Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4(39), 2015

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
163 
 
Summary 
 
These materials show the pollution of reservoirs  of the Zhaiyk-Caspian Basin by 
heavy  metals  -  copper  and  zinc.  In  the  investigational  samples  of  forage  objects  and 
fishes it was found out an enhanceable accumulation of heavy metals. According to data 
of 2015 year the growth of accumulation in the muscles of fishes of cadmium, nickel and 
zinc is inreased. The authors have been worked out to recommendation on maintenance 
of biological variety  of the Zhaiyk and the Kigash rivers. 
Дата приема 23.11.2015 г 
 
 
УДК 658.567  
 
А.Е. Абуова, Ж.С. Есенаманова, М.С. Есенаманова, Н. Махатов  
Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова 
Республика Казахстан, 060011, г.Атырау, пр.Студенческий, 212 
E-mail: 
anar_2808@mail.ru
 
 
МЕРОПРИЯТИЯ ПО МИНИМИЗАЦИИ ОБЪЁМОВ, СНИЖЕНИЮ ТОКСИЧНОСТИ 
ОТХОДОВ ПРОИЗВОДСТВА И ПОТРЕБЛЕНИЯ В ПЕРИОД КОНСЕРВАЦИИ 
ОБЪЕКТОВ НЕДРОПОЛЬЗОВАНИЯ МЕСТОРОЖДЕНИЯ «КОМСОМОЛЬСКИЙ» 
 
Аннотация 
В статье рассматриваются различные мероприятия по минимизации влияния 
отходов  на  процесс  жизнедеятельности  окружающей  среды,  для  осуществления 
которых  необходимо  следование  схеме  сбора,  хранения  и  утилизации  отходов 
производства  и  потребления  с  учетом  всех  современных  средств  и  технологий  в 
данной сфере. 
Ключевые  слова: 
консервация,  отходы,  транспортировка,  утилизация, 
недропользование, проект, рекультивация. 
 
 
ВВЕДЕНИЕ 
Основным  центром  нефтедобывающей  промышленности  Республики 
Казахстан является Западный регион. На территориях Атырауской и Мангистауской 
областей находится более 70% месторождений, содержащих промышленные запасы 
нефти. 
Наибольшей 
обеспеченностью 
перспективными 
запасами 
нефти 
характеризуется  Атырауская  область,  где  (по  оценкам  казахстанских  геологов)  их 
величина  оценивается  более  чем  в  700  млн.  тонн.  И  это  без  прогнозных  оценок 
нефти шельфа Каспийского моря. 
В связи с отсутствием в настоящее время технологий добычи и переработки, 
которые  являются  нерентабельными,  участки  недр,  содержащие  запасы  полезных 
ископаемых, подлежат консервации.  
 
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ 
Нефтяное  месторождение  «Комсомольский»  в  географическом  отношении 
расположено в юго-восточной части Прикаспийской впадины, находится в 70 км. к 
юго-западу от железнодорожной станции Доссор - 56 км. 
Проведение 
консервационных 
работ 
объектов 
недропользования 
месторождения  «Комсомольский» сопровождается образованием различных видов 
отходов,  временное  хранение  которых,  транспортировка,  захоронение  или 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
164 
 
утилизация  могут  стать  потенциальными  источниками  загрязнения  окружающей 
среды. 
Основной задачей по определению уровня загрязнения окружающей среды 
токсичными  веществами  отходов  является  получение  суммарных  показателей 
состояния  основных  компонентов  окружающей  среды:  водной  среды,  воздушной 
среды и почвенного покрова. 
Любая  производственная  деятельность,  в  том  числе  образование,  сбор, 
хранение,  транспортировка  на  захоронение  или  утилизация  отходов,  оказывает 
негативное влияние на компоненты окружающей среды. Данное влияние зависит не 
только  от  вида  отхода,  его класса  опасности,  но и  от  места  и  времени  хранения. 
Один и тот же вид отходов по-разному влияет на компоненты окружающей среды 
[1]. 
Степень  влияния  группы  отходов  на  экосистему  зависит  от  категории 
опасности, количества, времени и характера захоронения или утилизации отходов. 
Степень опасности отходов принята в соответствии с Базельской конвенцией 
о контроле за трансграничной перевозкой опасных отходов и их удалением  путем 
транспортировки,  утилизации,  хранения  и  захоронения  опасных  отходов. 
Классификация  отходов  основана  на  последовательном  рассмотрении  основных 
признаков отходов. 
Основными  видами  отходов  при  проведении  консервационных  работ 
объектов 
недропользования 
месторождения 
«Комсомольский» 
являются: 
промасленная  ветошь,  отработанное  масло,  металлолом,  строительные  отходы, 
огарки сварочных электродов, жестяные банки из под краски, ТБО. 
Обтирочный  материал,
 
в  том  числе  промасленная  ветошь  -  образуется  в 
процессе использования тряпья  для  протирки  механизмов,  деталей, машин  и  т.д. 
Данный  отход  -  пожароопасен,  нерастворим  в  воде,  химически  неактивен.  Для 
временного  размещения  предусматривается  специальная  емкость.  По  мере 
накопления вывозится на площадку для отходов.  
Все  образующиеся  отходы  складируются  в  контейнере,  емкости  или  на 
территории  предприятия  в  специально  отведенном  для  этого  месте.  По  мере 
накопления будут вывезены в места, согласованные с контролирующими органами. 
Отходы не подлежат дальнейшему использованию. По мере образования и накоп-
ления вывозятся на полигон по договору. 
Все  отходы  немедленно  складируются  в  специально  отведенных  местах  в 
металлические  контейнеры.  Контейнеры  устанавливаются  на  специальных 
железобетонных 
площадках  и 
закрываются 
металлическими 
крышками. 
Предназначенные  для  удаления  отходы  должны  храниться  с  учетом 
предотвращения загрязнения окружающей среды. 
Влияние  отходов  производства  и  потребления  на  природную  среду  
минимальны 
при 
условии 
выполнения 
соответствующих 
санитарно-
эпидемиологических  и  экологических  норм,  направленных  на  минимизацию 
негативных последствий антропогенного вмешательства в окружающую среду. 
Потенциальная  направленность  негативного  воздействия  отходов  может 
проявляться  при  несоблюдении  надлежащих  требований,  а  также  в  результате 
непредвиденных ситуаций на отдельных стадиях сбора, хранения либо утилизации 
отходов производства и потребления. 
Технологическим  проектом  предусмотрен  иерархический  подход  к 
минимизации отходов, который включает: 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
165 
 
-
 
исключение или снижение самой возможности образования отходов; 
-
 
повторное использование либо рециркуляцию отходов; 
-
 
транспортировку  отходов  допустимым,  с  точки  зрения  экологической 
безопасности, образом на соответствующие объекты размещения отходов. 
В  целях  более  полного  обеспечения  защиты  окружающей  среды  от 
отрицательного 
воздействия 
отходов 
разработаны 
дополнительные 
организационно-технические мероприятия по снижению негативного воздействия и 
предотвращению загрязнения компонентов окружающей природной среды отходами 
производства и потребления. 
Данные  мероприятия  по  предотвращению  загрязнения  окружающей  среды 
отходами производства и потребления: 
-
 
содержание производственной территории в должном санитарном состоянии; 
-
 
осуществление  дозировки  химических  реагентов  только  в  специально 
оборудованных местах, исключающих их попадание в почву и водные объекты; 
-
 
совершенствование  технологических  процессов  с  целью  минимизации 
образования отходов производства, достижения уровня безотходного производства; 
-
 
разработка  технологий,  снижающих  объёмы  образования  и  токсичность 
отходов,  способствующих  целям  достижения  нормативного  объёма  размещения 
отходов в накопители; 
-
 
разработка методов нейтрализации парящих отходов; 
-
 
разработка 
проекта 
рекультивации 
нарушенных 
территорий 
с 
использованием обработанных (отверждённых и др.) отходов бурения. 
Принятие  мер  по  снижению  объемов  отходов,  которые  предполагают 
применение  безотходных  технологий  либо  уменьшение,  по  мере  возможности, 
количества  или  относительной  токсичности  отходов  путем  применения 
альтернативных материалов, технологий, процессов, приемов [2]. 
Снижение  токсичности  отходов,  которое  достигается  заменой  токсичных 
реагентов  и  материалов,  используемых  в  производственном  процессе,  менее 
токсичными.  Использование  отходов  категории  вторичных  ресурсов  наравне  с 
исходным  материалом  в  других  технологических  процессах,  либо  передача 
предприятиям  других  отраслей.  Переработка  в  целях  обезвреживания  методами: 
биохимическим, термическим, физическим. 
Организация размещения отходов в собственных накопителях на основании 
разрешения  государственных  органов  в  области  охраны  окружающей  среды  на 
право производства размещения отходов. 
Воздействие на окружающую среду отходов, которые будут образовываться 
в процессе проведения работ, будет сведено к минимуму, при условии соблюдения 
правил  сбора,  складирования,  вывоза,  утилизации  и  захоронения  всех  видов 
отходов. В целом же воздействие отходов на состояние окружающей среды может 
быть оценено как незначительное, локальное и временное. 
Отходы производства складируются в инженерном сооружении для отходов 
бурения  и  полигоне  промышленных  отходов,  а  часть  перерабатывается.  Отходы 
потребления  складируются  также  на  полигоне  ТБО.  Прочие  отходы  сдаются  на 
переработку. 
Анализ  расчета  рассеивания  загрязняющих  веществ  позволяет  сделать 
вывод,  что  по  всем  веществам  и  группам  суммации  максимальные  приземные 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
166 
 
концентрации меньше ПДК. Качество атмосферного воздуха согласно проведенным 
расчетам будет соответствовать санитарно-гигиеническим нормативам. 
 
ЗАКЛЮЧЕНИЕ 
Консервация  скважин  и  объектов  недропользования  связанные  с  ними 
работы  сопровождается  не  значительным  нарушением  земной  поверхности.  На 
этапе  консервации  будет  происходить  механическое  воздействие  на  почвенно-
растительный покров. Виды изменения характера земной поверхности проявляются 
при  следующих  условиях:  удалении  верхнего  слоя  почвы,  планировке  земель, 
отсыпке  грунта  и  т.д.  При  удалении  и  размещении  промышленных  отходов  и 
выбросов загрязняющих веществ возможно химическое загрязнение почв. 
В  результате  действия  этих  процессов  почвенно-растительный  покров 
подвергается  полному  уничтожению  в  зоне  активного  действия  -  частичному 
уничтожению  или повреждению  в  зоне  временного  отвода  земель,  используемых 
под  размещение  лагеря,  материалов,  техники  и  т.д.  В  этих  участках  будут 
происходить постепенное восстановление растительного покрова. 
Все погрузочные и разгрузочные работы, выполняемые при складировании 
и  захоронении  отходов,  производится  механизированным  способом.  Эти  работы 
выполняются при помощи кранов, погрузчиков и средств механизации. Проведение 
погрузочных  и  разгрузочных  работ  допускается  только  на  площадках,  предна-
значенных для этих работ, спланированных и имеющих твёрдое покрытие. 
Все  образующиеся  отходы  вывозятся  только  специализированными 
предприятиями,  которые  имеют  лицензии  на  право  проведения  работ  по  приему, 
переработке и утилизации отходов производства и потребления. 
Ликвидацию  аварийных  ситуаций  осуществляет  предприятие  или  по 
договору  подрядные  организации.  В  случае  возникновения  аварии  предприятие 
должно возмещать нанесенный ущерб окружающей среде. 
 
Список литературы 
1  Огняник  Н.С.,  Парамонова  Н.К.,  Брике  А.Л.  Основы  загрязнения  геологической 
среды легкими нефтепродуктами, 2006.  
2  Полтавцев  С.И.  Современное  состояние  и  новые  тенденции  строительства 
полигонов для хранения бытовых и малотоксичных отходов //Изв. Акад. пром. экол. 
- 1997. - N 1. - С. 6-8.  
 
Түйіндеме 
 
Бұл  мақалада  әр  түрлі  іс-шаралар  әсерін  барынша  азайтуды  осы  саладағы 
барлық қазіргі заманғы құралдар мен технологияларды ескере отырып, өндіріс пен 
тұтыну  жинау,  сақтау  және  кәдеге  жарату  айқын  жұмыс  схемасы  қажет  қоршаған 
ортанының  процесіне  қалдықтардың  әсерін  барынша  азайту  үшін  түрлі  шаралар 
талқыланады. 
 
Summary 
 
The article discusses various measures to minimize of influence of wastes on the 
process of vital functions of environment, for which it is necessary to follow the scheme 
of  collection,  storage  and  disposal  of  production  and  consumption  waste  using  all  the 
modern facilities and technology in this field. 
Дата приема 23.11.2015 г 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
167 
 
ӘОЖ 546.798.291 
А. Д. Қалимұқашева, Н. Құспанова 
Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
Қазақстан Республикасы, 060011, Атырау қ., Студенттер даңғылы, 212 
E-mail: dostyk_k_17@mail.ru 
 
ОРТА МЕКТЕП ХИМИЯСЫНДА Д. И. МЕНДЕЛЕЕВТІҢ ПЕРИОДТЫҚ ЗАҢЫ МЕН 
ПЕРИОДТЫҚ ЖҮЙЕСІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
Аңдатпа 
Мақалада орта мектеп химиясында Д. И. Менделеевтің периодтық заңы мен 
химиялық  элементтердің  периодтық  жүйесін  оқыту  әдістемесі,оның  негізінде 
ашылған атом құрылыс теориясы жайында сөз болады. 
Негізгі  сөздер:   
Д.  И.  Менделеевтің  периодтық  заңы,  периодтық  жүйе,  атом, 
молекула, химиялық элемент, ядро, протон, электрон. 
 
КІРІСПЕ 
Жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі ең маңызды саласының бірі – химия 
үшін  –  Д.  И.  Менделеев  ашқан  периодтық  заң  мен  химиялық  элеемнттердің 
периодтық  жүйесі.  1869  жылы  жасалған  периодтық  заңдылық  химиялық 
элементтердің алғашқы ғылыми жіктелуі болып саналады. Химиялық элементтерді, 
олардан  түзілген  сан  алуан  химиялық  қосылыстарды  бір  жүйеге  келтіріп  оқып  – 
үйренуге мүмкіндік туды. Нәтижесінде, химиялық элемент жайындағы барлық білім 
қорытындыланған және бір жүйеге келтірілген Д. И. Менделеевтің периодтық заңы 
дүниеге келді. 
      
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
Д.И.  Менделеев  өзінің  ашқан  периодтық  заңына  сүйене  отырып,  көптеген 
элементтердің  атомдық  массасы  дұрыс  емесін  байқады.  Оларды  химиялық 
қасиеттері  бойынша  өз  орындарында  орналастырып,  теория  жүзінде  атомдық 
массасын қайта жөндеді.  
Д.И.  Менделеев  өз  кестесін  құрастырғанда  көптеген  элементтер  әлі  де 
белгісіз  еді.  Мәселен,  периодтық  кестеде  төртінші  период,  21  нөмерді  иеленген 
скандий элементі белгісіз еді. Орналасу тәртібі бойынша кальцийден кейін  – титан. 
Егерде  оны  кальцийден  кейін  орналастырар  болсақ,  онда  ол  ІІІ  топта  орналасқан 
болар  еді.  Ал,  титан  IV  валентті  болғандықтан    ІІІ  топта  емес,  ІV  топта  орналасу 
керек. Сондықтан Д. И. Менделеев бір бос орын тастады. Дәлірек айтсақ,  кальций 
және  титан  арасында  бір  бос  орын  қалдырды.  Сондай  –  ақ,  төртінші  периодта 
мырыш  және  мышьяк  арасына  екі  бос  орын  қалдырды.  Қазіргі  кезде  ол  бос 
орындарда  гелий  мен  германий  орналасқан.  Ол  табиғатта  осы  сияқты  бос 
орындарды толтыратын элементтер болуы тиіс деген пікір айтты. Сол ашылуға тиіс 
болған  элементтердің  қасиеттерін  көрші  элементтерге  қарай  периодтық  заңға 
негіздей отырып, алдын ала сипаттап берді. Мысалы, ол алдын ала скандий, галий, 
германий,  т.  б.  элементтердің  қасиеттерін  өте  дәл  анықтап  берді.  Д.  И. 
Менделеевтің қасиеттерін, орнын алдың ала айтып берген элементтері көп кешікпей 
ашылды.  Қазіргі  уақытта  периодтық  жүйеде  109  элемент  бар,  оның  89  табиғатта 
таралған,  ал  қалғандары  жасанды  элементтер.  Өлі,  тірі  табиғат  материалдары 
химиялық  элементтердің  белгілі  заңдылықтармен  қосылуынан  пайда  болады. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
168 
 
Элементтер  әр  түрлі  қосылыстарға  айналып,  4  миллионнан  аса  күрделі  заттар 
береді, олардың саны апта сайын 6 мыңға өседі екен [1].  
«Периодтық заңдылықтың болашағы бұзылуды емес, толығып, дами түседі» 
- деді Д.И. Менделеев. Химиялық элементтер қасиеттерінің атомдық массаларының 
өсу  реті  бойынша  периодты  өзгеруінің  себептерін  айтып  бере  алмады. 
Элементтердің қасиеттері не себепті олардың салыстырмалы атомдық массаларына 
периодты түрде тәуелді болатыны белгісіз еді. Бірақ Д.И. Менделеев элементтердің 
атом құрылысы айқындалған сайын бұл сұраққа жауап беруге болатынын алдын ала 
болмады. 
ХХ  ғасырда  атом  құрылысы  жайында  ақпараттар  жиналып,  1911  жылы 
ағылшын ғалымы Э. Резерфорд атом құрылысының «планетарлық» моделін ұсынды. 
Ол  атомның  оң  зарядты  ядродан  және  ядроның  айналасында  үнемі  қозғалып 
жүретін теріс зарядты электрондардан тұратынын дәлелдеді. Атом құрылысын оқып 
үйрену периодтық жүйені терең түсінуге мүмкіндік берді. Элементтердің периодтық 
жүйедегі  орны  мен  атомдарының  құрылысы  арасында  байланыстың  болатындығы 
анықталды.  Қазірдің  өзінде  де  периодтық  заң  және  периодтық  жүйе  ғылымның 
терең сырларын түсінуге мүмкіндік береді. 
Атом  құрылысындағы  барлық  жаңалықтар  периодтық  заңды  тереңдетті, 
дамытты,  себебі  ол табиғаттың жеке  заңы  емес,  оның жалпы  заңдарының  бірі. Ол 
тек  химия  мен  физиканың  ғана  емес  басқада  жаратылыстану  ғылымдарының 
жаңалық прогресінің бұлағы болады. 
Қазіргі  кезде  периодтық  заңның  тұжырымдамасы  былайша  оқылады: 
Химиялық  элементтер,  олар  түзетін  жай  және  күрделі  заттардың  қасиеттері  сол 
элементтердің атом ядроларының зарядтарына периодты түрде тәуелді болады [2]. 
 Мұғалім орта мектепте оқушыларға Д.И. Менделеевтің периодтық заң және 
химиялық  элементтердің  периодтық  жүйесін  заманауи  оқу  технологияларын 
пайдалана  отырып,  оқытып  меңгертуіне  мүмкіндік  береді.  Атом  құрылысы  арқылы 
химиялық элементтердің периодтылығы және табиғилығы айқындалады. Периодтық 
жүйе  арқылы табиғатта  кездесетін  89  элементтердің  периодтық  заңға  бағынатыны 
жайлы ақпарат алуға болады. Осы тақырыпты оқытуда басты тәрбиелік мән, бұл  – 
периодтық заң мен химиялық элементтердің периодтық жүйесін түсіну. Нәтижесінде 
химиялық  элементтер  жайлы  білім  қорытындыланады  және  түсіндіру,  теориялық 
білімге  алдын  ала  болжау  жасау,  білімге  қойылатын  талаптың  тәжірибеде 
анықталуында даму жолдарының нәтижесі айқындалады. 
Периодтық  заң  –  мектеп  химия  курсының  ғылыми  –  теориялық  негізі.  Осы 
тақырып өтілген соң мектеп химия курсының ториялық бөлімі басталады. Химияны 
оқып үйренуде дедукцияның, яғни білімнің жалпыдан жекеге көшуінің маңызы зор. 
Оқыту  барысында  оқушыларда  элементтер  және  олардың  қосылыстарының 
химиялық  қасиеттері  периодты  түрде  өзгеретіні,    және  оның  себеп  –  салдары 
жөнінде ұғым қалыптасады. Бұлар химиялық процесстер, химиялық байланыс және 
зат құрылысының табиғатын терең түсінуге септігін тигізеді [3]. 
Бұл  тақырыпты  игеру  барысында  мынандай  міндеттер  орындалады: 
«химиялық элемент» ұғымын электронды деңгейде ұғыну; атом құрылысы теориясы 
негізінде  химиялық  элементтердің  қасиеттері  арасындағы  периодтық  тәуелділіктің 
сырын ашу; элементтер және олардың қосылыстары арасындағы өзара байланысты 
түсіну; оқушылардың химияға деген қызығушылығын арттыру. 
Аталған міндеттерді орындау үшін оқушылардың бұрын өтілген және физика 
пәнінен  алған  оқу  материалдары  ескеріледі.  Мысалы,  «атом»,  «молекула», 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
169 
 
«элемент»,  «жай  және  күрделі  заттар»  және    т.б.  терминдер  жайлы  ақпарат, 
химиялық  құбылысты  бақылау,  химиялық  эксперимент  жүргізу  дағдысы.  Осы 
іскерлік    және  дағды  алынған  білімді  электронды  деңгейде  көрсетуге  мүмкіндік 
береді.    
Д.И. Менделеевтің периодтық заң және химиялық элементтердің периодтық 
жүйесін  оқытуда  белгіленген  нәтижеге  жету  үшін  оқушыларға  периодтық  заңның 
қасиетін  ашу,  проблемалық  әдісті  жүзеге  асыру  керек.  Оқушылар  арасында 
химиялық  элементтердің  ядро  зарядтары  тұрғысынан  периодтық  тәуелділікті 
түсінуге,  элементтер  және  олардың  қосылыстарының  қасиеттерін  кестеге  қарап 
анықтауға өз бетімен жұмыс, мәлімдеме, реферат жазу қажет.  
Оқушыларда  іскерлік,  дағдыны  қалыптастыру  ерекше  таңдалған  танымдық 
міндеттерге  байланысты  және  де  периодтық  тәуелділіктің  нақты  құрылымы  мен 
қасиетінің  өзара  байланысына  басты  назар  аударылады.  Оқытудың  аса  маңызды 
құралына  модельдік  және  символдық  көрнекіліктер  жатады  (  компьютер 
бағдарламалары, видеофильмдер және т.б.). 
 Тақырыптың мазмұнын құру кезінде тарихи – логикалық тәсіл қолданылады. 
Сондықтан,  әуелі  Д.И.  Менделеевтің  алғаш  зерттеу  жұмыстарынан  химиялық 
элементтердің  жіктелуіне  дейінгі  әрекетін    талдап  –  түсінуге  ұсынады.  Периодтық 
заңның ашылуы атом құрылысының ашылуына негіз болды. Сосын оқушылар атом 
құрылысы  жайында  қазіргі  кездегі  анықтамасымен  танысады.  Электронды  теория 
курсын қазіргі деңгейдегі ғылымға жақындатады. Атом құрылыс теориясының жаңа 
нұсқасы  атомдағы  электрон  қасиетіне  басты  көңіл  бөледі.  Электрондардың  саны 
протондардың санына, яғни атом ядро зарядына тең екені белгілі. Кейін, атомдағы 
электрондардың  негізгі  төрт  қасиетіне,  Паули  принципіне  тоқталады.  Алынған 
білімдерге сүйене отырып, алғашқы 4 периодтағы элементтердің электрондық және 
графикалық  формулаларын  құрастыруды  үйренеді.  Мысалы:  натрий  элементінің 
электрондық формуласы: 
 
+11
Na   1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
1
          ↑↓    ↑↓    ↑↓↑↓↑↓   ↑ 
 
Периодтық 
заң 
атом 
құрылысы 
теориясы 
тұрғысынан 
былай 
тұжырымдалады: «Химиялық элементтер, олар түзетін жай және күрделі заттардың 
қасиеттері  сол  элементтердің  атом  ядроларының  зарядтарына  периодты  түрде 
тәуелді болады». 
Енді  элементтер  және  олардың  қосылыстарының  қасиеттерінің  өзгеруін 
қарастырсақ:  металлдық және бейметаллдық қасиеттері; қосылыстардың оттегімен 
және  ұшқыш  сутекті  қосылыстардағы  тотығу  дәәрежесі  мен  валенттілігі; 
электртерістілігі;  атом  радиусы;  оксидтер  және  гидроксидтердің  қасиеттері 
периодты түрде өзгереді. 
«Элементтердің  периодты  өзгеруінің  себебі  неде?»  деген  мәселе  пайда 
болады.  Оқушыларға  элементтердің  периодты  өзгеруінің  себебі  –  сыртқы 
энергетикалық  деңгейдегі  (  1-ден  8-ге  дейін  )  электрондар  санының  периодты 
өзгеруінде деп түсіндіріледі ( 1-ші периодтан басқасы). 
Келесі  саты  –  периодтық  жүйенің  құрылысын  оқыту.  «Период»,  «топ», 
«топша»  ұғымдары  қаралады.  Период  –  бұл  атом  ядро  зарядтарының  өсу  ретімен 
көлденең орналасқан химиялық элементтер қатары деген анықтама беріледі. Бірдей 
периодта орналасқан элементтердің электронды қабат саны бірдей бірдей болатыны 
және  период  сілтілік  металлдан  басталып,  инертті  газдардан  аяқталатыны  туралы 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4(39), 2015 
170 
 
мәлімет  алады.  Кіші  және  үлкен  периодтардағы  элементтердің  қасиеттерін 
салыстыру керек және үлкен периодтардағы элементердің қасиеттері кіші периодқа 
қарағанда  жай  өзгеретін  ескеру  қажет.  Әрбір  үлкен  периодтардағы  элементтердің 
валенттілігі және тотығу дәрежесі екі рет өзгереді, яғни оның ішкі периодты өзгеруін 
байқауымызға болады. Ол, үлкен периодтарда орналасқан алғашқы екі және соңғы 
алты  элементтердің  сыртқы  деңгейі,  ал  осы  эементтер  арасындағы  он  элемент 
сырттай d – деңгейше арқылы толтыруымен түсіндіріледі.     
 «Топ»  және  «топша»  ұғымын  түсіндірген  кезде  сілтілік  металлдар  немесе 
галогендерді мысал ретінде қолданса болады. Олардың қасиеттерінің ұқсастықтары 
(сыртқы  энергетикалық  деңгейде  электрон  саны  бірдей  болады)  мен 
айырмашылықтарын  (топша  бойынша  атом  радиусы  жоғарыдан  төменге  қарай 
өседі) салыстыру арқылы оқушылардың білімі тереңдей түседі. Мұғалім топқа атом 
ядро  зарядтарының  өсу  реті  бойынша  тігінен  орналасқан  химиялық  элементтер 
қатары  деген  анықтама  береді.  Негізгі  топшаны  кіші және  үлкен  периодтардағы  s- 
және  p-  элементтерінен,  ал  қосымша  топшаны  тек  қана  үлкен  периодтардағы  d- 
элементтерінен  тұратынын  және  f-  элементтері  лантаноидтар  мен  актиноидтар 
бөлек  орналасқанын  айтады.  Сан  өзгерісі  сапа  өзгерісіне  әкелетініне  қорытынды 
жасайды. 
Периодтық  жүйенің  құрылысын  оқытудан  кейін,  оқушыларға  периодта 
орналасуына  қарай  элементке  және  оның  қосылысына  сипаттама  беруді  үйрету 
қажет. Ол мына жоспар бойынша жүреді: элемент таңбасы, рет саны; период, топ 
және  топшада  орналасуы;  сыртқы  электронды  қабаты,  электрондық  формуласы; 
валенттілік электрондар саны; элемент қасиеті; көрші элемент және топша бойынша 
электртерістілігі;  валентілігі  және  тотығу  дәрежесі,  оттегімен  және  ұшқыш  сутекті 
қосылысындағы құрамы мен қасиеті. 
 

жүктеу/скачать 6,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: