ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| “Оғые-лЮкгліҗ” Оғъз ҕаған немере Оғъз фан стЯалъ ран
лҰоҕЮйЮр ҕилъ аңъздаЯ сүЯкі фалъҕсаЯънъң аЯарънда Згрппгйрі. еЯсе кезден-аҕ кең саЯаған. Ежелгі аңъз-еЯсегілеЯде Оғъз — сүЯкі фалъҕсаЯънъң сеңдері жоҕ алъп басъЯъ, әркеЯи ҕолбарчъръ, Ҳз елінің ҕамҕоЯчъръ Яесінде бейнеленеді. Оғъз басъЯ және онъң кҲпсеген ҰЯпаҕсаЯъ стЯалъ атъзча айсълъп жүЯген алтан сүЯлі еЯсегі-аңъздаЯ беЯсін келе ҕағазға сүріЯіледі. Сегінде Оғъз басъЯ жайъндағъ аңъздаЯ еЯсеЯексе, IX—X ғаръЯлаЯда-аҕ ҕағазға сүріЯілген болра кеЯек. БіЯаҕ Оғъз жайъндағъ фикаьнъң оръ алғачҕъ сүпнҰрҕаръ раҕсалмаған. БҰл кҲЯкем стъндънъң атъзча саЯаған нҰрҕалаЯъ негізінде кейініЯек ҕайса жазълған екі сүЯлі нҰрҕаръ баЯ. БіЯі —ҰйғъЯ әЯпімен кҲчіЯіліп жазълған. “Оғъз-наме” жъЯънъң оръ нҰрҕаръ ПаЯиждің Ұлссъҕ кісапфанарънъң ҕоЯънда раҕсалъп келеді. Ал, екінчірі — аЯаб әЯпімен жазълған. Оғъз басъЯ стЯалъ аңъздаЯдъң аЯаб әЯпімен жазълған нҰрҕарънъң авсоЯъ — асаҕсъ саЯифчъ, белгілі әркеЯи ҕолбарчъ, Фитанъң фанъ Әбілғазъ бин АЯаб МҰфаммедфан (1603—1663 ж.). СаЯифчъ-ғалъм Яесінде Әбілғазънъң жазъп ҕалдъЯған екі еңбегі баЯ. БіЯі —“ЦежеЯе-й сеЯекіме” (“СүЯікмен чежіЯері”), екінчірі—“ЦежеЯе-й сүЯік” (“СүЯіксеЯ чежіЯері”). БҰл екі чъғаЯмаръ да Оғъз фан жайънда детге боладъ. БҰлаЯ Оғъз басъЯдъң еЯлік жоЯъҕсаЯъ, онъң ҰЯпаҕсаЯъ асҕаЯған игіліксі ірсеЯ, 100 оғъз сайпалаЯънъң чъғт сегі, сүЯмър-сіЯчілігі, әдес-ғҰЯпъ, с. б. стЯалъ ръЯ чеЯсесін ежелгі апорсъҕ рбжеске ҕҰЯълған. Әбілғазъ жазған “СүЯікмен чежіЯерінің” сүпнҰрҕаръ рол күйінде бізге жеспеген. БҰл чъғаЯманъң әЯ таҕъсса, әЯ жеЯде, әЯ сүЯлі фтрнифасчълаЯ саЯапънан кҲчіЯілген жесі нҰрҕаръ раҕсалған. Белгілі ровес сбЯкологі А. Н. Кононов ронъң бәЯін жинап, егжей- сегжейлі зеЯсседі, ғълъми негіздегі секрсін әзіЯлеп, біЯ ізге сүріЯді, әЯі онъ оЯър сіліне атдаЯъп чъҕсъ 1 . Әбілғазънън, “СүЯікмен чежіЯерінде” жеЯ бесінде адамзассъң пайда болтъ, Оғъздъң стълтъ, пасчалъҕ есті, онъд СтЯан және Үндірсанға, ИЯанға, РиЯиьға, Египеске жараған жоЯъҕсаЯъ, Оғъз басъЯдъң Ҳз еліне оЯалъп, үлкен сой жаратъ, Оғъз фаннъң үлкен Ұлъ Күн фаннъң саҕҕа осъЯтъ, онън, Ҳзіне ҕаЯарсъ жиъЯма сҲЯс аймаҕсъ інілеЯі мен балалаЯъна бҲліп беЯті, Оғъз ҰЯпағънъң саңбаръ мен самғаръ, с. б. стЯалъ ғажайъп фикаьлаЯ айсъладъ. МҰнъң бәЯі біЯдей аңъз емер. ЦежіЯеде сүЯкі елінің ежелгі саЯифъна сікелей ҕасърсъ наҕсъ деЯексеЯ де кҲп. Ронъң бәЯін авсоЯ саЯифчъ Яесінде ғана емер, кҲЯкем рҲз зеЯгеЯі Яесінде де чебеЯ бейнелеп әңгімелеп беЯеді. Әбілғазъ Ҳз чъғаЯмарънъң жазълтъ жайънда айса келіп, “бҰл кісапсъ біз “СүЯікмен чежіЯері” деп асадъҕ. Бізге дейін сүЯіксеЯдің саЯифыч жазғандаЯдъң бәЯі фалъҕҕа Ҳзінің салансъ мен ҲнеЯін кҲЯрест үчін аЯаб рҲздеЯін аЯаларсъЯъп, рондай-аҕ паЯръ рҲздеЯін ҕоръп жаздъ, сүЯкі сілін Ұйҕарсъ ҕаЯа рҲзге айналдъЯъп жібеЯді. Біз ондай ечнәЯре ірсеген жоҕпъз. ұйскені бҰл кісапсъ оҕисън ьки съңдайсън кірі, әЯине, сүЯік боласънъ фаҕ. ӘЯбіЯ адамға сүрініксі болт үчін сүЯікпен сүЯікче рәйлерт кеЯек ҕой” деп жазадъ 2 . Ал, “Оғъз-наменің” ҰйғъЯ әЯпімен жазълъп, ПаЯиж Ұлссъҕ кісапфанарънда раҕсалъп келген нҰрҕарън сілдік сҰЯғъдан зеЯссеп, оған ғълъми сүрініксеме беЯген ғалъм — сүЯкі сілдеЯінің кҲЯнексі маманъ А. М. ЧеЯбак болдъ. Ол “Оғъз-наменің” сЯанркЯипхиьланған секрсін дайъндадъ, онъ оЯър сіліне жолма-жол атдаЯма жарадъ. ӘЯине, Оғъз басъЯ жайъндағъ аңъздаЯдъң жоғаЯъда біз айсҕан 1 А. Н. Кононов. Родорловнаь стЯкмен. Роцинение Абдтл-газъ фана Фивинркого. М,— Л., 1958. 2 БҰл да ронда 36-бес. 101 екі нҰрҕаръ рбжесі жағънан біЯ-біЯіне жаҕън. Дегенмен әЯҕайрърънъң Ҳзіндік еЯекчеліксеЯі де баЯ. Мәрелен, Оғъз ҕағаннъң билік пен байлъҕсъ Ҳз балалаЯъна бҲліп беЯт апизодъ екі нҰрҕада екі сүЯлі ртЯесселеді. ҰйғъЯ әЯпімен жазълған нҰрҕарънда алсън радаҕ пен күмір жебелеЯдің баЯ екенін Ұлъ СүЯік сүр кҲЯіп біледі. Ал, “СүЯікмен чежіЯерінде” радаҕ пен жебені нҲкеЯлеЯ ҕҰмға кҲміп сарсаған болъп чъғадъ. Әбілғазъ “СүЯікмен чежіЯерін” жазт үрсінде асаҕсъ Рачид ад-Диннің “Жами ас-сатаЯиф” (“ЦежіЯелеЯ жинағъ”) ассъ еңбегіндегі кейбіЯ мәлімессеЯді пайдаланған. Ронъмеъ біЯге, саЯифчъ-ғалъм біздің заманъмъзға дейін раҕсалмаған, ьғни бүгінгі ғълъмға белгіріз біЯҕасаЯ чежіЯелеЯмен кезінде жаҕръ санър болған риьҕсъ. “СүЯікмен чежіЯері” оғъздаЯ жайъндағъ наҕсъ саЯифи деЯексеЯге мейлінче бай екені датръз. “Оғъз-наменің” біз асап кескен екі нүрҕарънан барҕа да біЯ ҕасаЯ ваЯианссаЯъ баЯ. Мәрелен, Оғъз жҲніндегі деЯексеЯ асаҕсъ саЯифчъ ФондамиЯдің (1475—1535 ж.) “Фтларас ал-афбаЯ” (“СаЯифи мәлімессеЯ жинағъ”) ассъ еңбегінде де баЯ. Ал, енді Рсамбтл нҰрҕарънда “Оғъз-наме” аңъзъ “ҔоЯҕъс аса кісабъмен” біЯіксіЯіліп беЯілген. Цънънда да “Оғъз-наме” мен “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” кейбіЯ сҰрсаЯъ ҲзаЯа үндеріп жасадъ. “Оғъз-наме” аңъзънъң бҰлаЯдан барҕа да кҲпсеген нҰрҕалаЯъ баЯ. Әйсре де ронъң бәЯі біз жоғаЯъда асап айсҕан екі нҰрҕанъң біЯіне—не ҰйғъЯ әЯпімен кҲчіЯілген ПаЯиж нҰрҕаръна немере аЯаб әЯпімен кҲчіЯіл-ген Әбілғазъ нҰрҕаръна әкеліп раьдъ. “Оғъз-наменің” ҰйғъЯ әЯпімен кечіЯілген нҰрҕаръ саЯифи чежіЯеден гҲЯі кҲЯкем чъғаЯмаға жаҕън. Рондъҕсан біз енді негізінен “Оғъз-наменің” ҰйғъЯ әЯпімен кҲчіЯілген нҰрҕарън әдеби-саЯифи сҰЯғъдан санъп-білтге әЯекес жараймъз. Міне, “Оғъз-наменің” оръ біз айсъп осъЯған нҰрҕаръ сілі кҲЯкем, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъ ран сүЯлі, композихиьлъҕ ҕҰЯълъръ чиЯаҕ жаралған, бейнелі, ҕанассъ рездеЯге бай болыч келеді. “Оғъз-наме” күні бүгінге дейін әдеби стъндъ Яесінде солъҕ зеЯсселген емер. Рар, аЯаб әдебиесчірі Риза НтЯа “Оғъз-наменің” поасикалъҕ уоЯмаръ, апикалъҕ рсилі, сіл байлъғъ, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъ, композихиьръ жайънда ҕҰндъ пікіЯлеЯ айсҕан еді. БіЯаҕ “Оғъз-намені” бүгінгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң әдебиесінің ежелгі саЯифъ сҰЯғърънан ечкім 102 егжей-сегжейлі зеЯссеген емер. Ал, “Оғъз-намені” Ҳзге сілдеЯге атдаЯма жарат ФІФ- ғаръЯдъң бар кезінде-аҕ ҕолға алънған боласън. РолаЯдъң біЯі —“Оғъз-наменің” Дисх жараған немір сіліндегі атдаЯмаръ еді. Одан кейініЯек, беЯсін келе бҰл чъғаЯманъ оЯър сіліне жолма-жол атдаЯъп, оған ғълъми сүрініксеме жазған В. В. Радлов болдъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|