Джон  фон  Нейман  принциптері

 
65 
жеткізу.  Оқушыларды  hardware  (қатты)  және  software  (жұмсақ) 
терминдерімен  таныстыру қажет.  
Компьютер  =  Құрылғылар  (hardware)  +  Бағдарламалық 
қамсыздандыру (software)  
Мұғалімнің 
бұл 
тақырыпты 
ашу 
логикасы 
мына 
ойқорытулармен айқындалады. Қазіргі компьютермен жұмыс жасауға 
кез  келген  кісінің  мүмкіндігі  бар.  Себебі  компьютер  бай 
бағдарламалық қамсыздандыру жиынымен жабдықталған.  
Бағдарламалық  қамсыздандыру  (жасақтама)  –  көпшілік 
пайдалану үшін компьютердің ұзақ уақытты жады құрылғыларында 
сақталған  бағдарламалар  жиыны.  Компьютерде  қандайда  бір 
жұмысты  жасау  үшін  пайдаланушы  сол  мақсатқа  сай  бағдарламаны 
таңдап  және  оның  орындалуын    инициалдау  (алғашқы  рет  іске  қосу) 
керек.  Сөйтіп  адамның  компьютерді  пайдалануы  мына  схемамен 
жүреді:  
Мәселе 

 Таңдау және бағдарламаны инициалдау 

 Жұмыс 
Мұнда  «мәселе»  термині  өте  кең  мағынада  қолданылып  тұр, 
яғни  пайдаланушының  кез  келген  ақпараттық  қажеттілігін  
білдіреді.  Оқушылардың  қай  бағдарламалық  құралдың  көмегімен, 
қандай  ақпараттық  есептердің  шығарылатынын  анық  түсінуі. 
мұғалімнің назарында болуы керек. Мысалы,  файлдарды жою немесе 
көшіру  операциялық  жүйенің  көмегімен,  ал  мәтіндік  құжатты 
редакциялау  мәтіндік  редактордың,  яғни  қолданбалы  бағдарламаның 
көмегімен орындалады.  
Қазіргі  объектілі-бағытталған  операциялық  жүйелер  ортасында 
жұмыс жоғарыда келтірілген схемадан басқаша жүреді. Пайдаланушы 
сақталған  деректерді  таңдауына  болады,  ал,  операциялық  жүйе 
автоматты  түрде  керек  бағдарламаны  іске  қосады.  Бұл  жағдайда 
ақпараттылық сауаттылыққа ие пайдаланушы компьютерде кандай 
бағдарламаның орындалатынын жақсы түсінуге тиіс.   
Бағдарламалық  қамсыздандыру  классификациясы.  Барлық 
бағдарламар жиыны қолдану міндетіне қарай, арналуына байланысты 
үш күрделі топқа: жүйелік, қолданбалық және бағдарламалау жүйесі 
деп бөлінеді (3.5-сурет).  
3.5-сурет. ЭЕМ бағдарламалық қамсыздандыру құрылымы 
ЭЕМ бағдарламалық қамсыздандыру 
Жүйелік БҚ 
Қолданбалы БҚ 
Бағдарламалау 
жүйелері 

 
66 
Бұл  топтарға  жататын  бағдарламалар  арасында,  олардың 
қызметі бойынша, айтарлықтай айқын айырмашылықтар бар. 
Қолданбалық  бағдарламалық  қамсыздандыру.  Қолданбалы 
бағдарлама  дегеніміз  пайдаланушының  ақпараттық  мұқтаждықтарын 
қанағаттандыратын  бағдарламалар:  компьютерлік  ойын  ойнау,  сурет 
салу, мәтін теру, компьютерлер көмегімен есептеу, т.б.  
Мұғалімнің  мақсаты  оқушыларға  қазіргі  компьютерлердің  
қолданбалы  мүмкіндіктері  туралы  айтып  беруі,  не  көрсетіп  беруі 
керек.  Бүгінгі  ақпараттық  технология  деп  атайтынымыз  көптеген 
қолданбалы  бағдарламалардан  тұрады.  Бірінші  сабақты  мектеп 
компьютерінде  бар  кейбір  қолданбалы  бағдарламаларды  көрсетуден 
бастаңыз.  Мысалы:  WINDOWS  операциялық  жүйенің  кіріктірілген 
«Стандартные»  тобынан:  «Калькулятор»,  «Блокнот»,  «Paint» 
бағдарламаларын көрсетіңіз.  
Қолданбалық  бағдарламалық  қамсыздандыру  құралдарын 
тереңірек  «Ақпараттық  технологиялар»  мазмұндық  сызығына 
жататын  тақырыптарды  оқығанда  қарастырылады.  Базалық  курстың 
шеңберінде  оқушылар  тек  жалпыға  ортақ  қолданбалы  әмбебап 
бағдарламалармен  танысады.  Олар:  мәтіндік  және  графикалық 
редакторлар,  кестелік  процессорлар,  деректер  қорын  басқару  жүйесі, 
желілік бағдарламалар, броузерлер, іздеу серверлері.  
Бағдарламалау 
жүйелердің 
қызметі. 
Алғашында 
бағдарламалау  жүйелері  туралы  ұғымдарды  жалпы  түрде  берген 
дұрыс. Оқушылар мына түсініктерді білуі керек: 

 
компьютерге  арналған  бағдарламаларды  бағдарламашы 
(орысш. – программист) жасайды; 

 
бағдарламашы  бағдарламаларды  бағдарламалау  тілінде 
жазады; 

 
көптеген бағдарламалау тілдері бар (Бейсик, Qbasic, Visual 
Basic, Pascal, Turbo Pascal, Delphi, Сi+, Borland Ci++ және т.б); 

 
бағдарламалау  жүйелері  бағдарламашыға  компьютерге 
бағдарламаны  енгізуге,  өңдеуге,  тестілеуге,  орындауға  мүмкіндік 
береді. 
Оқушыларға қандай бағдарламалау тілдерімен танысатындарын  
айтып  кетуге  болады.  Көбіне  мектептерде  Паскаль  немесе  Бейсик 
тілдері оқытылады. 
Операциялық  жүйенің  негізгі  қызметі.  Оқушыларға  жүйелік 
БҚ  бағдарламалары,  ең  алдымен,  компьютердің  өзіне  қызмету  ету, 
оның құрылғыларын басқаруға арналғанын түсіндіру қажет. 
Жүйелік  бағдарламалар  қамсыздандырудың  ең  маңызды  және 
басты  бөлігін–  операциялық  жүйе  (ОЖ)  құрайды.  ОЖ  –  өте  күрделі 

 
67 
бағдарламалық  жүйе.  Базалық  курстың  шеңберінде  оның  қызметін 
және құрамын жете түсіндіру мүмкін емес. Әйтсе де, жүйелік БҚ-сыз 
компьютер  жұмыс  жасай  алмайтындығына  оқушылардың  көзін 
жеткізу - мұғалімнің міндеті.   
Басында оқушыларға мектепте қолданылатын ОЖ атауын  айту 
керек.  Мысалы:  «Біздің  компьютерлер  Windows  XP  операциялық 
жүйенің  басқаруымен  жұмыс  жасайды».  Сөйлемді  дәл  осылай  құру 
керек,  сонда,  компьютерлер  операциялық  жүйенің  «...басқаруымен 
жұмыс жасайды» – дегенге ерекше көңіл аударылады. Одан соң «ОЖ 
басқарады» түсінігін былай ашуға болады: 
Операциялық  жүйе  (ОЖ)  –  компьютердің  ресурстарын 
басқаруды  жүзеге  асыратын,  қолданбалы  бағдарламаларды  қосып, 
олардың  жұмысын  сыртқы  құрылғылармен,  басқа  бағдарламалармен 
үйлестіретін, 
деректерді 
қорғайтын, 
пайдаланушы 
және 
бағдарламаның 
сұранысы 
бойынша 
сервистік 
қызметтерді 
орындайтын бағдарламалар жиыны. 
Операциялық 
жүйе 
компьютердің 
бағдарламалық 
жасақтамасының 
қажетті 
құрамасы 
болып 
табылады. 
Ол 
компьютердің  барша  аппараттық  құрамдас  бөліктерінің  жұмысын 
басқаруды  қамтамасыз  етеді.  Сонымен,  тұжырымдай  келе  ОЖ 
компьютердің  барлық  аппараттық  құрамдас  бөліктерінің  жұмыс 
жасауын,  өзара  байланысын  қамтамасыз  етеді  және  пайдаланушыға 
оның аппараттық ресурстарына қатынасуға мүмкіндік береді.  
Кез  келген  операциялық  жүйелердің,  қай  типі  болмасын,  үш 
негізгі қызмет атқарарады:   
1)
 
компьютердің құрылғыларын басқару; 
2)
 
пайдаланушымен әрекеттестік жасау; 
3)
 
файлдармен жұмыс жасау. 
ОЖ төрт модульді құрайтын бағдарламалардан тұрады: 
1)
 
файлдық жүйені басқаратын, негіздік модуль; 
2)
 
командалық процессор; 
3)
 
сыртқы құрылғылардың драйверлері;  
4)
 
графикалық интерфейсті қамтамасыз ететін модульдер.  
Компьютердің  жұмыс  үрдісі,  оның  құрылғыларының  арасында 
файлдарды  алмастыруға  түйінделеді,  яғни  файлдық  жүйені  басқару 
болып  табылады.  Файлдармен  жұмысты  –  негіздік  модуль  деп 
аталатын арнайы бағдарлама қолдайды.  
Әр  құрылғыға  өзінің  драйвері  сәйкес  келеді.  Пайдаланушы 
компьютермен  пернетақта  және  тінтуірдің  көмегімен  тілдеседі.  Әр 
перненің  немесе  тінтуірдің  батырмасының  басылуы  процессорға 
қайсыбір  бұйрық  болып  ұсынылады.  Бұйрық  енгізілген  соң,  арнайы 

 
68 
бағдарлама  –  командалық  процессор  оның  шифрын  ашады  және 
орындайды. 
Сыртқы  құрылғылар  компьютердің  жүйелік  блогына  арнайы 
келістіруші  тақшалар  (контроллер)  арқылы  қосылады.  Әр  құрылғы 
ерекше  бағдарлама  бойынша  жұмыс  істейді  және  ақпаратты  әртүрлі 
жылдамдықта  өңдейді,  сондықтан  олардың  жұмысын  процессордың 
жұмысымен үйлестіру қажет. Құрылғылардың келісушілік жұмысына 
ОЖ  құрамына  кіретін  арнайы  программалар  –  құрылғылардың 
драйверлері жауап береді. 
Пайдаланушыға  компьютермен  тілдесу  үрдісі  ыңғайлы  болуы 
қажет.  Қазіргі  ОЖ  құрамына  міндетті  түрде,  графикалық 
интерфейсті жасайтын модульдер кіреді. 
ОЖ  жүктеу  үрдісі.  ОЖ  файлдары  әдетте  қатты  –  жүйелік 
дискіде тұрады. Жедел жадыға әуелі ОЖ орындалатын бағдарламасы 
жүктеледі.  ОЖ  барлық  файлдары  қатарынан  жедел  жадыда  түруы 
мүмкін емес, себебі олар ондаған мегабайт орын алады. 
Компьютерді қосқан соң жедел жадыға ОЖ жүктелуі басталады, 
яғни  жүктеуші  программа  (загрузчик)  орындалады.  Жүктелу 
кезеңмен өтеді. Тұрақты сақтау  құрылғысында (ТСҚ) тұрған, бірінші 
кезеңдегі  жүктеуші  және  компьютерді  тестілеу  бағдарламалары, 
компьютерді қосқан кезде жұмыс жасай бастайды. 
Бұл  үрдістің  барысы  туралы  ақпарат  экранда  шығып  отырады. 
Процессор  жүктеуші  дискінің  басынан  кішкентай  жүктеуші 
бағдарламаны  іздейді  де,  ол  бағдарламаны  жедел  жадыға  көшіріп 
жазып, басқаруды соған береді. 
Одан  әрі,  дискіден  ОЖ  негіздік  модулін  іздейді  және  жедел 
жадыға жүктейді де, басқаруды соған береді.  
Негіздік  модульдің  құрамына  кіретін  басты  жүктеуші,  ОЖ 
басқа модульдерін іздейді де, оларды жедел жадыға жүктейді. 
Бұл  тәртіп,  әрдайым  компьютердің  қоректену  блогын  қосқан 
сайын орындалады (орысша “холодный" старт).  
Көбінесе  қайтадан  жүктелу  тәртібі  (Reset  пернесі  басылғанда) 
жиі 
қолданылады, 
бірақ 
бұл 
жағдайда 
компьютердің 
құрылғыларының тестіленуі орындалмайды (орысша “горячий” старт).  
ОЖ  жүктелуі  аяқталған  соң,  басқару  командалық  процессорға 
беріледі де, экранға жұмыс істеуге шақыру хабарламасы шығады. 
Файлдарды  ұйымдастыру.  Оқушыларға  баяндалатын  негізгі 
түсініктер:  файлдың  атауы,  файлдың  типі,  файлдық  құрылымы, 
логикалық диск, каталог, файлға баратын жол, каталогтар  ағашы. 
Файл  атауы  –  файл  атынан  және  нүктемен  бөлініп  жазылған 
файл кеңейтімінен тұрады. Мысалы: sys.com, io.sys, norton.exe. 

 
69 
Файлдың  кеңейтімі  (типі,  заты)  –  сақталған  ақпараттың  затын, 
яғни  қай  программада  құрылғанын  және  қандай  файл  (орындалушы, 
архивтік, т.б.) екенін көрсетеді.  
Дискінің  файлдық  құрылымы  —  ол  дискідегі  файлдар 
жиынтығы және олардың өзара байланыстары. 
Логикалық  диск  —  ол  меншік  атауы  берілген  нақтылы  диск 
немесе нақтылы дискінің бөлігі. Логикалық дискілердің атаулары қос 
нүкте  жалғасқан  латын  алфавитінің  бірінші  әріптерімен  беріледі. 
Әдетте  қатты  диск  бірнеше  логикалық  (С:,  D:  т.с.с.)  дискілерге 
бөлінеді.  
Каталог  (директорий)  –  белгілі  бір  ортақ  қасиеттеріне  қарай 
магниттік  дискіде  бір-бірімен  қатар  орналастырылған  файлдар,  ішкі 
каталогтар жиынына қойылған атау.  
Түбірлі  каталог  деп  –  C:\,  D:\  т.с.с.  дискілерінде  орналасқан, 
немесе басқа каталогтардың ішіне жатпайтын, ең жоғарғы деңгейдегі 
негізгі каталогты айтады.  
Файлға жол — түбірлі каталогтан бастап тікелей файл сақталған 
каталогқа  дейінгі  «\»  символымен  бөлініп  жазылған  каталогтар 
атауларынан тұратын тізбек. 
Мысалы,  C:\SIMP\SET\REM.EXE  жазуында  REM.EXE  файлы  
C:  дискіде  SIMP  каталогындағы  ішкі  SET  каталогында  тұрғанын 
көрсетеді. 
Файлдың  толық  аты  –  файл  адресінің  толық  маршруты,  яғни 
«\»  символымен  бөлініп  жазылған  дискінің  аты,  түпкі  каталогтың 
аты,  ішкі  каталогтардың  аты,  ең  соңында  файлдың  өзі  атауы 
тұрады. Мысалы: D:\STUDENT\IF-11\Docum.doc.  
Бір 
каталогқа 
аттары 
бірдей 
бірнеше 
файлдарды 
орналастыруға болмайды. Әртүрлі каталогта ондай болуы мүмкін. 
Файлдар  және  каталогтармен  жасалатын  әрекеттер:  жаңадан 
құру; көшірме жасау; орнын ауыстыру; атын өзгерту; өшіру, жою. 
Каталогтар  «ағашы»  –  бір  каталогтың  ішінде  екінші,  оның 
ішінде  үшінші  каталогтың  сатылы,  ағаш  (ағаш  және  оның 
бұтақтары)  түрінде  орналасуы.  Төменгі  деңгейдегі  каталог 
жоғарғысына  бағынышты  болады.  Ағаш:  дискідегі  иерархиялық 
файлдық құрылымның графикалық бейнесі. 
Пайдаланушының  операциялық  жүйемен  жұмыс  жасауы  мына 
негізгі дағдыларды игеруге тіреледі: 

 
қажет бағдарламаны табу және оны орындауға жіберу; 

 
файлдармен  негізгі  амалдарды  орындай  білу,  олар:  көшірме 
жасау,  орынын  ауыстыру,  жою,  атауын  өзгерту,  мазмұнын  қарау, 
сақтау, іздеу; 

 
70 

 
компьютердің  жағдайы,  дискілердің  толуы,  файлдардың 
типтері және өлшемі туралы анықтамалық ақпаратты ала білу. 
Windows  ОЖ  ортасында  жұмыс  жасағанда  оқушылардың 
Drag&Drop  әдісін  және  мәнмәтіндік  (орысш.  –  контекстное)  мәзірін 
қолдану дағдысын қалыптастыру қажет. 
3.4. Зертханалық жаттықтыру тапсырмалары 
Зертханалық  жұмыс.  «Компьютер  –  ақпаратты  өңдеуші 
әмбебаб құрылғы»  
І. Тезаурус құру үшін қажетті ұғымдар: 

 
ДК-дің  архитектурасы; 

 
жедел жад; 

 
кэш-жад; 

 
ішкі жад; 

 
процессор (сипаттамасы); 

 
ақпаратты енгізу құрылғысы; 

 
ақпаратты шығару құрылғысы; 

 
мәліметтерді жеткізудің жүйелік  магистралі; 

 
ЭЕМ-нің программалық қамтамасыз етілуі; 

 
freeware; 

 
shareware; 

 
операциялық жүйе; 

 
интерфейс; 

 
алмастыру буфері; 

 
файл; 

 
каталог; 

 
компьютерлік вирус; 

 
драйвер; 

 
дистрибутив; 

 
утилиттер; 

 
архивация; 

 
программалық жабдықтарды инсталляциялау. 
ІІ. Келесі әдістемелік сұрақтарға жауап беріңіз: 
1.
 
Архитектура 
ұғымының 
құрылыс 
пен 
компьютерге 
қолдануының аналогиясы неде? 
2.
 
Қазіргі  компьютерлер  қандай  ақпараттармен  жұмыс  істей 
алады?  Компьютер  адам  қолданатын  кез-келген  ақпаратпен  жұмыс 
істей алады деп тұжырым жасауға бола ма? 
3.
 
ЭЕМ-нің  құрылымы  мен  жұмысы  туралы  «архитектура» 
ұғымында не қолданылады, не қолданылмайды ? 
4.
 
ЭЕМ-нің  құрылысын  түсіндіргенде  адам  мен  компьютердің 

 
71 
арасындағы аналогияны қолданудағы әдістемелік идеяның мәні неде? 
5.
 
Оқу компьютерінің типіне тәуелсіз оқушылар қандай жалпы 
мағлұматтар алулары керек? 
6.
 
ДК-дің  аппараттық  және    бағдарламалық  қамтамасыз  етілу 
бірлігі  идеясы бойынша  қандай әдістемелік нұсқаулар ұсынасыз.  
7.
 
ЭЕМ-нің  құрылымы  мен  бағдарламалық  қамтамасыз 
етілуінің  құрамын  білу  не  үшін  қажет,  неге  оны  базалық  білім  деп 
атайды? 
8.
 
Қолданбалы  бағдарлама  ұғымын  оқушыларға  қалай 
түсіндірер едіңіз? 
9.
 
Оқушылар  операциялық  жүйелердің  қандай  қасиеттерін 
міндетті түрде білуі керек? 
10.
 
Графикалық 
операциялық 
жүйенің 
интерфейсінің 
элементтерін  оқып  үйренуге  арналған  тапсырмаларға  мысалдар 
келтіріңіз. 
11.
 
Жеке  ақпараттық  кеңістікті  жоспарлауға  байланысты 
практикалық жұмысты дайындаңыз (папкалар мен  файлдар құру және 
олармен жұмыс). 
12.
 
Тінтуірді  басқару  тәсілдерін  атаңыз  және  оны  меңгеруге 
байланысты тапсырмалар даярлаңыз. 
13.
 
Оқушыларға  бағдарламалау  жүйелерінің  қызметі    туралы 
қандай алғашқы түсініктер беруге болады?  
14.
 
Компьютер  кабинетінде  техника  қауіпсіздігі  туралы 
ережелер даярлаңыз. ТҚ жөнінде қандай нұсқаулар бересіз? 
ІІІ. Келесі мазмұндық сұрақтарға жауап беріңіз: 
1.
 
ДК-дің құрылымдық схемасын сызыңыз. 
2.
 
Ішкі жадтың құрылымының қасиеттерін атаңыз. 
3.
 
Компьютерді программалық басқару принципінің мәні неде? 
а)  _______________________ 
ә)  _______________________ 
б)  _______________________ 
4.
 
ДК-дің ашық  архитектурасы принципі нені білдіреді? 
5.
 
Операциялық жүйенің қызметін атаңыз. 
6.
 
Операциялық  жүйедегі  BIOS  пен  бағдарлама-тиеушінің 
айырмашылығы неде? 
7.
 
Неліктен 
пайдаланушылар 
англо-тілді 
компьютерлік 
терминдерді қолданады? 
8.
 
Объектілердің  көшірмесін  алу  және  орнын  ауыстырудың 
схемасын көрсетіңіз. 
9.
 
ДК-дің  бейнелік  жүйесінің  құрамына  қандай  құрылғылар 
кіреді?  ДК-дің  бейнелік  жүйесінің  жұмысының  сапасын  қалай 

 
72 
анықтайды? 
IV.  Келесі есептерді шешіңіз: 
1.
 
Жедел  жадтың  соңғы  байтының  оналтылық  адресі  5  FF-ке 
тең. Осы жедел жадтың көлемі қандай? 
2.
 
Компьютердің  жедел  жады  көлемі  Мбайттың  1/4  бөлігіне 
тең. Егер бір сөзде 32 бит болса, онда жедел жадыдағы машиналық сөз  
қанша болады? 
3.
 
Келесі  ақпаратттары  бар  файлдардың  аттары  мен  типтінің 
варианттарын  ұсыныңыз:  1)менің  сыныбымның  суреті;  2)  жеміс 
пирогының рецепті; 3) жанұялық  альбом; 4) физикадан реферат;  
4.
 
Түпкі  каталогтан  магниттік  дискідегі  сақталған  кейбір 
файлдарға  баратын  жолдар  көрсетілген.  Үлкен  әріптермен 
каталогтардың  аттары,  ал  кіші  әріптермен  файлдар  аттары 
белгіленген: 
\SPORT\SKI\kazakhstan.txt; 
\SPORT\SKI\germany.txt; 
\SPORT\SKATE\finland.txt; 
\COMPUTER\IBM\INFO\pentium.txt; 
\COMPUTER\IBM\ibm.txt. 
Бұтақ тәрізді файлдық құрылымды кескіндеңіз. 
V. Тақырып бойынша бір сабақтың конспектісін жасаңыз. 
VI. «Компьютердің құрылымы» тақырыбы бойынша бақылау 
жұмысының мысалын көрсетіңіз. 
VII. Төмендегі тақырыптарға материалдар дайындаңыз: 

 
«Енгізу-шығару құрылғысы», 

 
«Ішкі жадының құрылымы», 

 
«Мәліметтерді архивтеу». 
 
 

 
73 
4-тарау. Формализациялау  және модельдеу сызығы  
Информатика  пәні  бойынша  білімнің  міндетті  мазмұнында 
негізінен  «Ақпараттық  модельдеу»  бағыты  қарастырылады.  Бұл 
бағытты  оқып  игеру  –  табиғаты  әртүрлі    жүйелерде  (физикалық, 
техникалық  және  т.б.)  басқару  модельдерін  сипаттау  және  құру 
біліктіліктерін  қалыптастыруға,  модельдер  мен  модельдеуші 
бағдарламаларды 
пайдалануға 
бағытталады. 
Мазмұндық 
формализациялау және модельдеу бағыты 3-схемада (1-қосымша [26]) 
ұсынылған. 
4.1. Ақпараттық модельдеу сызығын қарастыру әдістемесі  
Модельдеу  бағытының  негізгі  оқу  мазмұны  –  ақпараттық 
модельдеу  болып  табылады.  Бұл  сызықтың  мазмұны  мына 
түсініктердің – модельдеу танымдық әдісі ретінде, формализациялау, 
материалдық және ақпараттық модельдер, ақпараттық модельдеу, 
ақпараттық модельдердің  негізгі типтері тізбесімен анықталады.  
Ақпарат және ақпараттық үрдістер сызығымен қатар, модельдеу 
сызығы  информатиканың  базалық  курсының  теориялық  негізі  болып 
табылады. Әйтсе де, модельдеу сызығы курстың басқа сызықтарымен 
тығыз  байланыста.  Базалық  курстың  көптеген  бөлімі,  оның  ішінде 
технологиялық  сызыққа  жататын  тақырыптар,  модельдеуге  тікелей 
қатысы бар. Ақпарататты өңдеудің технологиялық әдістерін және оған 
сәйкес  бағдарламалық  құралдарды  (кестелік  процессорлар,  деректер 
қорын  басқару  жүйелері,  т.б.),  әртүрлі  ақпараттық  модельдермен 
жұмыс  жасауға  арналған  саймандар  ретінде  қарастыруға  болады. 
Алгоритмдеу және бағдарламалау тақырыптары модельдеуге тікелей 
қатысы  бар  деп  саналады.  Демек,  модельдеу  сызығы  базалық 
курстың  бір  қатар  бөлімдері  үшін  ортақ  болып  табылады.  Жалпы 
білімдік  информатиканың  базалық  курсының  ары  қарай  дамуы  осы 
мазмұндық сызықтардың тереңдеуімен байланысты.  
Теориялық материалды баяндаудың әдістемелік нұсқаулары  
Қарастырылатын сұрақтар: 
-
 
модель ұғымы; 
-
 
материалдық (заттық) және ақпараттық модельдер; 
-
 
ақпараттық модельдердің типтері; 
-
 
формализациялау ұғымы; 
-
 
ақпараттық модельдердің кестелік пішімі. 
Ақпараттық  модеьдеу  сызығының  мазмұны.  Материалдық 
модельдер  тақырыбы  ең  басында  модель  ұғымын  анықтауға 
байланысты  қарастырылады.  Модельдерді  материалдық  (орысш.  – 

 
74 
натурные)  және  ақпараттық  деп  бөлуге  болады  [26].  Ақпараттық 
модельдеу өз алдына былай бөлінеді: 
- 
объектілер мен процестерді модельдеу; 
- 
білімді модельдеу. 
Білімді 
модельдеу 
тақырыбы 
жасанды 
интеллект 
тақырыбымен  байланысты  болғандықтан,  информатиканың  базалық 
курсында  тек  іздеу,  зерттеу  түрінде  ғана  жүреді.  Сонда  да, 
оқушыларға жасанды интеллектпен мына жағдайларда: компьютерде 
терілген 
мәтіннің 
орфографиялық 
қателері 
автоматты 
тексерілгенде,  машиналық  аударма  жасалғанда,  оқу  және  бақылау 
бағдарламаларымен  жұмыс  жасағанда  кездесетіндерін  айта  кеткен 
жөн.  Бұл  мәліметтер  оқушылардың  ой-өрісін  кеңейтеді,  білімді 
жүйелеуге және кәсіптік бейімдеуге мүмкіндік береді. 
Объектілердің және процестердің модельдері – ұсыну пішіндері 
бойынша  жіктеледі.  Бұл  белгі  бойынша  модельдер  –  графикалық, 
вербальдік  кестелік,  математикалық,  объектілі-ақпараттық  болып 
бөлінеді.  
Математикалық 
және 
объектілі-ақпараттық 
модельдер 
компьютерлік 
технологияларда, 
объектілі-бағытталған 
бағдар-
ламалауда,  қазіргі  жүйелік  және  қолданбалы  БҚ-да  пайда  болып, 
дамуда. 
Бөлінген сағат санына және  оқушылардың дайындық деңгейіне 
байланысты  модельдеу  және  формализациялау  сұрақтары  әртүрлі  
дәрежеде оқытылуы мүмкін: 

 
бірінші  - минималды; 

 
екінші – толықтырылған; 

 
үшінші – тереңдетілген деңгей. 
Модель  ұғымы.  Ақпараттық  модельдердің  типтері.  Базалық 
курстың  алғашқы  минималды  деңгейінде  тақырыптың  негізгі 
ұғымдарының  жүйесі  қарастырылады.  Бұл  тақырыпты  оқушылармен 
әңгіме түрінде өткізуге болады. «Модель» термині көбіне таныс. Олар 
өз  беттерімен  әртүрлі  модельдердің  мысалдарын  келтіре  алады. 
Сондай  мысалдарды  келтірулерін  сұрап,  мұғалім  «автомобиль 
моделі», «ұшақ моделі», т.б. деген жауаптарды естуі мұмкін. 
Информатика  ақпараттық  модельдерді  қарастырады.  Әйтсе  де, 
материалдық  және  ақпараттық  модельдері  ұғымдарының  арасында 
ұқсастықтар  баршылық.  Материалдық  модельдердің  мысалдары 
оқушыларға  таныс  және  көрнекі.  Осындай  мысалдар  арқылы 
модельдердің  кейбір  қасиеттерін  талқылаған  соң,  ақпараттық 
модельдердің қасиеттеріне көшуге болады.  

 
75 
Материалдық  (заттық)  модельдердің  тізімін  кеңейтіп  (глобус, 
манекен,  қаланың  құрылысын  салу,  т.б.),  оқушылармен  олардың 
бәріне  ортақ  қасиеттерді  талқылаған  жөн.  Осы  модельдердің  бәрі 
түпнұсқа-объектіні  қарапайым  түрде  көрсетеді.  Объектінің  кейбір 
қызметін  жаңғыртатын  модельдер  болады.  Мысалы,  кеменің  моделі 
жүзеді,  бұрамалы  кішкентай  автокөлік  жүреді.  Айтылғандарды 
қорытындылай келе, оқушыларды мынадай анықтамаға әкелу қажет:   
Модель – нақты объектінің немесе процестің қарапайым ұқсас 
түрі.  «Модель»  термині  латынның  «modelium»  –  шара,  кейіп,  сипат, 
әдіс,  т.с.с  сөзінен  шыққан.  Оның  алғашқы  мәні  құрылыс  өнерімен 
байланысты  болды,  ол  еуропа  тілдерінің  баршасында  дерлік  кейіпті, 
образды немесе елесті, немесе басқа зат іспеттес затты белгілеу үшін 
қолданылды.  
Модель  –  нақты  объектіні  зерттеу  үшін  натуралды 
экспериментті  жасау  мүмкіндігі  болмай,  әрі  қымбат,  ұзақ,  қауіпті 
болған  жағдайда,  сол  объектіні  ауыстыру  тәсілі.  Көбінесе  зерттеу 
үрдісінде  объект  –  түпнұсқаны  ауыстыратын  модель  ретінде  басқа 
материалдық немесе ойша елестетілетін объект ұсынылады.  
Модель  және  модельдеу  –  бұл  бесаспап  (орысш.  – 
универсальный) ұғымдар, кез келген кәсіби аймақта, объектіні
1
, 
үрдісті 
құбылыстарды  танудың  ең  бір  қуатты  әдістерінің  анықтауышысы 
(атрибуты). 
Модельдеу  мақсаты.  Модельде  нақты  объектінің  тек 
келешекте  қолданысқа  ие  болатын  негізгі  қасиеттері  ғана 
қайталанады. Сондықтан, модельдеуде ең маңызды ұғым – модельдеу 
мақсаты  болып  табылады.  Модельдеу  мақсаты  –  келешек  модельдің 
атқаратын  қызметі.  Мақсат  –  нақты  объектінің  (түпнұсқаның) 
моделінде болатын қасиеттерді анықтайды.  
Материалдық  объектілерді  ғана  емес,  процестерді  де 
модельдеуге  болатынын,  ерекшелеп  айта  кеткен  жөн.  Сондықтан 
модельдеу ұғымын кең мағынада түсіну керек. Мысалы, синоптиктер, 
атмосфералық  процестерді  қуатты  компьютерлерде  модельдеп,  ауа 
райы  болжамын  береді,  физиктер  зертханаларда  әртүрлі  физикалық 
процестерді  модельдейді,  авиациялық  конструктор  аэродинамикалық 
моржаны,  ұшақтың  моделін  ауа  ағынымен  айналу  процесін  
модельдеу  үшін  қолданады.  Мұндай  модельде  ұшақтың  тұлғасына 
түсетін  күш  өлшенеді,  ұшақтың  беріктігі  зерттеледі.  Физикалық 
процестердің  модельдерімен  экпериментші-физиктер  жұмыс  істейді. 
                                                 
1
 Объект  (лат.  objectum—  бұйым,  зат,  нәрсе)  —  бақылаушының  (зерттеушінің)  танымдық  және 
практикалық іс-әрекеті соған бағытталған – құбылыс немесе процесс, жалпы кез келген зат.
 

 
76 
Мысалы, зертханалық жағдайда олар: мұхитта, жер қойнауында және 
т.б.  болып жатқан процестерді модельдейді.  
Ары  қарай,  «модельдеу  объектісі»  –  терминін  кең  мағынада 
түсіну  қажеттігін  ескерту  қажет.  Себебі  кейбір  заттық  объектілер 
(нәрсе,  зат,  бұйым,  жүйе)  немесе  процестерде  модельдеу  объектісі 
болуы мүмкін. 
Оқушылардың  санасында:  «модельдеу  объектісі  —  модельдеу 
мақсаты — модель» тізбесінің мәнін бекітіп алған соң, ақпараттық 
мадельдер  туралы  баяндауға  ауысуға  болады.  Оның  ең  жалпы 
анықтамасы:  
Ақпараттық  модель  –  модельдеу  объектісін  сипаттау. 
Басқаша  айтқанда,  бұл  модельдеу  объектісі  туралы  ақпарат.  Ал 
ақпаратты  әртүрлі  пішінде  ұсынуға  болатыны  белгілі,  сондықтан 
ақпараттық  модельдердің  типтері  де  әртүрлі  болады.  Оның  ішінде  
ауызша  немесе  вербальдік,  графикалық,  математикалық,  кестелік 
модельдер.  Бұл  тізімді  толық  деп  айтуға  болмайды.  Ғылыми 
еңбектерде  ақпараттық  модельдердің  әртүрлі  классификациясы 
келтіріледі.  Мысалы,  алгоритмдік,  имитациялық,  статистикалық, 
динамикалық, психологиялық  және т.б.  
4.1-сурет. Модельдеу құрылымы және модельдердің типтері 
Ақпараттық  модельдер  –  ақпараттық  үрдістерді  (ақпараттың 
пайда  болуын,  жіберуін,  түрлендіруін  және  пайдалануын)  табиғаты 
әртүрлі  жүйелерде  сипаттайтын  таңбалы  модельдер  топтары 
[21,138-б.].  
Модельдерді  құру  және  қолдану  жанды  және  жансыз 
табиғаттанудың  барлық  ғылымдарында,  қоғамтануда  танымның 
вербальдік 
Модельдеу мақсаты 
Модельдеу 
объектісі 
Ақпараттық модель 
Заттық модель 
графикалық 
математикалық 
кестелік 
Алгоритм бойынша модель құру 

 
77 
қуатты  құралы  болып  табылады.  Ғылыми  танымда  модель  жүйелі 
және мазмұнды құрастырушылық рөлін атқарады. Модельдеу арқылы 
заттардың  белгісіз  қасиеттері  зерттеледі.  Модель  құбылыстардың 
құрылымын,  оның  басты  аспектілерін  неғұрлым  ашық  көрсетуге 
ұмтылады.  
Оқушыларға  бір  объектіні  сипаттау  үшін  әртүрлі  модельдерді 
қолданылуға  болатынын  мысалдармен  көрсету  керек.  Мысалы,  жер 
бетінің физикалық, саяси, климат карталары болады. Және керісінше, 
бір  модель  әртүрлі  объектілерді  зерттеу  және  сипаттау  үшін 
қолданылуы  мүмкін  –  мысалы,  механикада  материалдық  нүкте 
қозғалысының  теңдеуі  –  лақтырылған  тастың,  автокөліктің, 
пойыздың, планетаның  қозғалысын сипаттауға қолданылады.  
Формализациялау  ұғымы.  4.1-суретте  модельдеу  үрдісінің 
құрылымы  мен  ақпараттық  модельдердің  негізгі  типтері  ұсыну 
формасы бойынша бейнеленген. Модельдің түрі оны құру мақсатына 
байланысты болатынын жоғарыда атап өттік. Егер модельге көрнекілік 
талабы қойылса, онда, әдетте, графикалық түрі таңдалады. 
Мысалы:  төңіректің  картасы,  схема,  уақытқа  байланысты 
температураның  өзгеру  графигі,  т.б.  бәрі  графикалық  модельдердің 
мысалдары.  Температураның  уақытқа  байланысты  өзгерісін,  сандық 
кестемен  –  яғни,  кестелік  модель  немесе  математикалық  функция  –
математикалық модель түрінде сипаттауға болады.  
Формализациялау  –  нақты  объектіні  немесе  процесті,  оның 
формалды сипаттауымен, яғни ақпараттық моделімен ауыстыру. 
Сонымен,  ақпараттық  модельдерді  құру  үшін  әртүрлі  тәсілдер 
және саймандар қолданылады. Мысалы, вербальді модельді құру үшін 
табиғи тілдермен суреттер қолданылады.  
Вербальды  (мәтіндік)  модельдер 
объектілердің  немесе 
қатынастардың  шындығын  сипаттау  үшін  формалданған  табиғи 
тілдердің  диалектілерінің  сөйлемдерінің  тізбегін  қолданады  (мұндай 
модельдердің  мысалы  ретінде  жол  жүру  ережелерін,  милиция 
хаттамысын айтуға болады).  
Әйтсе  де,  вербальдік  құралдар,  күрделі  зерттеулер  жүргізуге 
жеткіліксіз.  Сондықтан  математиктер,  физиктер,  химиктер  баяғыдан 
объектілердің,  құбылыстардың  және  процестердің  математикалық 
модельдерін жасауда.  
Математикалық модельдер  – объектінің немесе үрдістің мәнді 
жақтарын теңдеулермен немесе математикалық басқа құралдарының 
тілімен  бейнелейді.  Олар  теориялық  физика,  механика,  химия, 
биология және әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарда зерттеудің 
дәстүрлі түрі болып қалыптасты.  

 
78 
Математикалық модельдерді сипаттау үшін арнайы – формалды 
тіл – математикалық ұғымдар, алгебралық формулалар, геометриялық 
функциялар,  т.б.  қолданылады.  Оқушыларға  белгілі  химиялық 
формулалар,  нота  тілі,  тіпті  қалта  телефонымен  мәтіндік  хабарды 
жіберуге  қолданылатын  смайликтер,  бәрі  формалды  тілдердің 
мысалдары.  Баяндалған  мысалдардың  бәрі  «формализациялау» 
ұғымын айқындайды. 
Ақпараттық  модельдердің  кестелік  пішімі.  Ақпараттық 
модельдерді  ұсынудың  ең  кең  тараған  формалары  –  кестелер. 
Әртүрлі,  анықтамаларда,  әсіресе  есеп-шот  немесе  статистикалық, 
және  т.б.  құжаттарда  ақпаратты  кестелік  түрде  ұсыну  жиі 
қолданылады. 
Кестелік 
пішім 
деректерді 
құрылымдайды, 
сипаттамалық заңдылықтарын көруге мүмкіндік береді.  
Деректерді  кестелік  түрде  құрылымдай  білу  –  жалпы 
әдістемелік және өте пайдалы дағды. Мектепте оқылатын пәндердің 
барлығы  дерлік  кестелерді  қолданады,  бірақ  олардың  ешқайсысы 
оқушыларды  кестелерді  құру  әдістемесін  үйретпейді.  Бұл  міндетті 
информатика пәні алуға тиіс. 
Деректерді  кестелік  формаға  келтіру  –  ақпаратты  жүйелеу 
тәсілдерінің бірі болып табылады.  
Базалық курстың ақпараттық технологиялар сызығына жататын 
электрондық кестелер мен деректер қоры, кестелерге тікелей қатысы 
бар. Кестелердің классификациясы, дайындау тәсілдері  туралы алдын 
ала  баяндау  осы  технологияларды  оқудың  пайдалы  проподевтикасы 
болады.   

жүктеу/скачать 4,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: