжделеді. Фразеологизмнің 
ішкі формасы айқын көрінген жағдайда уәждемені де қолдану қолайлы. 
Мысалы, қазақ тілінде: сүттен ақ, судан таза; оймақ ауыз; егіз қозыдай, 
көзді ашып-жұмғанша, қой ішінде серкедей, т.б. Ағылшын тіліндегі a fly in 
the ointment (май ішіндегі шыбын) // бір құмалақ бір қарын майды шірітеді; 
(as) slow as a snail (ұлыдай баяу) // тым баяу, қимыл-әрекет; dumb as a fish 
(балықтай тілсіз), burn like fire (от тәрізді жану) // оттай жану; be over the 
moon (айда болу) // төбесі көкке жеткендей болу т.б. сияқты тіркестердің 
фразеологиялық мағыналарының ішкі формалары айқын.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің шығу төркіні тарихи оқиға, наным-
сеніммен  астасып  жатса,  ағылшын  тіліндегі  фразеологизмдер,  негізінен 
халық шаруашылығына, кәсібіне, мекен-жайына, заңына т.б. байланысты 
болып келеді. Балық аулау, орман шаруашылығы қазақ халқы үшін ірі кәсіп 
түрі саналмаған, ал ағылшындықтарда әуе,теңіз шаруашылығына қатысты 
тіркестер молынан кездеседі. Көрсетілген жіктелімдердің ішінде екі тілдегі 
фразеологизмдердің  мынадай  тақырыптық  топтарда  жиі  кездесетіндігі 
байқалады. Қазақ тілінде: соматизм – 7,66 %, жан-жануарлар – 6,53 %, сан 
– 6,33 %, тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғалар – 3,2 %,киім атаулар – 2,8 %. 
Ағылшын тілінде: соматизм – 8,06 %, жан-жануарлар – 7,6 %, тарихи кезеңдер 
мен тарихи тұлғалар – 6,1 %, сан – 5,6 %, туыстық атаулар – 3,06 %.
Қазақ  және  ағылшын  тілдеріндегі  фразеологизмдер  қалыптасқанға 
дейін бірнеше сатыдан өтіп барып қалыптасады. Уәжді фразеологизмдер- 
фразеологиялық  мағына  қалыптастыруда  1-2-3  не  одан  да  көп  уәжділік 
сатыдан  өтуі  мүмкін.  Уәжділік  саты  –  фразеологиялық  мағынаның 
қалыптасуына  ықпал  етуші,  олардың  мағыналық  даму  нәтижесінде 
болатын  мағынааралық  өзгерістерді  үйлестіруші  қадам.  Екі  тілдегі 
фразеологизмдермен мысал келтірсек: 
Қазақ тілінде «жылы орнын суытпады» деген тіркес бар. Адам бір 
орында ұзақ отырғанда немесе жатқанда дене қызуымен жайғасқан орны 
жылынады. Адамның жылы орында жаны жай тауып, рахатқа кенелетіні 
белгілі.  Мұнда  адамның  отырған  орнында  жылу  табуы 1.  «ұзақ  уақыт 
қозғалмады,  отырған,  тұрған  үйінен  кетпеді,  қоныс  ауыстырмады, 
көшпеді» деген мәнде болса, мағыналық даму салдарынан 2. «ұзақ уақыт 
бір жерде жұмыс істеген, қызмет қылған жерінен кетпеу» деген мәнде. 
Бұл тіркесте І-ші сатыдан ІІ-ші сатыға көшкенде үйдің – жұмыс мағынасына 
(заттан – затқа) ауысу үдерісі байқалады. Мағыналық кеңеюі нәтижесінде, 
ІІ-ші сатыда «үй» семалық бөлшегі түсіп қалған.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 
1 Авалиани, Ю. Ю. К семантической структуре и контекстуальным 
связям  фразеологических  единиц  в  разносистемных  языках.  //  Вопросы 
фразеологии  романских  и  германских  языков.  –  Самарканд,  1981.  
– С. 140-147.
2 Копыленко, М. М. Опыт изучения значений и сочетаний лексем с 
помощью операционного анализа // Структурная типология языков. – М., 
1966. – С. 45-55.
3 Гинатулин, М. М. К исследованию мотивации лексических единиц 
(на  материале  наименования  птиц):  Автореф.  дис.  ..канд.  филол.  наук  / 
Гинатулин М. М. – Алма-Ата, 1973. 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
66
67
4 Қалиұлы, Б. Жалпы тiл бiлiмi: оқулық жоғары оқу орындарының 
студенттер. арналған / Б. Қалиұлы. – Алматы : [б. и.], 2009. – 132 с. 
5 Қасым, Б. Қ. Сөзжасам: семантика, уәждеме. Оқу құралы. – Алматы, 
2003.
6 Маслов, Ю. С. Введение в языкознание.Учебник для филологических 
специальностей вузов. – М. : Высш. шк., 1987. – С. 55. 
7 Ураксин, З. Башкирский язык в условиях реализации Закона о языках 
народов Башкортостана. Башљорт халљын туплауґа интеллигенцияныњ роле 
hєм бурыстары. – vatandash.ru/index.php?article=1948. – 31 б.
8 Кунин, А. В. Курс фразеологии современного английского языка: 
Учебное  пособие.  Рекомендовано  Министерством  образования  и  науки 
Российской Федерации в качестве учебного пособия для студентов высших 
учебных  заведений,  обучающихся  по  специальности  033200  (050303)  - 
иностранный язык. – 45 с.
10.02.16 баспаға түсті.
Д. Х. Байдрахманов, Т. А. Сейтешева
Формирование фразеологии в нескольких этапах в казахском и 
английском языках
Евразийский национальный Университет 
имени Л. Н. Гумилева, г. Астана.
Поступило в редакцию 10.02.16. 
D. Kh. Baidrakhmanov, T. A. Seitesheva
Formation  of  many  stages  of  phraseology  in  Kazakh  and  English 
languages
L. N. Gumilyov Eurasian National University, Astana.
Received on 10.02.16.
В данной статье авторы анализировали и провели всесторонние 
примеры формирования фразеологии в нескольких этапах в казахских 
и английских языков.
In this article authors have analysed and given examples of different 
stages of formation of phraseology in Kazakh and Eglish languages. 
УДК 781.24
А. Р. Бердибай
докторант, Казахская национальная академия искусств имени Жургенова, 
г. Алматы
e-mail: a.berdibay@mail.ru
МНОГООБРАЗИЕ ТИПОВ МУЗЫКАЛЬНО-
ПОЭТИЧЕСКОЙ ФОРМЫ В ПЕСНЯХ ЖАЯУ МУСЫ КАК 
РЕЗУЛЬТАТ МЕЖКУЛЬТУРНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ
Многообразие  композиционных  структур  песен  Жаяу  Мусы 
Байжанова,  характеризующееся  освоением  композитором 
большинства  имеющихся  в  казахском  устном  музыкально-
поэтическом наследии песенных форм, во-многом было обусловлено 
высокой степенью творческой активности автора и сравнительно 
долгой  продолжительностью  жизненного  пути  (1835-1929). 
Рождению  обновленных  форм  способствовали  процессы  введения 
в песни ранее никогда не применявшихся в казахской музыкально-
поэтической культуре структурных принципов вокальных образцов 
других  этнических  культур,  освоенных  композитором  за  годы 
пребывания за пределами Родины. Таким образом, часть песенных 
композиций  могла  возникнуть  как  результат  межкультурных 
контактов (с татарской, русской и шире – европейской музыкой) и 
представляет собой синтез традиционного с привнесенным.
Ключевые  слова:  музыкально-поэтическая  форма,  песни 
бесприпевной  формы,  песни  запево-припевной  формы,  основная 
строфа 7-8 сложник, основная строфа 11 сложник. 
Изучение  вопросов  связей  и  взаимодействия  разных  этнических 
музыкальных культур, как известно, представляет собой одно из ведущих 
направлений в этномузыкологии. Особенно актуализировалось исследование 
его  проблем  в  науке  бывшего  Советского  Союза  в  свете  глобальных 
общественно-исторических  перемен  последнего  десятилетия  ХХ  –  и 
начала ХХ столетий, когда республики некогда большой страны получили 
возможность национального самоопределения, выбора самостоятельного 
пути развития, что во многом обусловило активизацию процессов поиска 
фактов  их  этнической  идентификации.  К  ряду  таковых,  как  известно, 
относится  традиционная  музыка,  рассматриваемая  исследователями  как 
один из важнейших источников истории становления и развития этносов. 
В ракурсе избранной в настоящем докладе проблематики большой интерес 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
68
69
представляют исследовательские работы этномузыкологов, посвященные 
изучению традиционного музыкального наследия тюркоязычных народов [1 ].
Заявленная в настоящем докладе тема посвящена к постановке проблемы 
изучения процессов межэтнических связей в области формообразования 
песен  выдающегося  представителя  аркинской  устнопрофессиональной 
традиции,  казахского  певца-композитора  Жаяу  Мусы  Байжанова. 
Сравнительно долгая (1835-1929) и насыщенная судьбоносными событиями 
жизнь  этой  личности  охватывает  почти  целый  век.  Раннее  детство 
певца  прошло  в  живописном  уголке  северо-восточного  региона  нашей 
страны-  на  берегу  озера  Жасыбай  Павлодарской области.  Подростком 
он отправляется в г. Петропавловск, в котором начинает постигать основы 
устного  профессионализма  и,  одновременно,  здесь  осуществляется  его 
первое знакомство с татарской и русской национальными музыкальными 
культурами. Далее он совершенствовал свои знания в г. Омске, после приезда 
с которого уже на родине открывается новый период его творчества. Сложные 
перепитии судьбы композитора, характеризующиеся конфликтом с местными 
феодалами, продолжительным нахождением в иноязычной культурной среде 
- в русской армии; возвращением на Родину и продолжением борьбы за свои 
честь и достоинство во-многом способствовали формированию особенностей 
индивидуального творческого стиля Жаяу Мусы Байжанова. 
Известный  ученый  А.  Жубанов  в  своем  очерке,  посвященном  этой 
яркой личности, отмечая глубоко национальную почвенность ее творческого 
почерка, затрагивает вопрос влияния на песенное творчество Жаяу Мусы 
русских  народных  городских  песен  и  военных  маршей  [2,154  с.]  Автор 
монографии о народном певце – З. Коспаков, опираясь на сведения из его 
дневника найденного в г.Казань, где фиксировался маршрут передвижения, 
полагает, что в результате военного похода в Литву, Польшу, на Украину, 
в  песнях  Жаяу  Мусы  стали  обнаруживаться  черты  казахско-русских 
музыкально-поэтических параллелей и что к числу образцов , приближенных 
к жанру марша можно отнести примеры «Тұрымтай» и «Ескендір». Так же, 
ученым отмечается сходство песни «Сапар» с украинской песней «Как за 
гаем... [3, 61 с.] Таким образом, вышеназванные исследователи развивают 
мысль  о  привнесении  Ж.  Байжановым  в  свое  творчество  особенностей 
музыкальных жанров других народов, высказанную еще в 20-е г.г. ХХ столетия 
выдающимся музыкальным этнографом В. Затаевичем. Судя по инструменту 
сопровождения (скрипка), по сатирическому «легкомысленно веселому» 
содержанию мелодии автор причисляет ее к произведениям, родившимся под 
воздействием татарской традиционной музыки, а также находит в некоторых 
номерах близость к европейской «мазурке». [4, 474 с.] Необходимо отметить, 
что в трудах последних лет ученые стали уделять большее внимание вопросам 
структурно-композиционных закономерностей песен Жаяу Мусы.
Настоящая статья посвящена рассмотрению многообразных проявлений 
типов музыкально-поэтической формы композитора – чрезвычайно важной 
индивидуальной стилистической черты творчества Жаяу Мусы. В качестве 
базового материала нами были образцы из сборника произведений певца 
«Ақ сиса» [5]. Методика анализа опирается на структурный и вероятностный 
подходы.
Принимая во внимание факт о том, что многообразие песенных форм 
часто бывает обусловлено многообразием типов припевных разделов, все 
образцы  вначале  были  дифференцированы  по  данному  показателю,  то 
есть песни были вначале поделены на песни: I. Бесприпевной и II. Запево-
припевной формы (См. Таблицу структурных разновидностей песен Жаяу 
Мусы в конце статьи). Далее песни запево-припевной структуры внутри 
себя были сгруппированы на разделы: «песни с лексическими припевами», 
«песни с алексическими припевами», «песни с алексическими вставками 
внутри строфы» и «песни с алексическим припевным дополнением». После 
этого осуществлялась группировка образцов по размеру стихосложения, и, 
в конце – по количеству строк в основной строфе. 
Рассмотрение  обнаружившихся,  таким  образом,  более  10  типов 
музыкально-поэтических  форм,  при  дальнейшем  их  изучении  в  ракурсе 
межэтнических песенных связей, дало возможность отобрать из сборника 
«Ақ сиса» типы идентичных или (вариантных) им структур в музыкально-
этнографических  сборниках  и  монографиях  по  татарскому  и  русскому 
песенному творчеству .
Многообразие  композиционных  структур  песен  Жаяу  Мусы, 
характеризующееся  освоением  композитором  большинства  имеющихся 
в  казахском  устном  музыкально-поэтическом  наследии  песенных  форм, 
как отмечалось ранее, во-многом было обусловлено продолжительностью 
жизненного  пути  и  высокой  степенью  творческой  активности  автора.  
С другой стороны, национальные песенные формы некоторых образцов 
преобразовывались  им  путем  введения  в  них  новых,  ранее  никогда  не 
применявшихся в казахской песне структурных принципов песен других 
этнических  культур,  освоенных  композитором  за  годы  пребывания  за 
пределами  Родины.  Таким  образом,  часть  песенных  композиций  могла 
возникнуть как результат межкультурных контактов (с татарской, русской 
и шире-европейской музыкой) и стать примерами синтеза традиционного 
с привнесенным. При этом доля инонациональных новаций проявляется 
в  структуре  определенной  части  песен  с  большей  или  меньшей  долей 
интенсивности [12].
Новаторство Жаяу Мусы в области музыкально-поэтической формы, 
главным образом, проявилось в активном использовании в запевной части 
песен 7-8 сложного поэтического размера «жыр» – более характерного для 

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
70
71
припевных частей казахских необрядовых песен и вокальных произведений 
салов  и  серэ,  а  также,  для  образцов  песен  семейно-обрядового  пласта 
и  речитативных  жанров  акынов  и  жырау.  8-сложный  размер  у  Жаяу 
Мусы  нередко  использовался  в  его  «квадратной»  конфигурации  (4+4), 
характерной для татарских песен, который, в ряде случаев, комбинировался 
с  его  традиционной  для  казахов  разновидностью  :3+2+3.  Наблюдение 
за  музыкально-поэтической  структурой  татарских  песен  показало,  что 
важным принципом формобразования в них служит повтор музыкально-
поэтических  строк.  И  одним  из  наиболее  популярных  типов  песенной 
структуры является четырехэлементный 6-строчный тип: АBCDCD. Повтор 
в  качестве  припева  музыкально-поэтической  или  только  поэтической 
системы второго раздела основной части как в строфе с размером «жыр», 
так и с одиннадцатисложником, также обогатил музыкально-поэтическую 
структуру казахских традиционных песен
1
. А «наложение» на аналогичную 
форму алексического припева, весьма свойственного для аркинской песенной 
традиции  салов  и  серэ,  открыл  в  национальной  песенной  культуре  XX 
века путь к синтезу нового – с уже устоявшимся («Келдік думан ортаңа»). 
Принцип  повтора  строк  использовался  в  песнях  Жаяу  Мусы  не  только 
в основной части произведений, но и в припевах («Қыздар-ай»); повтор 
звуковысотной  линии  (мелодики)  последней  половины  строфы  может 
осуществляться на обновленный текст («Қаршыға»); повториться может 
не  последняя,  а  первая  половина  основной  строфы  («Қазан  қыздары»). 
Принцип  повторности  завершающего  раздела,  осуществляемый  в  виде 
дублирования второй строки в 2-хстрочной форме, также имеет место в 
творчестве Жаяу Мусы («Жаздың күні»). Транспонирование начального 
интонационного оборота песни-самопредставления – «Ақ сиса» в начале 
второй  полустрофы  также  в  известной  мере  можно  считать  попыткой 
воплощения  певцом  принципа  повторности.  В  результате  «опытов» 
экспериментаторства в творчестве Жаяу Мусы использовалось более 10-ти 
музыкально-поэтических форм (бесприпевных, с алексическими вставками 
внутри основной строфы, с алексическим дополнением, с алексическим, 
лексическим и лексико-алксическим припевами), что указывает на его яркий 
талант, творческую фантазию, и, одновременно, на консерватизм в вопросе 
сохранения в ряде своих вокальных сочинений давно устоявшихся песенных 
структур. Возможно эти черты формотворчества в стиле певца обусловили 
исполнительскую судьбу его творений в ХХ веке: в сборнике «Ақ сиса» все 
варианты одноименной и самой известной песни композитора сообщены 
респондентами в разных музыкально-поэтических формах, но, в то же время, 
1  Характерно,  что  время  использования  аналогичной  музыкально-поэтической  структуры  приблизительно  совпадает  о 
временем ее использования в русской городской песне: «Своеобразным чисто народным, национально-русским проявлением 
формообразования в поздней песенной лирике оказывается повторение стиховых строк внутри куплета, строящегося на сквозном 
музыкальном развитии. В ряде случаев две последние фразы четырехстрочной в основе строфы повторяются – образуется 
более развернутый шестифразовый куплет. Особенно это свойственно поздним городским и современным песням. Сходная 
структура у некоторых развернутых строф распевных частушек. [13,141]. 
в разных вариантах «Шолпан» сохраняется единая форма; в собрании песен 
Жаяу Мусы есть песни, интонационно очень близкие по запевной части , но 
разные по названию и звуковысотной линии припевов; также встречаются 
песни, различающиеся по названию, но родственные по поэтическому тексту.
Рассмотрение  музыкально-поэтической  формы  песен  Жаяу  Мусы 
подводит к выводам и, одновременно, ставит перед исследователями новые 
вопросы. Так, короткостиховые татарские песни со 7-8 сложным размером 
стиха, воплощенном в музыкально-метрической двухдольности, повторности 
ритмических  фигур,  структурной  квадратности  и  периодичности  и 
жанр марша со свойственным ему размеренным темпом, чётким ритмом 
стали  стилевыми  ориентирами  для  ряда  песен  творчества  носителя 
устно-профессиональной  традиции.  Такой  синтез  разноэтнических  и 
разножанровых традиций был переосмыслен певцом и «расстворен» в его 
песенном  творчестве.  Рассмотрение  песенного  творчества  Жаяу  Мусы 
Байжанова в обозначенном ракурсе подводит исследователей к изучению 
ряда сопутствующих вопросов , таких как: на каком еще материале можно 
наблюдать синтез русской, татарской и казахской музыкальной культур в 
северо-восточных  областях  Казахстана?  Какие  механизмы  переработки 
(анализа  и  синтеза)  полиэтнического  материала  есть  в  других  регионах 
республики?
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 
1 Альмеева, Н. Обрядовый мелос народов Волго-Камья как исторический 
источник:реальное и эфемерное//Фольклор и мы. Традиционная культура в 
зеркале ее восприятий. Сборник научных статей, повященный 70-летию 
И.  И.  Земцовского.  Часть  1.  –  Санкт-Петербург,  Российский  институт 
истории  искусств,  2010.  –  С.  112-130;  Усманова,  А.  Взаимодействие 
тюркских локальных традиций в Нижнем Поволжье «к проблеме приятия 
иноэтнического) // Там же. – С. 214-223 и др.
2 Жұбанов, А. Жаяу Мұса.// Замана бұлбұлдары. – Алматы : «Қазақтың 
мемлекеттік көркемөнер баспасы», 1963. – 130-160 б.б.
3 Қоспақов, З. Әнші тағдыры.Жаяу Мұсаның өмірі мен музыкалық 
творчествосы. – Алматы : «Ғылым», 1971. – 180 б.
4 Жаяу Мұса. Ақ сиса. Әндер мен күйлер. Өңделіп толықтырылып 
2-ші басылуы. Құрастырып алғы сөзін жазған және музыкалық редакциясын 
жүргізген Зейнұр Қоспақов. – Алматы : – «Өнер». – 110 б.
5 Затаевич, А. 1000 песен казахского народа. – М. : «Музгиз», 1963. 
– 607 с.
6  Абдуллин,  А.  Татарские  народные  песни.  –  М.  :  Издательство 
«Советский композитор», 1963. – Выпуск 6. – 37 с.

Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823.                                                  Серия филологическая. №1. 2016 
ПМУ Хабаршысы                                                      
72
73
7 Нигмедзянов, М. Татарские народные песни. – Казань : Татарское 
книжное издательство,1984. – 240 с.
8  Исхакова-Вамба,  Р.  Татарское  народное  музыкаьное  творчество. 
Традиционный фольклор. – Казань, 1997. – 263 с.
9 Каюмова, Э. Татарская народно-песенная культура Нового времени. 
– Казань, 2005.
10  Бухайрова,  Э.  Опыт  определения  жанровой  специфики 
«короткостиховых»  песен  казанских  татар  //  Музыка  тюркского  мира. 
Материалы международного симпозиума. – Алматы, 3-8 мая 1994. – Алматы : 
Дайк-Пресс, 2009. – С.78-89.
11 Песни татар-кряшен. Под общей ред. И. И. Земцовского. Составитель 
Н. Ю. Альмеева. – Выпуск 1. – Санкт-Петербург. – Казань, 2007. – 310 с.; Н. 
Ю. Альмеева. Песни татар-кряшен. Со звуковым приложением. / Под общ.
ред. И. И. Земцовского. – Выпуск 2. – Санкт-Петербург. – Казань, 2012. – 472 с.
12 Бердибай, А. Казахско-татарские музыкально-поэтические связи 
в  песнях  Жаяу  Мусы//Музыка  народов  Центральной  Азии.  Материалы 
Международной  научно-практической  конференции.  –  Алматы,  5-7  мая, 
2009. – С. 50-62.
13 Щуров, В. М. Стилевые основы русской народной музыки. – Москва : 
Издательство «Современная музыка», 2012. – 466 с.
Поступило в редакцию 19.02.16.
А. Р. Бердібай

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: