Ф. Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
70 
 
ұлттық-мәдени  элементтері,  ұлттық-мәдени  факторлары  халықтың  салт-дәстүрлерімен  байланыста 
зерттеледі.  Әр  түрлі  этностардың  ұлттық  тілдік  санасы  қоршаған  ортаның  ықпалына  тұтастығы  мен 
ерекшелігіне байланысты ерекшеленеді. 
Кілт  сӛздер: фразеология, фразеологиялық бірлестік, фразеологизмнің ұлттық-мәдени ерекшелігі, 
ұлттық-тілдік сана. 
Аннотация:  В  статье  рассматриваются  проблемы  выявления  и  изучения  фразеологизмов  как 
отражение  национально-культурной  специфики  народа.  Фразеологизмы  представляются  как 
совокупность  духовной  и  мате-риальной  культуры  определенного  народа.  Рассматриваются 
национально-культурные  элементы  семантики  фразео-логических  единиц,  обусловленные 
национально-культурными  факторами,  связанные  с  традициями  народа.  Нацио-нальное  языковое 
сознание различных этносов обладает рядом особенностей, характеризующих единства и различия в 
восприятии окружающей действительности. 
Ключевые  слова:  фразеологизмы,  фразеологические  единицы,  национально-культурная 
специфика фразеоло-гизмов, национальное языковое сознание. 
Abstract: In the article is considered the problems of revealing and studying the phraseological units as the 
reflection of national and cultural specifics of people. Phraseological units are represented as the set of spiritual 
and  material  culture  of  the  certain  people.  It  is  considered  the  national  and  cultural  semantic  elements  of 
phraseological  units,  caused  by  national  and  cultural  factors,  connected  with  people‟s  traditions.  National 
language  consciousness  of  different  ethnoses  possess  the  number  of  features,  characterizing  the  unities  and 
differences in perception of surrounding reality. 
Keywords: phraseological  units,  national and  cultural  specifics ofphraseological  units,  national  language 
consciousness. 
 
Актуальным и приоритетным в настоящее время в отечественном языкознании являются 
проблемы  взаимоотношения  языка  и  культуры.  Это  связано  с  тем,  что  древнейшие 
представления о мире зафиксиро-ваны в языковой картине мира и влияют на формирование 
и отражение национального менталитета. 
«Язык  –  зеркало  культуры,  в  нем  отражается  не  только  реальный  мир,  окружающий 
человека, не только реальные условия его жизни, но и общественное самосознание народа, 
его  менталитет,  националь-ный  характер,  образ  жизни,  традиции,  обычаи,  мораль,  система 
ценностей, мироощущение, видение мира» [1, с. 15]. 
Сегодня в центре лингвокультурологических исследований находится человек, «который 
рассматри-вается как носитель языка и культуры, а также его фоновые знания, поведенческие 
нормы,  делающие  его  представителем  данной  культуры.  Антропоцентричность 
лингвокультурологии  соответствует  общей  тенденции  гуманитарных  исследований,  и  в 
частности,  лингвистики,  вернувшейся  к  человеческому  фактору  в  языке  и  носителю  языка 
как к центральной фигуре в коммуникативном процессе» [2, с. 125-126]. 
Слово  выявляет,  материализует  умственные  способности  человека.  Оно  как 
коммуникативный механизм раскрывает внутренний мир человека, в нем объективируется и 
формируется мысль. Другими словами, речь является важнейшим средством формирования 
человека,  его  сознания,  развития  различных  форм  общения  и  накопления  социальных 
значений, символов, культурных ценностей, без чего существование общества невозможно. 
Из  понимания  соотношения  языка  и  мышления,  языка  и  познавательной  деятельности 
можно  заключить,  что  язык  определяет  не  только  характер  мышления,  познавательной 
деятельности  человека,  но  и  тип  культуры,  характеризующий  языковую  картину  мира 
народа.  Под  картиной  мира  понимается  представление  человека  о  внешнем  мире, 
сформировавшееся в результате познания окружающей действительности. Языковая картина 
мира  –  знаковый  образ  действительности,  ее  интерпретация.  Картина  мира 
лингвокультурного сообщества в целом формируется языком как средством воплощения тех 
или иных культурных эталонов, стереотипов, символов, которые образуют данный социум в 
сообщество. 
О.Д. Ивицкой выделяются языковая и концептуальная картины мира. Языковая картина 
мира  –  это  продукт  сознания,  результат  взаимодействия  мышления,  действительности  и 
языка  на  определенном  этапе  его  развития  как  средства  выражения  мыслей  о  мире. 
Концептуальная картина мира представляет собой гораздо более обширное понятие, так как в 
формировании  концептуальной  картины  мира  участ-вуют  различные  типы  мышления, 
включая и невербальные [3, с. 122]. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
71 
 
У  каждого  человека  концептуальная  и  языковая  картины  мира  неодинаковы.  Их 
формируют  универсальные  элементы,  не  зависящие  от  лингвокультурного  мировоззрения 
личности;  элементы,  отражающие  национальный  характер  языковой  личности,  а  также 
информацию, обусловленную образо-ванием человека, его социальной средой, эстетическим 
идеалами, культурными традициями народа. 
При рассмотрении общетеоретических вопросов культурной языковой концептуализации 
мира  важно  учитывать  статус  фразеологизма  как  одного  из  важнейших  ментально-
когнитивных  оперативных  средств  языковой  концептуализации  действительности. 
«Изучение  фразеологии  как  отражения  менталитета  определенного  этноса  имеет  огромное 
значение  в  настоящее  время,  поскольку  фразеологизм,  являясь  достоянием  народного 
национального  языкового  сознания,  становится  важнейшим  средством  концеп-туального 
членения и освоения мира» [4, с. 87]. 
Проблема  репрезентации  в  языке  экзистенциональных  констант  в  разных  этнических 
сообществах представляется релевантной не только для филологии и языкознания, но и для 
лингвокультурологических  и  лингвокогнитивных  позиций,  поскольку  в  этом  случае 
становится  возможным  выявление  особенностей  устройства  и  функционирования 
этнического,  национально-культурного  и  индивидуального  языкового  сознания,  самого 
ментального мира членов определенного языкового коллектива. При этом более подроб-но 
обозначение национально-этнической специфики  во фразеологии  в каком-то  определенном 
языке  далеко  не  обязательно  является  результатом  «развитости»  определенного  языка  по 
отношению  к  другому.  Более  адекватным  является  предположение  о  различной  степени 
актуальности вербализуемого разно-уровневыми языковыми средствами понятия в том или 
ином этносе. 
В  условиях  современного  развития  национальных  языков  и  все  большей  интеграции  и 
обогащения  культур  возникает  необходимость  выявления  и  изучения  фразеологизмов  как 
национально-культурной  специфики  народа.  В  соответствии  с  этим  особую  значимость 
приобретают  проблемы  выявления  и  описа-ния  значения  экзистенциональных  основ 
национально-культурной  языковой  картины  мира  как  результата  обработки  определенных 
знаний  о  мире,  исследования  общих  принципов  и  приемов  организации  струк-тур  знания, 
стоящих  за  тем  или  иным  значением,  попытка  выявить  механизмы  взаимодействии 
когнитив-ных и языковых структур, изучить структуру значения языкового знака в сознании 
носителя языка.  
Национально-культурный  фразеологический  фон  можно  определить  как  «совокупность 
сведений  историко-культурного  характера,  относящуюся  к  данному  фразеологизму  и 
являющуюся часть фоновых знаний носителей языка» [5, с. 63]. В научной литературе можно 
встретить разные термины для обозначе-ния понятия национально-культурного компонента 
семантики  слова  и  фразеологизма:  единицы  с  национально-специфическим  содержанием 
(А.Д.  Райхштейн),  идиоэтнический  компонент,  культурно-исторический  компонент  (В.И. 
Кодухов),  национально-культурный  компонент  семантики  афористики  (Ю.Е.  Прохоров), 
национально-культурная  семантика  (Е.М.  Верещагин,  В.Г.  Костомаров).  Несмотря  на 
разнообразие  терминов,  все  они  обозначают  особые  явления  общественной  и  культурной 
жизни, миро-понимание и быт данного народа [6, с. 8]. 
Сумин 
С.А. 
указывает, 
что 
национально-культурные 
элементы 
семантики 
фразеологических  единиц  могут  проявляться  на  трех  разных  уровнях  плана  содержания 
фразеологизмов. 
Во-первых,  в  совокупном  фразеологическом  значении  словесного  комплекса 
(национальная культура отражается комплексно, нерасчлененно). 
Во-вторых,  в  значении  отдельных  лексических  компонентов  (фразеологизмы  отражают 
культуру расчленено, единицами своего состава). В состав фразеологических единиц данной 
группы входят реалии или безэквивалентные слова.  
В-третьих,  национально-культурные  элементы  семантики  фразеологических  единиц 
могут  проявлять-ся  в  прямом  значении  совокупного  словесного  комплекса,  в  котором 
отражается  национально-специфи-ческая  ситуация,  лежащая  в  основе  образно-переносного 
значения  фразеологизма  –  в  прототипах  фразео-логизмов,  т.е.  некогда  свободных 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
72 
 
словосочетаниях, подвергшихся затем переосмыслению [7]. 
Реалии  –  это  «слова  и  (словосочетания),  называющие  объекты,  характерные  для  жизни 
(быта, культуры, социального и исторического развития) одного народа и чуждые другому; 
будучи  носителями  национального  и/или  исторического  колорита,  они,  как  правило,  не 
имеют точных соответствий/ эквивалентов  в других языках, а следовательно не поддаются 
переводу «на общем основании», требуя особого подхода» [8, с. 55]. Реалия безотносительна 
к  тому  или  иному  языку,  а  безэквивалентность  устанавливается  для  данной  пары  языков. 
Список  реалий  данного  языка  более  или  менее  постоянен,  в  то  время  как  словари 
безэквивалентной  лексики  будут  разными  для  разных  пар  языков.  Мы  считаем 
разграничение терминов «реалия» и «безэквивалентная лексика» непринципиальным по той 
причине, что при изучении национально-культурного фона фразеологии одного языка объект 
исследования заклю-чается в контрастивности плана содержания фразеологических единиц 
по  сравнению  с  фразеологичес-кими  единицами  другого  языка,  а  при  таком  подходе  и 
реалии, безэквивалентная лексика представляют одинаковую ценность. 
Таким  образом,  основанием  для  отнесения  фразеологизмов  к  группе  фразеологических 
единиц,  национально-культурная  специфика  которых  проявляется  в  значении  отдельных 
лексических  компо-нентов,  служит,  наличие  в  их  составе  безэквивалентной  лексики. 
Национально-культурная  специфика  единиц  этого  типа  проявляется  не  только  в 
компонентном  составе,  но  и  во  всем  наборе  национально-обусловленных  коннотаций  и 
ассоциаций, связываемых носителем языка с данным компонентом. 
Приведенная  классификация  уровней  плана  содержания  фразеологизмов  не  может 
отразить  всего  богатства  и  многообразия  фразеологических  единиц  с  национально-
культурным  содержанием.  Даже  в  тех  фразеологизмах,  которые  не  отличаются  «яркой 
национальной 
самобытностью, 
яркой 
образностью, 
какими-то 
специфичными 
национальными  чертами,  …  нашли  отражение  особенности  восприятия  внешнего  мира 
носителями  языка,  так  как  эти  фразеологизмы  характеризуют  отдельные  ситуации,  микро-
эпизоды  неофициального  общения»  [9,  с.  127-128].  Фразеологический  фон,  как  правило, 
бывает тесно связан с совокупностью всех ценностей духовной культуры общества, поэтому 
с  должным  вниманием  следует  относиться  и  к  далеким,  казалось  бы,  от  национальной 
специфики фразеологизмам [10, с. 100-101]. 
Таким  образом,  национально-культурная  специфика  различных  этносов  обладает  рядом 
особенностей,  характеризующих  единство  и  различия  в  восприятии  окружающей 
действительности.  Национально-культурные  образы  народа,  представленные  через  призму 
фразеологического фонда его языка, свидетель-ствуют о том, что в языке этноса отражается 
вся его жизнь, история, культура, быт, мировоззрение. Сходные явления или их признаки и 
свойства,  или  способы  совершения  определенных  операций  представители  разных 
этнических сообществ видят по разному, сравнивая и ассоциируя их с разными явлениями 
материального мира – специфического, конкретного, в котором и проживает данный этнос. 
 
1  Тер-Минасова  С.Г.  Язык  и  национальный  характер  //  Слово  и  текст  в  диалоге  культур: 
юбилейный сборник. – М., 2000. – С. 247-271. 
2  Воробьев  В.В.  О  статусе  лингвокультурологии  //  IX  Международный  Конгресс  МАПРЯЛ. 
Русский язык, литература и культура на рубеже веков, - Т. 2. – Братислава, 1999. – С. 125-126. 
3  Ивицкая  О.Д.  К  вопросу  о  национальной  языковой  личности  и  различиях  в  номинативных 
картинах  мира  (на  примере  Великобритании)  //  Юбилейный  сборник  статей.  –  М.:  Науч.-образ. 
Центр, «Школа Китайгородской», 2000. – С. 122-130. 
4  Трахова  А.Ш.  Фразеологическая  концептуализация  морально-нравственной  сферы  личности  и 
народа:  мифолого-религиозные  и  этнокультурные  основания  (на  материале  русского  и  адыгейского 
языков). – Краснодар, 2006. – 249 с. 
5 Мальцева Д.Г. Национально-культурный аспект немецкой фразеологии: Дис. ... д-ра филол. наук. 
– М., 1990. – 520 с. 
6 Кодухов В.И. Логические и культурно-исторические компоненты значения слова // Теоретические 
проблемы семантики и ее отражения в одноязычных словарях. – Кишинев: АН МССР, 1982. – с. 6-12. 
7  Cумин  С.А.  Национальное  и  универсальное  в  образности  фразеологических  единиц:  Дис.  канд. 
филол. наук. –  М., 1999. – 148 с.Влахов С.И., Форин С.П. Непереводимое в переводе. – 2-е изд. – М.: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
73 
 
Высшая школа, 1986. – 416 с. 
8  Мальцева  Д.Г.  Фразеологические  единицы  современного  немецкого  языка  //  Лексика  и 
лексикография: Сборник научных трудов. – М.: РАН, 1998. – вып. 9. - с. 126-131. 
9  Верещагин  Е.М.,  Костомаров  В.Г.  Семантизация  культурного  компонента  языковых  единиц  в 
учебных лингвострановедческих словарях // Проблемы учебной лексикографии и обучения лексике. – М.: 
Русский язык, 1978, с. 98-106. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ  
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 
 
ӘОЖ 821.512.122.0. 
 
Т.Рахымжанов – ф.ғ.д., профессор Абай ат. ҚазҰПУ 
 
С.ШАЙМЕРДЕНОВТІҢ «АШУ» ПОВЕСІНДЕГІ АДАМГЕРШІЛІК 
ПРОБЛЕМАЛАРЫ 
 
Тҥйіндеме: Мақалада ақылды әрі шаруақор Марғау ит пен шопан Лезбайдың ара қатынасындағы 
проблемаларды қамтитын мәселелер қарастырылған. Иттің айрықша жаратылған түйсігін, адаміспетті 
ақылы  мен  үлкен  жауапкер-шілігін  айқын  сипаттайтын  үзінділер  келтірілген.  Марғаудың  кӛзқарасы 
арқылы  Ұмсындық  және  Қарғабек  сияқты  кейіпкерлердің  адамгершілікке  жат  қасиет-қылықтары 
нанымды  суреттелген.  Сюжеттің  дамуына  қарай  адамдардың  қараулығынан,  ұятсыздығы  мен 
тұрпайылығынан  түңілген  Марғау  ӛз  иесі  Лезбайдың  айналасындағылардан  кӛңілі  қалады.  Ӛзіне 
кӛптен  бері  таныс  адамдар  тарапынан  жаны  да,  тәні  де  жараланған  Марғау  кӛптің  кӛзінен  ғайып 
болады. 
Кілт  сӛздер:  Марғау  ит,  ісіне  берілгендік,  қарым-қатынас,  арақ  ішу,  опасыздық,  экология 
мәселелері, адамгершілік 
Аннотация: В статье рассматриваются вопросы, затрагивающие проблем взаимоотношения между 
умной  хозяйственной  собакой  Маргау  и  чабаном  Лезбай.  Приводятся  цитаты,  которые  ярко 
характеризуют  высокоразвитый  инстинкт,  человекоподобный  ум  и  большуюответственность  собаки. 
Через восприятие Маргау убедительно показа-ны негативные черты таких персонажей, как Умсындык 
и Каргабек. С развитием сюжета повести, из-за алчности, безнравственности и хамства людей, Маргау 
разочаровывается в близком окружении хозяина Лезбая и ситуации, в которой оказалась сама. Получив 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
74 
 
душевную и телесную травму со стороны хорошо знакомых людей, Маргау исчезает с поля зрения.  
Ключевые  слова:  собака  Маргау,  преданность  делу,  взаимоотношение,  распитие  водки, 
предательство, вопросы экологии, нравственность 
Abstract: The article covers issues affecting the problems of the relationship between smart dog economic 
Margau and shepherd Lezbai. Quotes that vividly describe a highly developed instinct, a humanoid mind and 
greater  responsibility  of  the  dog.  Through  the  perception  of  Margau  convincingly  shows  the  negative  traits 
such personalities as Umsindik and Каrgаbек. With the development of the plot of the story, because of greed, 
immorality, and rudeness of people Маргау disappointed in the close environment of the host Lezbai and the 
situation in which proved it self. Having received the spiritual and physical trauma from well-known people, 
Margau disappears from sight. 
Keywords: dog Margau, commitment, relationship, drinking vodka, betrayal, ecology, ethics 
 
Мемлекеттік  сыйлықтың  иегері,  халық  жазушысы  Сафуан  Шаймерденовтің  қаламынан 
туған  хикаяттардың  тақырыбы  сан  алуан.  Оның  өзгелерден  ерекшелігі  өз  шығармасына 
арқау  еткен  тақырыпты  үлкен  ыждаһаттылықпен  таңдап-талғап  барып  қалам  тербейтін 
талғампаз  қаламгерлігінде  болса  керек.  Ол  мейлі  сонау  отызыншы  жылдардағы  қазақ 
ауылын  колхоздастыру  мәселесін  сөз  ете  ме,  мейлі  Қарағанды  көмір  кенішінің  алғаш  рет 
ашылып,  оған  қыр  қазақтарының  топ-тобымен  келіп,  сол  кезде  қазақ  жұмысшы  табының 
қалыптасуына  әсерін  айта  ма,  мейлі  еңбектің  қой  торысы  –  шопан  өмірін  немесе  шын 
өнердің қуанышы мен азабын, я болмаса алғашқы махаббаттың өшпес, ұмытылмас сәттерін 
баяндай  ма,  өзі  таңдаған  тақырыптардың  қыр-сырларын  жете  меңгеріп  барып,  ой 
толғайтыны белгілі.  
Ие, С.Шаймерденов – о бастан ізденімпаз қаламгер. Ол талайлар жүріп, әбден таптаурын 
болған  ескі  соқпақпен  жүре  бермей,  тыңнан,  соныдан  із  салуды  ұнатады.  Соның  бір 
нышанын  жазушының  “Ашу”  деп  аталатын  повесінен  көреміз.  Автордың  бұл  хикаясының 
жаңалығы неде? “Ашу” туындысының бірінші жаңалығы: мұндағы орталық қаһарман адам 
емес  –  ит,  екіншіден,  иесіз,  елсіз  тау  арасын  жалғыз  жайлайтын  Лезбай  қойшының  өмірі, 
оның өз әріптестерімен, басқа адамдармен қарым-қатынасы ит көзқарасымен бажайланып, 
ит ойымен топшыланады, сөйтіп оқырманға тың ой түюге көмектеседі.  
Академик  С.Қирабаев  “Марғау”  атты  мақаласында:  “Адам  өмірін  жан-жануарлар 
өмірімен  байланыс-тыра  суреттеу,  оларды  адамдық  қарым-қатынастардың  сырын  ашуға 
пайдалану дәстүрі көркем әдебиетте көптен бар және қалыптасқан дәстүр. Джек Лондонның 
Ақ азуынан басталып, Л.Толстойдың Холстомері, А.Куприннің Изумруды, Сәкеннің Қызыл аты, 
Ілиястың  Құлагері,  Мұхтардың  Көксерегі  жалғастыратын  бұл  дәстүр  Шыңғыс  Айтматовтың 
Гүлсарысына  дейін  ұласады.  Әрине,  бұл  шығармалар  жан-жануарлар  дүниесін  бейнелеу 
мақсатында  жазылмаған.  Мұндағы  ит  те,  ат  та  түптеп  келгенде,  адам  өмірін  бейнелеу-дің 
өзіндік  жолдары,  формасы  есебінде  алынады.  Солармен  қарым-қатынас  негізінде  Адам 
өмірінің терең сыры мен шыны суреттеледі” /1/, – деп пайымдайды. 
Марғау  –  жаратылысынан  момын,  алдындағы  бір  отар  қойының  жай-күйі  болмаса, 
қаймана жұрттың күнделікті тыныс-тіршілігінде, бақал есеп, бақай қимылында онша ісі жоқ 
Лезбай қойшының иті. Олай дейтініміз, отардың жайын иесінен бір мысқал кем ойламайтын 
шаруақор ит  қыстың  ақ түтек боранында,  қара күздің лайсаң жаңбырында немесе қотанға 
ит-құс шапқан қиын-қыстау кезде де өз қожасының қасынан табылып, ортаның малын сақтап 
қалған.  
Жазушы  ит  –  Марғаудың  тұла  бойына  адам  баласына  тән  қасиеттерді  дарытып,  бірден 
оқиға  желісіне  араластырмайды.  Керісінше,  лирикалық  шегіністер  арқылы  тегі  король 
догінен  шыққан  ақтұмсық,  қара  иттің  көзін  жаңа  ғана  ашқан  күшік  кезінен  бастап,  оның 
есейген,  ержеткен,  сөйтіп  өз  шаруасына  мығым  есті,  шаруақор  ит  болғанына  дейінгі 
аралықты  ыждаһатты  түрде  сипаттайды.  Яғни,  ол  “Қойшының  ит-құстан  әбден  зәбір  көріп 
жүріп,  каладағы  баласы  Қанат  арқылы  алдырған,  содан  бері  отарына  тыныштық  орнатқан 
серігі“  (С.Қирабаев).  Түзде  мал  баққан,  түнде  қой  күзеткен.  Бұл  орайда  Р.Бердібаев: 
“Шығарма-ның негізгі идеясы  –  адамшылыққа үндеу, арамдық, қараушылықты әшкерелеу. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
75 
 
Жазушы  осы  мақсатын  өзгеше  тәсіл  –  Марғау  атты  иттің  ”ойлары”  мен  “бастан 
кешкендері“ арқылы ұтымды жеткізе алған /2/, - дейді. 
Осы  ретте  Сафуан  Шаймерденов  ит  табиғатын,  ит  болмысын,  тіпті,  иттің  психо-
физиологиясын өте жақсы білетінін аңғартады. Мейлі, көзін жаңа ашқан күшік, мейлі төрт-
бес  рет  қар  көріп,  есейе  бастаған  ит  болсын,  оларға  тән  ең  басты  қасиет  –  сезімталдық, 
дәлірек  айтқанда,  иіс  сезу,  есту,  көру  қабілетінің  күшті  дамығандығы  десек,  бұл  сезік-
сезімдер  Марғауда  жетіп  артылады.  Ол  –  қалада  тұратын  кинолог  Иван  Ивановичтің 
“шоқтығының биіктігі тоқсан жеті сантиметр“ Жойқын деген қаншығынан туған алғыр күшік. 
Қанша дегенмен, иттің аты ит. Мұның да иіс сезу қабілетінде ешқандай мін жоқ. Мына бір 
мысалға назар аударайық: “Ақтұмсық көзін жол үстіндеашты. Алдымен әдемі бір иісті сезді. 
Ене  исінен,  емшек  исінен  бөлек  жат  иіс.  Бірақ  сондай  жақсы,  жылы  иіс.  Адам  исі.  Адам 
болғанда да, Қанаттың исі. Ақтұмсық тыпырлап, тұмсығымен Қанаттың кеудесінің әр жерін 
түрте  бастады.  Мұның  да  тұмсығы  балғадай.  Қанат  алыста  қалған  Жойқынды  еріксіз  еске 
түсірді “ (ІІ, 217 б. - *Шаймерденов С. Екі томдық таңдамалы шығармалар. А., Жазушы, 1978. 
– Мақалада бұдан әрі келтірілетін мысалдар осы басылым-нан алынып, кітаптың томы 
және беттердің реттік саны жақша ішінде беріледі – Т.Р.). 
Марғау  есейіп,  жонданып-жоталанып,  бойындағы  күш-қуаты  молая  келе,малдың, 
адамның,  қардың,  өсімдіктің  жанға  жағымды  табиғи  исінен  басқа,  адам  баласының  (оның 
ішінде иттер де бар) денсаулы-ғына, айналаны қоршаған ортаға, кір-қоқыстан таза табиғатқа 
да  зиянды  жат  иістерді  сезе  бастайды.  Өйткені:  “Ит  –  “сүтқоректі“  жыртқыштар  семьясына 
жататын асыранды үй хайуаны. Адамның тұңғыш үйреткені де сол. Иттің 2 миллионға жуық 
иісті ажырата алатын қасиеті бар” (Қызықты зоология. 4 т.470 б.). Әсіресе, ақтұмсық дәу қара 
иттің  бар  жан-тәніменжек  көретіні  –  арақ  пен  бензин  исі.  Оның  да  себебі  бар.  Мәселен, 
бензин исі улы-шулы шаһардан, адамдардан жырақта жатқандықтан, табиғи қалыбы бұзыл-
маған тау арасының таза  ауасын ластайды. Ал күлімсі иісті арақ ішкен адамдар алғашқыда 
көңілденіп, бірін-бірі жаңа көргендей мәре-сәре боп ән салады да, отырыстың соңына қарай 
арақтың  уыты  бойына  таралып,  ақыл-есінен,  ерік  күшінен  айрылған  соң,  айқай-шу,  дау-
дамай молайып, ақыры бет жыртысып, төбелесіптарқасады. 
“…Кенет  Марғау  тұмсығын  көтерді.  Әлгі  бір  таныс  иістерге  араласып,  басқа  бір  жат  иіс 
келетіндей.  
Ит  тұмсығын  жел  жаққа  бұрып,  ұлып  басылды.“Сақтаныңдар,  бір  сұмдық  жаман  иіс 
жақындап  келеді”  дегені.  Денесі  түршікті.  Бүкіл  орамды  бензин  исі  алып  барады.  – 
Марғаудың жек көретін исі” (ІІ, 193 б.). 
Немесе, “Кенет бұрқ етіп тағы бір жат иіс шықты, Марғаудың тағы бір ұнатпайтын иісі  – 
арақ  иісі.  Шыны  сылдырлады.  Дауыстар  зорая  бастады.  Солардан  бөлініп  Ұмсындықтың 
даусы сыңғырлап айқын шығады (ІІ, 196 б.). 
Тағы  бір  айта  кететін  жәйт,  “Ашу”  повесінде  қара  күздің  жауын-шашынды,  лайсаң  суық 
күндерінің  бірінде  айыр  қалпақ  арам  қойшы  мен  момын  Лезбай  далада  бірігіп  арақ  ішіп, 
малдары  араласып  кеткенде,  иісшіл,  есті  Марғау  мазасызданып,  абалай  үріп:  “Айыр 
қалпақтың сөзіне сенбе. Біздің отардың қойларын мен, міне, исінен танып тұрмын, көзінен 
танып  тұрмын”  дегендей  болады.Әттең,  итте  тіл  жоқ.  Егер  кенет-тен  оған  тіл  біте  қалса, 
Марғау осылай деген болар еді. 
Қазақ  әдебиетінде  ит  туралы,  иттің  білгірі  саналатын  кинолог  ғалымдар  қыр-сырын  әлі 
ашып болмаған төрт аяқты хайуанның тірлігі мен психологиясы хақындакөркем туындылар 
некен-саяқ.  Соның  бірі  –  белгілі  жазушы  М.Мағауиннің  “Тазының  өлімі”  повесі.  Бұл 
шығармада  да  қайтыс  болған  иесі  –  Қазының  ар-намысына  ара  түскен  күші  алапат,жүйрік 
тазы – Лашын есепқор, пайдакүнем, жылымқұрт дүкенші – Есенжолды қабады. 
“Қанша  ұйықтағанын  білмейді,  ыңырсыған  үннен  оянды.  Шам  сөндірілмепті.  Дастарқан 
жинаусыз. Табақ түбінде бір шөкім ет көрінеді, шөлмек босап қапты. Лашын қайтадан қалғи 
бергенде, ыңырсыған дауыс тағы естілді. Кәмиланың даусы. Өзін біреу буындырып жатқан 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
76 
 
сияқты. Ұйқысы шайдай ашылған тазы столдан қарғып өтіп, төргі үйге жетіп барды. Ауызғы 
бөлмеден  түскен  жарық  сәулесімен  бірден  көрді:  төсек  үстінде  Кәмиланы  Есенжол 
тұншықтырып жатыр екен. Умаждап астына басып  алыпты. Көмекке ұмтылған тазы бірінші 
қарғығанда, олардың үстіндегі көрпені жұлып түсті. Келесі сәтте ұзын, өткір азулар қорғансыз 
май құйрыққа бойлай кірген еді” /3/. 
С.Шаймерденовтің  “Ашу”  хикаясында  да  өз  иесіне  бар  ынт-шынтымен  есепсіз  берілген 
Марғау жеңіл жүрісті Ұмсындықты қорғау үшін ферма меңгерушісі Қарғабекке ауыз салады. 
Үстірт  қарағанда,  ұқсас  оқиғалар  сияқты.  Бірақ  бұл  сырттай  ұқсастық  қана.  Шынтуайтап 
келгенде,  “Тазының  өліміндегі”Лашын  мен  “Ашу”  повесіндегі  Марғаудың  біраз 
айырмашылығы бар. Егер М.Мағауиннің Лашыны  қыстыгүні  қоян, түлкі алып, жайшылықта 
“ауыл  үйдің  иттерімен  алыс-жұлыс“  үстінде  шыңдалса,  дүрегей  шағынан  бастап  таңертең 
қоймен  бірге  өріп,  кешқұрым  қотандағы  малмен  бірге  жусаған  Марғаудың  тағдыр-талайы 
мүлдем басқаша. Олай дейтініміз, біріншіден, Марғаудың иесі – шопан Лезбай. Ес біліп, етек 
жинағаннан  бастап,  мал  бағумен  ғұмыры  өтіп  келе  жатқан  еңбек  адамы.  Аң  қағып,  ит 
жүгірткен  саятшы-лықтан,  сал-серіліктен  мүлде  алыс  кісі  .  Екіншіден,  Марғаудың  арғы 
шыққан  тегі  желаяқ,  жүйрік  тазы  тұқымынан  емес.  Бұл  орайда,  Ж.Бабалықұлы  мен 
А.Тұрдыбаев: “Тазылар  –  ит тұқымдары ішіндегі тек аңшылыққа ғана бейім ерекше тұқым. 
Ол  қораға,  малға,  адамға  үрмейді.  Суыққа  шыдамсыз.  Қысты  күндері  үйде  ұстайды.  Түгі 
тықыр, ірі тұқымдарының денесі сұңғақ, іші беліне жабысқан жіп-жіңішке, сирағы ұзын, екі 
шынтағы  сыртына  қарай  шығыңқы,  бота  тірсек,  салақ  төс,  кеудесі  кең  омыраулы  куса 
құтқармайтын, қашса жеткізбейтін жүйрік “/4/ – деп жазады.  
Ал  Марғау  сыртқы  тұлға-тұрпаты  қазақтың  барақы  иттері:  маңтөбеттері  мен 
таутөбеттеріне келетін мол күш-қайрат, қара күш иесі – король догінен.Ондай тектен шыққан 
ит аң аулаудан гөрі, күнделікті шаруашылыққа ыңғайлы болады. 
Қалай  дегенмен  де,  есті  ит  Марғау  –  табиғаттың  бел  баласы.  Сондықтан,ол  ыстық  пен 
суықты,  аштық  пен  тоқтықты  ит  баласына  тән  ішкі  бір  (инстинкт)  сезік-сезіммен  білгені 
сияқты, ақ пен қараның, жақсылық пен жамандықтың арасын, тіпті, өз басына төнген қауіп – 
қатерді де тез аңғарып, тез ұғынады. Күшік кезінен бастап, мал мен адамдардың арасында 
болып,  шопан  Лезбайдың  өзгермелі  көңіл  күйін  қас-қабағынан  түсінетін,  сондай-ақ,  адам 
баласына  тән  көлгірлік  ,  екіжүзділік,  азғындық,  опасыздықты  да  өткір  сезінетін  Марғау  – 
ақылды  да  айлалы.  Күнделікті  өмір  мен  пенделердің  тыныс-тіршілігінен  жинақ-таған  іс-
тәжірибесі, алғырлығы, ақылы мен айласы дала жыртқышы – қасқырлармен бетпе-бет кеп, 
айқасқан  сәтте  жүзеге  асады.  ”…Көңіліне  әлденені  секем  алған  Марғау  алыстан  тұрып, 
мойынын қайта соза беріп еді, қаншық шыққан беттен құйғытып келе жатқан үш ноқатқа көзі 
түсті. Аялдар шақ қалған жоқ. Жалт берді. Аярлық жасап, жер бауырлап жатқан қаншық кілт 
өзгерді де, тұра ұмтылды. Дегенмен, ұзын сирақ Марғау адымы алымды екен, барған сайын 
ұзай  берді.  Ұзаса  да  маза  жоқ:  қайда  бармақ?  Ізге  түскен  бір  топ  қасқыр  қайда  барсаң  да 
қалмайтыны  айдан  анық,  артына  көз  салып  еді,  басқаларынан  оқ  бойы  алда  келе  жатқан 
қаншық  пен  өзарасы  жақындап  қалған  секілді.  Қуғанның  жетпей  қоймайтынын  сезген 
Марғау  бір  шешімге  белін  бекем  буған  секілді.  Енді  шоқалақтап  баяулата  шапты.  Әлгіндей 
болмады, қаншық салып жетіп, ауызды сала берем деген кезде Марғау төрт табандап бұға 
қалды.  Қаншық  өзекпініменМарғаудан  асып  барып  үш  домалады.  Ит  ұмтылып  қасқыр 
алқымынан алды да, бірер толғап ілгері тартты” (ІІ, 239-240 б.). 
Әр  нәрсенің  қадыр-қасиетін  жақсы  білетін  қазақ  халқы  итті  жеті  қазынаның  біріне 
санайды. Хикаят-тағы Лезбай үшін Марғау – таптырмайтын адал дос, жан серік, алдындағы 
бір отар қойын көзінің қарашығындай қорғайтын үлкен қолқанат. Итінің адамға бергісіз осы 
мінез-қылықтарын жақсы білетін Лезбайдың бірде: “– Затың ит болғанымен кейбір екі аяқты 
ақымақтардан  әлдеқайда  артықсың-ау”,  –  деуінде  үлкен  мән  бар.  Иесінің  осындай  жылы 
пікір, ыстық ықыласына орай, Марғау да өзі жүрген ортаның адамдарына айрықша берілген. 
Ол қотандағы қойларды исінен, түсінен таныса, елсіз тау арасын жайлаған шағын отбасының 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
77 
 
мүшелерін  жүрісінен,  даусынан,  тіпті,  атқаотырысынан  да  айна-қатесіз  біледі.  Оларды  ит 
баласына  тән  сезімталдықпен,  ішкі  бір  сезік-сезіммен  өзіне  жақын  санап,  күнделікті 
тіршілікте  кездесетін  пәле-жаладан,  кездейсоқтықтан  қорғап  жүреді.  Марғау  Лезбайдың 
әйелі  Айған  қатты  науқастанып,  әл  үстінде  жатқанда,  бір  жаманшылықтың  болатынын 
алдын-ала  сезіп,  аза  тұтқандай  аспанға  қарап  ұлумен  болады.  Сөйтіп,  үй  иесінің  әйелі  – 
Айғанға деген жақындық, қимастық сезімін ұлу арқылы білдіреді.  
Ал күзге қарай шопанның отары таудан төмен түсіп, шағын көш Айған жерленген төбенің 
тұсынан өтіп бара жатқанда, Марғау тағы да мазасызданады. Төбенің басына шығып алып, 
шабалана  үрумен  болады.  Есті  ит  “Аф,  ап!”  деп  әупілдеп  үруі  арқылы:  “Ей,  Лезбай,  мына 
төбенің  басында  Айған  жатыр.  Талай  жылдар  бірге  отасып,  өмірдің  ащы-тұщы  дәмін  бірге 
татып, сүйіскен, сүйеніскен адал  жарың емес пе еді?! Енді сен  қалайша соның тұсынан үн-
түнсіз  өтіп  барасың?  Тым  болмаса,  Айғанның  рухына  міна-жат  етпеймісің?“  дегендей 
болады.  Тілсіз  ит,  сөйтіп,  иесіне,  таныс  адамдарына  деген  өтінішін,  ұмытқан  нәрсесін  есіне 
түсіруін де осылайша үріп білдіреді.  
Ол, ол ма, қожайынына бар жан-тәнімен берілген адал ит-Марғау үшін жол-жөнекей, көш 
жолында қалып кеткен Лезбай қойшының ескі тоны да аса қымбат. Күн иісі сіңген, тер иісі 
сіңген,  қой  шуашының  иісі  де  бар  ескі  тоннан  ол  шопанның  өзі  болмағанымен,  көзін 
көргендей  болады.  Ал  Ұмсындық  болса,  тер  сіңген,  кір  сіңген  бұл  тонды:  “Ырыстың  бәрі 
осында  тұрса  да,  қойшы”  –  деп  далаға  лақтырып  тастап  кеткен.  Бірақ  бақташының  екінші 
әйелінің  бұл  қылығын  түсінбеген  Марғау:  “Абалап  үріп,  алыстап  кеткендердің  соңынан 
салды.  Ұмсындыққа  жетіп,  арбаны  айнала  үрді.  -  “Тон  қалды!  Тон!”.  Ұмсындық  бірақ  селт 
еткен жоқ. Одан кейін Лезбайды қуып жетіп, отарды айнала шапты. – Тоның қалды! Тоның !” 
(ІІ, 236 б.) – деп, әрі-бері шапқылап, абалап үрумен болады. 
Алайда аналар селт етпеген. Ішкі жүні қырылып жұқарған, кір-кір ескі тон ешкімге керек 
емес. Бірақ Марғау иесі менсінбей, ай далаға тастап кеткен қара тонды қыс бойы күзеткен. 
Лезбайға қалтқысыз берілген иттің бұл қылығы адамның жан-жүрегін елжіретеді. 
Орыс  зерттеушісі  Л.Толстойдың  “Холстомер”  әңгімесі  хақында:  “Очень  своеобразен 
рассказ  “Холсто-мер”  –  грустная  история  жизни  и  смерти  лошади.  В  рассказе  “Холстомер” 
через  восприятие  лошади  показаны  отрицательные,  противные  природе  и  нравственности 
характерные  черты  богатых  и  праздных  людей  –  их  тщеславие,  жестокость,  своекорыстие, 
чувство собственности “ /5/ – деп жазады. 
С.Шаймерденовтің  “Ашу”  хикаятында  да  қысы-жазы  мал  соңында  жүріп,  тау  жайлаған 
малшы өмірі, Лезбай қойшы отбасындағы адамдардың іс-әрекеті, көзқарасы, өзара қарым-
қатынасы,  адамгершілігі  де  ит  көзімен  бағаланып,  ит  ойымен  сарапқа  түседі.  Әрине,  таза, 
адал  әрі  бала  сияқты  аңқау  иттің  жан  дүниесімен  салыстырғанда,  өтірік,  опасыздық, 
көлгірлік,  көзбояушылығы  да  жетерлік  адамдарәлемі  әлдеқайда  күрделі.  Мұндай 
бейкемелдік, олқылық, кемшіліктен де шопанның ауылы кенде емес.  
Қыздай қосылған алғашқы әйелі Айған қайтыс болған соң, Лезбай көңілді кезінде “үлкен 
қара  көзін  төңкеріп”  тастайтын,  қылықты  әйел  Ұмсындыққа  үйленген.  Ол  Лезбайдан 
әлдеқайда  жас.  Сондықтан  Ұмсындық  тек  мал  бағуды  кәсіп  еткен  жалғыз  үйлі  қойшының 
қоңырқай тірлігін қоңылтақсып, оны місе тұтпайды. Жас көңілін тояттататын қызықты, арман-
тілекті сырттан іздейді. 
Сөйтіп Ұмсындық пен оған қосылған Лезбайдың арасындағы жас алшақтығы, қойшының 
қоңыртөбел  тірлігі  мен  жас  көңілдің  аңсар-арманы  арасындағы  сәйкессіздік  семьялық 
драманы күшейтіп, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасын шиеленістіріп жібереді. 
Іздегенге  сұраған.  Жас  келіншектің  қалауымен  қойшы  үйіне  арақты  жек  көрмейтін, 
“көңілді,  ырду-дырдулы“  өмірді  ұнататын  ферма  меңгерушісі  Қарғабек  келуін  жиілеткен. 
Лезбай  үйінде  қой  сойылып,  ән  айтылып,  айқай-шу  көбейген.  Әсіресе,  Марғаудың  суқаны 
сүймейтін, жек көретін жат иіс – арақ иісі жиі шығатын болған. 
Жалпы Марғау –  жаратылысынан азат ит.  Ол табиғаттың тәуелсізхайуаны  болғандықтан 
еркіндікті,  кеңдікті,  тазалық  пен  адалдықты  ұнатады.  Ал  жеке  басы,  әсіресе,  қожайыны 
Лезбайға өте адал әрі оған қалтқысыз берілген. Сол себепті ол өзі ортасында жүрген жұмыр 
басты, екі аяқты пенделердің де адал болғанын қалайды. Бірақ Ұмсындық пен Қарғабек ит 
ойлаған межеден шықпаған. Қу құлқын мен нәпсінің ауанына беріліп, иесі Лезбайдың көзіне 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
78 
 
шөп салған. Соған ашу-ызасы келген Марғау Қарғабекті талап тастайды. Алайда араққұмар, 
дөрекі ферма меңгерушісінің сілтеген келдегінен өзі де мертіккен. Тән азабымен қоса, жан 
азабын да тартты.  
Бірақ  өзі  малын  бағып,  ар-намысын  қорғаған  екі  аяқты  пенделер  Марғаудың  ойынан 
шықпады. Төс қағыстырып, қайтадан татуласты. Арақ ішіп, барқырап ән айтып, тіпті, мазасыз, 
қабаған  ақтұмсық,  қара  итті  мылтықпен  атып,  біржолата  көзін  құртутуралы  кеңеседі. 
Сондықтан  ақылды  ит  Марғау  осындай  бәтуасыз,  берекесіз,  шала  бурыл  мас  адамдардың 
арасында  өзін  артық  сезінді.  Ендігі  жерде  жамбасы  сынып,  мертіккен  шалажансар  ит 
адамдардың ортасында өзіне орын жоқ екенін білді.  
Әрине, жақсы ит өлімтігін көрсетпейді. Соны жөн көрген Марғау біржолата көзден ғайып 
болды.  
Сыншы Ә.Бөпежанова Д.Исабековтің “Тіршілік” және “Сүйекші” повестеріндегі трагизмнің 
табиғаты  туралы  айтқанда:  “Адамдар  тағдырындағы  трагизм  –  арман-мұрат  пен  кешкен 
ғұмыр  арасындағы,  адам-ның  өз  еркінен  тыс  шығып  жатар  сәйкессіздік,  адам  баласының 
“жатыр  түнек  пен  көр  түнек  арасында”  (А.Сүлейменов)  шырқырап  жүріп  бастан  өткеретін 
азабы 
– 
әдебиеттің 
ұлы 
сюжеті 
дегенге 
қол 
қояр 
болсақ, 
бұл 
сюжетті 
шығармашылығыныңкөк  өзек  идеясына  айналдыру  –  жазушының  жазушысының  ғана 
қолынан келер шаруасы “ /6/ – деп жазады.  
Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, “Ашу” повесінің кейіпкеріЛезбайдың да қағанағы қарқ, 
сағанағы  сарқ  емес.  С.Шаймерденов  оның  ішкі  жан  дүниесіне  тереңдеп  енбегенімен, 
Лезбайдың тағдыр – талайын қоғамдық өмір мен жеке тұрмыста қатар алып сипаттайды.  
Ол – жаратылысынан қарапайым әрі момын. Ортаның бір отар қойын баққанға міндетсіп, 
шаруашы-лық басшыларынан сый-сияпат, орден дәметіп, атақ-даңқ қуған адам емес. Баққан 
қойына, орташа, қоңырқай тірлігіне риза. Бірақ Лезбайдың да сырты бүтін болғанымен, іші 
түтін. Олай дейтініміз, момын қойшының тағдыр-талайы “кемелденген” социализмнің қағаз 
жүзінде қол жеткізген табыстарына тоқмейілсіп, тоқыраған кезеңіне тап келген. Ал шындығы 
аз, дабыра-даңғаза ұраны көп қоғамда әділдік пен адамгершіліктің болмайтыны бесенеден 
белгілі.  Барға  қанағатшыл,  тәубешіл  Лезбай  ферма  меңгерушісінің  орден  алу,  мақтау  мен 
марапат  туралы  көпірме  сөзіне  онша  еліге  қоймайды.  “Жүз  бас  қойдан  жүз  елу,  тіпті,  жүз 
сексен бас қозы алу керек” – деген Қарғабектің сөзінеден қоймайды. Малдың жазғы өрісін, 
қыста жайлайтын қыстауын, жалпы қойдың жай-күйін жақсы білетін шопан дақпырты, алып-
қашпа  лақабы  көп,  өтірікті  шындай,  ақсақты  дыңдай  етіп  жеткізетін  бөспелікті  тіптен 
жақтырмайды.  Сондықтан  не  асырмай,  не  жасырмай,  шындықтышындық  күйінде 
қабылдайтын малшы - кейіпкер лепірме Қарғабекке деген жауабы да дайын:  
“–  Қалай  ала  алам?  Жаздың  ыстық-суығы  бар,  қыстың  қалың  жауған  қары,  көк  тайғағы 
бар. Мал іш тастамай тұрмайды. Өлім-жітімі, ит-құсы тағы болады. Қалай алам сонда?  
- Жұрт қалай алады? 
- Оны менен сұрамай-ақ қой, Қарғабек. Жұрттың қалай алатынын сен де білесің, мен де 
білемін. Өйтіп көрсеткішке ие болмай-ақ қойдым” (ІІ, 197 б.). 
Хикаяда  малшының  көрсеткіші  туралы  әпсана  мұнымен  аяқталмайды.  Қарғабек 
бастықтың көлеңкесі сияқты қасынан бір елі қалмайтын Баспай мен Таспайқостанайлық бір 
белсенді  қыздың  мал  басын  алпыс  миллионға  жеткізу  туралы  ұранын  еске  алады.  Сөзге, 
уәдеге бай, ұраншыл, айғайшыл Қарғабек: 
“–  Қызда  айып  жоқ.  Еш  есепке  сүйенбесе  де,  ұран  тастады.  “Алпыс  миллион  !”–  деп 
айғайлап жүріп, үкімет талап еткен елу миллионға шығарсақ, бірдеңеміз кете ме? 
Лезбай шоқша сақалын қайырып апарып, ерніне жымқырды. Ашуланған секілді. 
- Түсінбеймін. Бұрын арық айтып, семіз шыққанға не жетсін деуші еді. Сендердікі басқаша. 
Семіз айтасыңдар да, арық шығарасыңдар”. 
Өмір  құбылыстарына,  қоғамдық  іске,  қой  шаруашылығының  қыр-сырына  шындық 
тұрғысынан  қарау,  сөйтіп,  алды-артын  бажайлап  отыру  –  Лезбай  қойшының  қанына  сіңген 
әдеті. 
Оның арық айтып, семіз шығуды бар жан-тәнімен қорғайтыны кеңес үкіметінің “тоқырау” 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
79 
 
кезеңінің тоғышар өкілі – Қарғабек пікіріне қарсы болатыны да сондықтан. 
Әрине,  кез-келген  адамның  тұрмыс-тіршілігі  өмір  сүрген  уақытқа,  қоғамдық-әлеуметтік 
жай-жағдайларға  тікелей  байланысты.  Бірақ  сол  қоғамдық  орта  қалыптастырған  тәртіпке, 
жүйеге, жағдайларға онша илікпейтін адамдар да болады. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, 
Лезбай  күрескер  қаһарман  емес.  Бірақ  оның  шопандарды  басқару  –  отарларды  аралап,  ет 
жеп,  арақ  ішу  деп  ойлайтын  ферма  меңгерушісі  Қарғабекке,  кішігірім  бастықтың  өзін-өзі, 
малшыны,  қоғамды  да  алдайтын  жалған  ақпар  беруге  үйірлігіне,  яғни,  көзбояушылығына 
кереғар,  қайшы келуі үңгір түбіндегі шырақ-сәуледей әсер етеді. Айналасына үміт, шапағат 
нұрын шашады.  
Сондай-ақ,  Лезбайдың  көп  реттерде  жеке  тұрмыста  ұстанған  ұстанымы,  қойшы  өміріне 
деген көзқарасы, тіпті, иті Марғау туралы ойлары екінші әйелі Ұмсындықпен шәлкем-шалыс 
келіп  жатады.  Біріншіден,  Лезбай  мен  Ұмсындықтың  арасында  біраз  жас  айырмашылығы 
бар, екіншіден, екеуінің өмір құбылыстарына деген көзқарасы да әрқалай. Бақташы алғашқы 
әйелі  Айғанмен  талай  жылдар  бірге  түтін  түтетіп,  бала  өсіріп,  саналы  ғұмырын,  бойындағы 
бар  күш-қуатын  мал  үшін  сарп  етсе,  алғашқы  күйеуінен  ажырасқан  Ұмсындық  –  көркем 
өнерпаздар  үйірмесінің  құрамында  ауыл-ауылды  аралап,  ән  салып,  артынан  ”сөз  ерген” 
жеңіл мінезді әйел. Бірақ ауру қалғанмен, әдет қалмаған. Ол қойшыға тұрмысқа шыққаннан 
кейін де, бұрынғы көңілдесі Қарғабектен қол үзбеген. Ырду-дырдуы көп, мағынасыз тірлігін 
жалғастыра  берген.  Ұмсындықтың  бұл  қылығы  қойшының  адал  көмекшісі,  сенімді  серігі 
Марғау иттің ашу-ызасын келтірді. Мертігуіне себепкер болды. 
Алғаш  рет қосылу туралы  сөз болғанда Ұмсындықтың:  “–  Сол екен ғой араға Қарғабекті 
жеңгетай-лыққа салып жүргенің” – деген сөзінен көңіліне дық алып, қатты тіксінген қойшы 
күдігін  Марғаудың  мертігуі  күшейте  түскен.  Асылы,  Лезбай  момын  адам.  Бірақ  оның 
момындығы  ынжықтыққа  немесе  бойкүйездікке  жатпайды.  Ол  –  өзінің  адамдық  ар-
намысын  қорғауға  келгенде  қаһарланып,  қайратына  міне  алатын  қайсар  да  табанды  тұлға. 
Ақыры  ол  Ұмсындықтың  адамдық  арын,  еркектік  намысын  аяқ  асты  етіп,  көзіне  шөп 
салғанын кешіре алмаған. Әйелді көңілдесі Қарғабекпен қосып үйден қуып шығуға мәжбүр 
болды.  
С.Шаймерденовтің  сипаттауындағы  Ұмсындық:  “…Әсіресе  көзі  керемет.  Иек  бітімі 
дөңгеленіп келген атжақты өңіне кейде тереңде жатқан алыс бір күлкінің ізін білдіріп, үлкен 
қара  көзін  төңкеріп  тастайтыны  бар”  ажарлы  да  қылықты  әйел.  Мінезі  жаман  емес.  Оның 
үстіне,  малшының  өлген  әйелі  Айғанға  әріден  қосылатын  туыстығы  бар.  Ол 
Лезбайдыңкәмелетті  жасқа  толмаған  жас  балаларына  таяныш  болған.  Туған  анасындай 
емешегі үзіліп тұрмағанымен, оларды мезгілінде тамақтандырып, үсті-басын таза ұстайды. Үй 
шаруасына ұсынақты. 
Дегенмен, Ұмсындық жеке өмірде жолы болмаған әйел. Қыздай қосылғанқосағымен көп 
отаса  алмаған.  Жалғыздықтан  алағызған  көңілін  алдандырып,  жеке  тұрмысын 
ажарландыратын  баласы  да  жоқ.  Қыдырымпаз,  араққұмар  Қарғабекпен  арадағы 
байланысының  болашағы  жоқ.  Ол  малшы  Лезбайға  сүйіп  қосылмаған.  Қойшының  қалада 
тұратын ең үлкен баласы Қанаттың сөзімен айтқанда: “Ол Лезбайға малы мен дүниесі үшін” 
тұрмысқа шыққан. Бірақ одан да опа таппаған. Ақыры айрылысып тынды.  
“Ашу” повесіндегі Ұмсындыққа ұқсас кейіпкердің бірі – Қарғабек. Ол ферма меңгерушісі. 
Десе  де,  қоғамдық  іске  орашолақ.  Бірақ  Абайша  айтқанда  “Аузы  орақ  орған”  сөзуар,  көп 
мылжыңның бірі.  Қарауындағы  малшы қауымына  жасаған  басшылығы,  жақсылығы да  жаз 
айларында,  күннің  ашық,  жары-ғында  отар-отарды  аралап,  ет  жеп,  арақ  ішуден  әріге 
кетпейді.  
Бірақ сөзге, уәдеге бай, нақты іске шорқақ – Қарғабек тоқырау кезеңінің адамы. Ол көбіне 
асығыс  ойлап,  асыра  сілтеуге  үйір.  Ферманың  ортақ  қазынаға  қосатын  ет  пен  жүн  туралы, 
айлық, тоқсандық, жылдық жоспары бойынша  өзіндік пәлсафасы, көзқарасы да бар. Оның 
ойынша,  заманның  ағымы  мен  ұранына  орай,  жеке  шопанның  немесе  жекелеген 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
80 
 
шаруашылықтың мемлекет алдындағы міндеттемесі іс жүзінде емес, әсіресе, қағаз жүзінде 
жазылып тұруы керек. Өйткені, тоқырау кезеңінің талабы солай. Сондықтан жалаң сөзге үйір 
Қарғабек  –  өзін,  қала  берді  өзгені  де  алдап  жүрген  нағыз  көзбояушы.  Ақыры  өтірігі,  көпті 
алдаған көзбояушылығы ферма меңгерушісінің түбіне жетіп, орнынан алынуға әсер еткен. 
Сондай-ақ, Қарғабек орталықтан жырақ ауылда ел басқарып жүргенімен, ой-өрісі тар кісі. 
Оның  ой-санасының  кеңістігі  мен  көкжиегі  мал  өрісінен  әріге  аспай  жатады.  Және 
де,қарауындағы  жұртты  өз  айтқанына  еліктіріп  әкететіндей  сөздік  қоры  да  мол 
емес.Мәселен, Қарғабек Лезбай қойшының отарына бірінші келгенде, екінші рет келгенде де: 
“– Мына бала – құда бала, мына бала – жиен. Екеуі де Алматыда оқиды. Ауылға келген 
екен,  жайлауы-мызды  көріңдер  деп  әдейі  алып  шықтым”,  –  деп  айтыла-айтыла  жауыр 
болғанжаттанды сөзінен бір танбайды.  
Қорыта  айтқанда,  көрнекті  қаламгер  С.Шаймерденовтің  “Ашу“  повесі  ит  өмірін,  ит 
тағдырын,  яғни,  Марғаудың  іс-әрекеті  мен  ішкі  жан  дүниесін  сипаттау  арқылы  есті  иттің 
еңбек адамының өмірінен алатын орнын анық ашып көрсеткен елеулі шығарма. Сондай-ақ, 
бұл  көркем  туындыда  Марғау  иттің  алғашқы  бейбіт,  жарқын  өмірінің  күңгірт  тартып,  өзін 
қоршаған адами ортасынан түңілуі және оның тағдырын-дағы бұл өзгерістердің басты себебі 
адамдардың  опасыздығы,  қараулығы  мен  арсыздығында  екендігі  жазушыға  тән 
шеберлікпен суреттелген. 
 
1
 
Қирабаев С. Марғау. // Қазақ әдебиеті, 1975, N52, 26 декабрь. 
2
 
Бердібаев Р. Сырлы суреткер. // Жалын, 1982, N7, -179 б. 
3
 
Мағауин М. Екі томдық таңдамалы шығармалар. ІІ том – А., Жазушы, 1990. – 137 б. 
4
 
Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. Саят. – А., Қайнар, 1989. -122 б. 
5
 
Кудряшев Н. О жизни и произведениях Л.Н. Толстого. // Толстой Л. Рассказы. – М.: Детская 
литература, 1970. – 114 с. 
6
 
Бӛпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет. // Егемен Қазақстан. 2002, N 243, 16 қазан. – 3 б. 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: