Ф. Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
58 
 
жазуда  қолданылатын  иероглифтері  ӛте  күрделі  және  кӛне  болып  келуі;  әр  сӛз  жекелеген 
символмен  белгіленеді  де,  фонетикалық  жақтан  оның  қалай  дыбысталатындығы  жайында 
ешқандай  түсінік  берілмейді;  қытай  тілінде  тӛрттонның  болуы,  яғни  әр  иероглифтің 
дыбысталуы тӛрт түрде жүретіндігі де оны қиындата түседі; омофондар санының кӛп болуы 
[1]. 
Дегенмен қытай тілі қанша қиын тіл саналса да, сол қиындықтарына қарамастан бұл тілді 
үйренушілер  саны  күннен-күнге  артпаса  кеміп  отырған  жоқ.  Жоғарыда  сілтеме  жасаған 
Институттың  айтуынша,  қытай  тілін  үйренушілердің  қызығушылықтары  екі  түрлі  себепке 
негізделген екен: бірі – қытай тілінің басқа тілдерге мүлде ұқсамайтындығы; екіншісі – қытай 
тілінің осы күрделі болуында. 
Қытай  тілі  грамматикасының  басқа  тілге  ұқсамайтын,  ӛзіндік  ерекшелігіне  қатысты 
мәселенің бірі ретінде біз қытай тілінің сӛзжасамын айта аламыз. Мақала кӛлемінде қытай 
тілі сӛзжасамына қатысты мәселелер туралы және нақтырақ, қытай тілінде сӛзжасам саласы 
тілдік жүйеде қандай және қайдан орын алады деген сауалға жауап беруге тырысамыз. 
 Сӛзжасам  тілдің  атау  жасау  қызметін  жүзеге  асырады.  Әр  тілдің  құрылымдық 
ерекшелігіне сай ӛзіндік сӛз жасауға икемделген, бейімделген тәсілдері болады. Тілде жаңа 
сӛздердің  жасалуы  белгілі  бір  ұстанымдарды  басшылыққа  алады.  Әр  сӛздің  ӛзінің 
жасалуында белгілі бірүлгі болады. Сӛздердің пайда болуы немесе жаңа сӛздердің жасалуыәр 
түрлі  тәсілдер  арқылы  жүзеге  асады  жәнеолардыңішіндебіреуі  немесе  бірнешеуі  басқа 
тәсілдерге  қарағанда  белсенді  болып  келеді.  Бұл  сол  тілдің  ішкі  ӛзіндік  құрылы-мына 
байланысты  болып  табылады.  Бұл  ӛзіндік  ерекшеліктерді  білудің  маңызы  зор.  Оның 
маңызды-лығын тӛмендегідей факторлармен негіздеуге болады:  
бірінші,  бұл  әр  сӛздің  қалай  жасалуын,  сол  сӛздің  жасалуындағы  уәжділікті  тануға 
мүмкіндік береді;  
екінші, сӛздердің жазылуын білуге, сауаттылыққа апаратын жол саналады; 
үшінші,  аударма  саласында  сӛздің  табиғатын  дұрыс  танып,  екінші  тілдегі  баламасын 
дұрыс беруге жәрдемін тигізеді. 
Сонымен  қатар,  біздің  мақаламыздың  жазылуына  түрткі  болған,  осы  сӛзжасамдық 
тәсілдердің  қайсы-сының  белсенділігіне  және  басқа  да  себептерге  байланысты  сӛзжасам 
саласы  қытай  тіл  білімінде  ӛз  алды-на  жеке  сала  ма,  жоқ  әлде  морфология  немесе 
лексикология шеңберінде қаралама және оның негізінеде деген сауалдарға жауап беру.  
Қытай  тілінде  ерекше  құбылыс  қытай  морфемасының,  бір  қытай  сӛзінің  синтаксистік 
және стилистикалық жағдайға байланысты бір буынды атауыштық сӛз ретінде қолданылуы 
бар да, сонымен қатар күрделі сӛздің құрамында кӛмекші морфема болып кететін жағдайы да 
кездеседі. Осыған сайқытай тіліндегі контекске байланысты сӛйлем құрылымы мен сӛйлем 
құрау  барысында  ондағы  сӛздің  орны  және  басқа  да  факторлар  бұл  тілде  лексикалық 
бірліктердің  екі  нұсқада  кездесуіне  негіз  болады.  Оның  біріншісі  –  қытай  тіліндегі  бір 
буынды сӛздер, ал екіншісі –  осы бір буынды сӛздердің негізінде жасалған екі буынды сӛздер 
[2, 94 б.]. 
Қытай сӛзінің құрылымдық нұсқалары бір лексика-грамматикалық топқа енеді, олардың 
бәріне  бір  категория  тән  болып  келеді.  Мұның  себебін  былайша  түсіндіруге  болады: 
аффикстік  тәсіл  арқылы  жасал-ған  және  бір  буынды  сӛзге  сәйкес  келетін  сӛздер 
семантикалық  жағынан  бірдей  лексикалық  бірліктер  болып  табылады.  Ал  атауыш 
морфемалардың  бірігуі  арқылы  жасалған  сӛздер  барлық  жағдайда  бір  буын-ды  сӛздерге 
балама  бола  бермейді.  Осы  тұрғыдан  келгенде,  кейбір  қытайтанушы  ғалымдар  екі  буынды 
сӛздер бір буынды сӛздерге қарағанда абстракциялану,  яғни дерексіздену жағынан жоғары 
болып келеді деген пайымдаулар айтады.  
Қытай тілінде күрделі сӛздердің жасалу жолдары түрлі болып келеді: морфологиялық та, 
синтаксистік  те  және  семантикалық  та  тәсілмен  іске  асады.  Бірақ  барлық  жағдайда  да 
сӛзжасамдық  бірлік  ретінде  толық  лексикалық  мағынасы  бар  сӛз  алынады.  Сол  себепті  де 
қытай  тілінде  сӛзжасам  тәсілдерінің  барлы-ғы  дерлік  лексика-морфологиялық,  лексика-
синтаксистік, лексика-фонетикалық деп аталады. 
Сӛзжасам мәселелері арнайы тіл білімі саласы болғанға дейін қалай қарастырылды деген 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
59 
 
сауалдың бәрімізге де қызықты екендігі белгілі. Жалпы сӛз жасау мәселесі арнайы қосымша 
жұрнақтардың  қосылуы  арқылы  жасалады,  бұл  тәсілді  ғылыми  терминмен  атағанда 
синтетикалық  тәсіл.  Сонымен  қатар,  тілдік  құрамдағы  сӛздер  ӛзара  бірігіп,  тіркесіп, 
қосарланып, тіпті қысқару арқылы бір біріне қосылып та жаңа сӛздер жасалатын үлгі болады. 
Бұл  тәсілдер  арқылы  жаңа  сӛздер  жасауды  ғылыми  терминмен  аналитикалық  тәсіл  деп 
атайды.  
Қалай  дегенмен  де,  жаңа  сӛздердің  жасалу  заңдылықтарын,  жаңа  сӛз  жасау  үлгілерін 
нысан  ретінде  алған  сӛзжасамның  басқа  тіл  білімі  салаларымен  байланысы  міндетті  түрде 
болады.  Қытай  тіліндегі  сӛзжасамның  басқа  тіл  білімі  салаларымен  байланысы  мынадай 
түрде болып келеді:  
-
 
сӛзжасам және лексикология; 
-
 
сӛзжасам және морфология; 
-
 
сӛзжасам және синтаксис. Осы байланыстарды тереңірек таратыпайтып берейік. 
Сӛзжасам  және  лексикологияның  байланысы.  Қытай  тілінде  сӛзжасам  саласын 
лекигологиямен байланысты да, морфология саласымен байланысты да қарастыратын түрлі 
кӛзқарастар бар. Оның себе-біне тоқталар болсақ, түрлі грамматикалық тәсілдермен жасалған 
сӛздер  тілдің  сӛздің  құрамына  қатарына  кіреді,  сӛйтіп  сӛздік  қорды  толықтырып  отырады. 
Бұл сӛздің қор және сӛздік құрам тіл деңгейлеріне қатысты алғанда лексикологияның зерттеу 
нысаны болып табылады. Осы жерден екі тіл білімі салаларының арасындағы ӛзара байланыс 
келіп шығады. 
Сӛзжасам  және  морфологияның  байланысы.  Морфология  тіл  білімінің  бір  саласы 
ретінде сӛздің морфемдік құрамын қарастырады. Яғни сӛз ӛз ішінде ары қарай бӛлшектеуге 
келмейтін негізгі түбір морфемадан тұрса, екінші жағынан, осы түбір морфемаға қосылатын 
түрлі жаңа сӛздер жасауға негіз болатын қосымша морфемалардан тұрады. Ендеше, сӛзжасам 
да  сӛздер  қалай?  және  қандай  бӛлшектер-ден  құралады?  деген  сауалдарға  жауап  беру 
жағынан келгенде морфологияға ұқсас болады. Сӛйтіп ол морфологиямен деп байланысып 
жатады. 
Сӛзжасамның  осы  тілдің  екі  саласы  морфология  мен  лексикология  салаларымен 
арақатынасының қайсысына жақынырақ келеді деген мәселеге қатысты мына нәрсені айтуға 
болады.  
 Қытай тілінің сӛзжасамдық жүйесінде түбір сӛздерге қарағанда күрделі сӛздер кӛп болып 
табылады  және  осы  күрделі  сӛздердің  лексика-семантикалық  топтарына  ерекше  кӛңіл 
бӛлінеді. Қытай тілінде күрделі сӛздер негізінен екі тәсілмен жасалады: 
1)
 
сӛздер бірігу тәсілі арқылы; 
2)
 
 аффикстік тәсілмен жасалатын морфологиялық сӛзжасам. 
Осыған байланысты қытай тіліндегі сӛзжасам грамматикадан гӛрілексикологияға жақын. 
Осыған  орай  кейбір  қытайлық  лингвистердің  еңбектерінде  қытай  тілінде  сӛзжасам 
лексикологияның бір бӛлігі ретінде қаралады.  
Қазіргі қытай тілі бойынша жазылған лингвистикалық еңбектерде лексикология мынадай 
терминмен  аталады:  词 оқылуы-ci，词汇 оқылуы  -ci  hui.  Қытай  тілі  сӛзжасамы  саласының 
тіл біліміндегі орны деген мәселені мына сызбадан кӛруге болады:  
 
 
 
Лексикология  
бӛліктері  
Сӛзжасам 
构词法 
(gou ci fa)
 
Семасиология 
词义学 
(ci yi xue)
 
Фразеология 
成语学 
(cheng yux ue) 
Лексикография 
词典学 
(ci dian xue) 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
60 
 
Кейбір  ғалымдар  ӛз  еңбектерінде  сӛзжасамды  лексикологиямен  де,  грамматикамен  де 
тығыз  байла-ныста  қарайды.  Атауыш  морфемалардың  бірігуі  арқылы  жасалған  сӛздер 
барлық жағдайда бір буынды сӛздерге балама бола бермейді. Осы тұрғыдан келгенде, кейбір 
қытайтанушы  ғалымдар  екі  буынды  сӛздер  бір  буынды  сӛздерге  қарағанда  абстакциялану, 
яғни  дерексіздену  жағынан  жоғары  болып  келеді  деген  пайымдаулар  айтады.  Мұндай 
тұжырымды қытайлық лингвист Чжу Дэси еңбектерінен кездестіруге болады. 
Қытай  тіліндегі  негізгі  сӛзжасамдық  тәсілдерібасқа  да  тілдерге  тән  болып  табылатын 
сӛздерге  аффикс-тердің  қосылуы,  сӛздердің  ӛзара  бірігуі,  сонымен  қатар,  қытай  тілінің 
ӛзіндік  ерекшелігіне  байланысты  болып  келетін  басқа  да  сӛзжасамдық  тәсілдер  бар. 
Сонымен,  негізгі  қытай  тіліндегі  сӛзжасамдық  тәсілдер  ретінде  ғалымдар  тӛмендегі 
тәсілдерді  атап  кӛрсетеді:  сӛздердің  бірігуі,  контракция,  жартылай  аффикстік,  аффикстік, 
транспозиция, фонетикалық оңашалану, семантикалық оңашалану. Осыларға қысқаша сипат-
тама беріп кетейік. 
Сөз  біріктіру  (сӛздердің  қосылуы)  тәсілі  қытай  тілі  сӛзжасамындағы  ең  басты  тәсілдің 
бірі саналады. Бұл тәсіл сӛзжасамның лексика-синтаксистік тәсілі деп те аталады.  
Жартылай аффикстік тәсіл, басқаша лексика-морфологиялық тәсіл деп те атайды және 
бұл да ерекше кӛп қолданылатын тәсілдің бірі саналады. 
Аффикстік тәсіл басқаша сӛзжасамның морфологиялық тәсілі деп те аталады. 
Транспозиция, басқаша бұл тәсіл морфология-синтаксистік тәсіл деп аталады.  
Фонетикалық оңашалану, морфология-фонетикалық тәсіл болып табылады.  
Семантикалық оңашалану сӛзжасамның лексика-семантикалық тәсілі болып табылады. 
Редупликация және контракция тәсілдері басқаша айтқанда сӛз тіркестері мен күрделі 
сӛздердің белгілі бір заңдылықтар негізінде қысқару жолымен жаңа сӛздердің жасалуы деген 
сӛз [3; 4].  
Енді  осы  тәсілдердің  бәрінеден  қоя  қарайтын  болсақ,жинақтап  айтқанда,  сӛздің  ӛзара 
қосылуы  және  сӛз  мағынасының  ӛзгеру  арқылы  жаңа  сӛздердің  жасалуы  сӛзжасамды 
лексикология  аясында  қарастыра-тында  үшін  негіздеме  болып  табылса,  аффикстік  және 
жартылай  аффикстік  тәсіл  сӛз  жасаудың  морфоло-гиялық  тәсіліне  негізделеді.  Ал  бұл 
айтылғандар сӛзжасам саласын грамматика шеңберінде қарауға негіз болады.  
Сонымен,  қорыта  айтқанда,  осы  негіздемелерге  сүйене  отырып,  қытай  тілін  зерттеуші 
ғалымдардың  сӛзжасамның  қытай  тілі  жүйесіндегі  орнын  анықтауға  қатысты 
тұжырымдарын екіге бӛлуге болады: бірі – лесикология, екіншісі – грамматика шеңберінде 
қарастыру. 
 
1
 
http: www.OpenLanguage.ru 
2
 
 Захаров  В.П.  Проблема  определения  речевого  статуса  односложных  слов  современного 
китайского языка. - Сборник статей, № 16. – М., 1980. 
3
 
 Горелов И.В. Лексикологиякитайского языка. – М., 1984. – 216 с. 
4
 
 Хаматова А.А. Словообразованиесовременного китайского языка. – М., 2003. – 224 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
УДК 81'373.611+811.581 
 
А.Р. Езмахунова – магистр перевод. дела, ст. преподаватель 
 
ОСНОВНЫЕ ВИДЫ СЕМАНТИЧЕСКИХ РЕЛЯЦИЙ  
В СЛОВООБРАЗОВАНИИ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
61 
 
 
Аннотация:  В  Казахстане  до  нынешних  пор  еще  не  было  проведено  специального  изучения 
семантических  видов  словообразования  в  китайском  языке.  Во  всех  статьях  и  учебникахдля  ВУЗов, 
исследующих  этот  вопрос,  существует  много  спорных  моментов,  именно  поэтому  этот  вид 
словообразования  требует  полного  всестороннего  исследования.  В  статье  рассматриваются  такие 
теоретические  аспекты,  как  определение  словообразования,  виды  словообразования,  семантические 
виды словообразования и т.п. 
Ключевые слова: китайский язык, словообразование, виды словообразования 
Тҥйіндеме:  Қазақстанда  қытай тіліндегі сӛзжасам арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сӛзжасам 
туралы  жазыл-ған  мақалалар  мен  жоғары  оқу  орындарына  арналған  оқулықтарда  даулы  мәселелер 
баршылық,  сондықтан  сӛзжасам  жан-жақты  зерттеуді  қажет  ететін  мәселелердің  қатарына  жатады. 
Мақалада сӛз жасамның анықтамасы, байланысу тәсілдері т.б. теориялық мәселелер қарастырылады. 
Тірек  сӛздер: қытай тілі, сӛзжасам анықтамасы, сӛзжасамның байланысу тәсілдері, сӛзжасамның 
түрлері  
Abstract:  In  Kazakhstan,  up  tothe  presenthasnot  been  carried  outyet  a  specialstudy  of  the 
word-
formationin  Chinese  language.  There  are  manycontroversial  issues  between  allarticles  andtextbooksfor  high 
schools, exploringthis question. That‟s why the 
word-formationrequires a fullcomprehensive study. The article 
discussesthe theoretical aspects, suchas the definition ofthe 
word-formation, the types of word-formation, etc. 
Keywords: Chinese language, the 
word-formation, the types of word-formation. 
 
Принято  считать,  что  словообразование  как  раздел  языкознания  –  наука  сравнительно 
молодая.  Поэтому  и  место  ее  в  ряду  лингвистических  дисциплин  все  еще  определено 
недостаточно ясно. Слово-образование рассматривают либо как раздел лексикологии, либо 
как 
раздел 
грамматики. 
Иногда 
слово-образование 
считают 
самостоятельной 
языковедческой дисциплиной, правда, тесно связанной с грамма-тикой и лексикологией. 
В  словообразовательной  системе  китайского  языка  весьма  важное  место  принадлежит 
лексико-семантическим группировкам сложных слов, образуемых способом словосложения, 
тогда  как  удельный  вес  морфологического  способа  словообразования,  которым  создаются 
аффиксальные  слова,  не  велик.  Поэтому  словообразование  в  китайском  языке  в  большей 
степени тяготеет к лексикологии, нежели к грамматике. 
Словообразование в китайском языке 构词法 goucifa – раздел лексикологии, изучающий 
способы  создания  слов,  содержащий  описание  словообразовательной  системы  языка. 
Можно сказать, что слово-образование – это своего рода механизм создания номинативных 
единиц, важная сфера номинативной деятельности языка [1, 38-42]. 
Согласно широко распространенной и в силу этого ставшей традиционной точки зрения в 
системе словообразования отдельных языков выделяют и нередко противопоставляют друг 
другу  два  класса  лексических  единиц  –  сложные  слова  и  слова  производные.  Однако 
сложные  слова,  созданные  спосо-бом  словосложения  (корнесложения),  соотносятся  со 
словами  аффиксальными,  сложносокращенными,  редуплицированными  как  лексическими 
единицами, созданными иными способами: аффиксацией, контракцией, редупликацией. 
Слова  китайского  языка  как  номинативные  единицы  формируются  из  существующих  в 
языке слов, корней, аффиксов. 
Система  словообразовательных  средств  по  степени  десемантизации  исходного 
лексического значения может быть представлена в следующем виде: 
1) полнозначная морфема, имеющая статус слова или корня; 
2)  полнозначная  морфема,  имеющая  статус  идентичного  компонента  в  словах 
определенного лексического ряда; 
3) полуаффикс; 
4) аффикс [1, 134-135]. 
Идентичный компонент лексического ряда потенциально способен стать полуаффиксом, 
а полу-аффикс, в свою очередь, может превратиться в 'чистый' аффикс. 
"Китайский язык не только обладает богатым словарным составом, но отличается также 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
62 
 
много-образием словообразовательных способов", - пишет Чжоу Цзумо.  
Основные способы словообразования в китайском языке. 
Способом, доминирующим в словообразовательной системе китайского языка, является 
слово-сложение, обычно называемое лексико-синтаксическим способом словообразования. 
В китайском слово-образовании важное место занимают также полуаффиксация  (лексико-
морфологический  способ  слово-образования)  и  аффиксация  (морфологический  способ 
словообразования), все более и более расширяю-щие сферу своего влияния. 
Следует 
назвать 
также 
транспозицию 
(морфолого-синтаксический 
способ 
словообразования), 
фонетическое 
обособление 
(морфолого-фонетический 
способ 
словообразования)  и  обособление  семантическое  (лексико-семантический  способ 
словообразования), а также редупликация и контракция [1, 103-105]. 
В 
китайском 
языке 
группа 
слов, 
образованных 
способом 
словосложения 
(корнесложения),  самая  многочисленная.  Обычно  словосложение  (корнесложение)  как 
способ  словообразования  осуществляется  простым  примыканием  одного  компонента  к 
другому.  Вместе  с  тем  иногда  оно  получает  свою  реализа-цию  при  помощи  формальных 
фонетических  средств  (ударение  и  тон).  В  формальном  отношении  сложное  слово  не 
является простым соединением морфем и часто сопровождается появлением нейтраль-ного 
тона в таких, например, словах, как 多少 duoshao, 衣服. Слова, создаваемые способом слово-
сложения,  в  зависимости  от  типа  связи,  существующего  между  их  компонентами,  можно 
подразделить  на  две  большие  группы:  сложные  слова  сочинительные  и  сложные  слова 
подчинительные. 
Полуаффиксация (加半词缀) – это такой способ словообразования, при котором к корню 
присоеди-няется 
полузнаменательная 
морфема. 
Полуаффиксация 
делится 
на 
полупрефиксацию и полусуффик-сацию. 
Аффиксация  ( 加 词 缀 )  –  словообразовательный  способ,  который  заключается  в 
присоединении  аффиксов  к  знаменательным  морфемам.  Она  состоит  из  префиксации  и 
суффиксации. 
Полуаффиксация  (加半词缀)  представляет  собой  такой  способ  словообразования,  при 
котором  к  корню  присоединяется  полузнаменательная  морфема.  В  словообразовательной 
системе  китайского  языка  полуаффиксация  занимает  промежуточное  значение  между 
словосложением иаффиксацией.  
Для  данного  способа  словообразования  характерно  использование  морфем,  которые 
частично  (а  иногда  и  в  значительной  степени)  утратили  исходное  вещественное  значение, 
делексикализовались и, следовательно, обрели определенную степень грамматизации. 
Что  касается  фонетических  изменений,  то  полуаффиксальные  морфемы  в  большинстве 
своем частично нейтрализуют тон, не редуцируя звучания. 
Полуаффикс  (半词缀),  являясь  дериватом  первичной  корневой  морфемы,  находится  с 
последней  в  генетически  родственных  отношениях  и  сохраняет  с  ней  смысловую  связь. 
Таким  образом,  полуаффикс  и  корень  образуют  этимологически  соотносимую, 
коррелятивную 
пару 
словообразовательных 
морфем. 
Характерной особенностью полуаффиксов является то, что они обычно образуют ряды слов, 
обозначаю-щих  широкую  семантическую  категорию  (лица,  предметности,  процессы  и  т.п.). 
Вместе с тем они отли-чаются сравнительно высокой продуктивностью, образуют довольно 
большое число лексических единиц. 
Полуаффиксы  обычно  относят  производные  слова  к  определенной  части  речи.  Реже 
встречаются 
полуаффиксы, 
которые 
создают 
слова 
с 
разной 
категориальной 
принадлежностью (например, полу-префиксы 反 făn и 超 chāo. 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: