ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

ічкі оғъздаЯға ҕаЯръ күЯерке чъғтъ жъЯға аЯҕат болған. БҰл саЯифи чъндъҕҕа рәйкер 
келеді. ОғъздаЯ Ұдайъ ҲзаЯа біЯліксе, састлъҕса сҰЯған дет ҲміЯ чъндъғъна жанарпар 
еді. 
Ронъмен “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” ең роңғъ, он екінчі жъЯъ — оғъздаЯдъң ҲзаЯа 
ҕъЯғиҕабаҕ роғърсаЯън баьндайсън жъЯ детге боладъ. Оғъз сайпарънъң ҲзаЯа саст-
сәссі, дорсъҕса сҰЯған ежелгі дәтіЯі мадаҕсаладъ. КҲне замандъ жъЯлағаннъң Ҳзінде 
солъп жасҕан наҕсъ, саЯифи деЯексеЯ келсіЯіліп осъЯадъ. МҰнда сіпсі саЯифи деЯексеЯ 
мен апикалъҕ оҕиғалаЯдъ біЯ-біЯінен ажъЯаст ҕиън рекілді. 
“РъЯсҕъ оғъздаЯдыш ічкі оғъздаЯға ҕаЯръ чъғтъ және Бамръ-БейЯексің елімі стЯалъ 
жъЯдъң” кърҕача рбжесі мънадай болъп келеді. 
Ҕазан Ҳз үйін Ҳзі сонатға беЯеді. (ұз үйін Ҳзі сонатға беЯт — ежелгі біЯ ралс па, әлде 
ҕолбачъға роғърсан 
88 
жиналған олжанъ беліріп алтдъң сәрілі ме, әзіЯче ғълъмға бҰл мәреле айҕън емер). 
МҰндай сонатға бүкіл оғъз елі, ьғни “үч оҕ” (ічкі оғъз) са, “бозоҕ” (ръЯсҕъ оғъз) 
ҕасъртъ кеЯек еді. БіЯаҕ Ҕазаннъң үйін сонат ралсанасъна сек ічкі оғъздаЯ ғана келеді. 
Ал, Ҕазаннъң нағачъръ АЯтз-ҕожа барсаған ръЯсҕъ оғъздаЯ Ҳкпелеп, бҰл ралсанасҕа 
келмей ҕаладъ. ОлаЯ келмек сүгілі, енді ҕалайда Ҕазанға біЯ жамандъҕ ірсет жолън іздей 
барсадъ. Оръндай маҕраспен АЯтз-ҕожа ічкі оғъздаЯдъң беделді бегі, басъЯъ Бамра-
БейЯексі чаҕъЯсъп аладъ. РҲйсіп, онъ Ҕазанға ҕаЯръ чъғайъҕ деп азғъЯадъ. БіЯаҕ 
мҰндай опаръздъҕҕа адал жүЯек Бамръ-БейЯек ріЯә кҲнбей ҕоьдъ. БексеЯ бегі Ҕазанға 
адалдъғъ үчін АЯтз-ҕожа онъ зҰлъмдъҕпен ҲлсіЯеді. 
Бамръ-БейЯексің Ҳлімі жҲніндегі ртъҕ фабаЯ күллі оғъз елін дүЯ рілкіндіЯеді. Ачт-ъза 
кеЯнеген ічкі оғъздаЯ деЯет ръЯсҕъ оғъздаЯдан ҕандъ кексі ҕайсаЯтға бел байлайдъ. 
Ҕазаннъң Ҳзі барсаған ҕалъң ҕол ръЯсҕъ оғъздаЯға ҕаЯръ роғърҕа ассанадъ. 
АларапъЯан, ҕъм-ҕиғач чайҕар барсаладъ. Оръ роғърса екі елдің аЯаръна іЯіскі ралған 
АЯтз-ҕожа Ҳледі. ЖъЯ оръмен біседі. 
Ронъмен оғъздаЯдъң біЯ-біЯіне ҕаЯръ екі сопҕа белініп кестіне не ребеп болдъ? ЖъЯда 
бҰл раталға айҕън, дәлелді жатап жоҕ. Цамаръ Бамръ-БейЯексің Ҳлімі стЯалъ жъЯ оғъз 
бексеЯінің билік үчін ҲзаЯа ҕъЯъҕ пъчаҕ болъп, жатларъп жүЯген кездеЯінде ҲміЯ-ге 
келре кеЯек. БҰЯънғъ жъЯлаЯда —“ҕалъң оғъз” (ьғни “күллі оғъз елі” деген мағънада) 
деп елдің біЯлігі мадаҕсалъп келре, бҰл роңғъ жъЯда “үч оҕ” (үч жебе) және “боз оҕ” 
(рънған жебе) жҲнінде кҲбіЯек айсъладъ. РҲйсіп, оғъз елін “екі ҕанасҕа” ьғни екі сопҕа 
бҲлініп кесті чъғаЯмада саЯифи чъндъҕ негізінде жъЯланған. 
Ҕачанда ҲзаЯа баҕсаларсъҕ, алатъздъҕ бүкіл елдің ҕҰсън ҕачъЯасънъ жъЯда 
аллегоЯиьлъҕ әдірпен меңзеп айсълған. 
РҲйсіп, “ҔоЯҕъс аса кісабъна” негізгі рбжес болған ҕаһаЯмандаЯ: асаҕсъ жъЯат, Ұлъ 
күйчі, оғъз-ҕъпчаҕ елінің данъчпан-аҕългҲйі ҔоЯҕъс асанъң Ҳзі, жойҕън алъпсаЯдъң 

Ұлъ ағаръ, баЯлъҕ бексеЯдің бегі РалаЯ Ҕазан (Ҕазанбек), күйеті жоЯъҕса жүЯгенде еЯ 
кірілеЯ че ҕаЯт алъп арънъп, жатға ҕаЯръ 
89 
сайралмай, ҕан майданға чъҕҕан Ҕазанбексің әйелі БҲЯсе рҰлт, онъң Ұлъ ОЯазбек, 
әділдік үчін ажалға бар сіккен Бамръ-БейЯек детге боладъ. Ронъмен біЯге, жан алғъч 
әзіЯейілге ҕаЯръ чъҕҕан еЯ ДомЯтл, жалғъз кҲзді дәтді айламен ҲлсіЯесін басъЯ Бирас, 
күч-ҕтасъ Ҳзінен кем сүрпейсін ҕалъңдъҕ іздеген алъп Ҕан-СҰЯалъ, алпър баспан 
ралмағъ баЯ чоҕпаЯдъ Ұрсап роғърасън ДиЯексі жеңіп, Ҳз әкері Ҕазълъҕ-ҕожанъ жат 
сҰсҕънънан борасҕан еЯ Жүгенек — ҔоЯҕъс дарсанънъң барсъ ҕаһаЯмандаЯъ раналадъ. 
Оғъз елінің чекаЯарън жатдан ҕоЯъған алъп Бегіл мен онъң еЯжүЯек Ұлъ ӘмЯен, ағалъ-
інілі ЕгЯек пен РекЯек басъЯлаЯ, ел барҕаЯған БаьндъЯ фан, ДеЯре фан, онъң баларъ 
БҰҕач басъЯ, с. б. жъЯда жаЯҕън бейнері жаралған. 
БҰлаЯдъң ічіндегі ең барсъ ҕаһаЯман — Ҕазанбек. “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” сең 
жаЯсърънан арсамъ Ҕазанбексің ел ҕоЯғаған еЯлігін, ел-жҰЯсҕа жараған ізгіліксі ірсеЯін 
жъЯлатға аЯналған. Ҕазанбек бҰл чъғаЯманъң рбжесіне негіз болған саЯифи адам. 
Рондай-аҕ “КҲЯоғлъ” және “Жүріп пен Афмес” риьҕсъ сүЯікмен фалҕънъң апорсаЯънда 
да Ҕазанбексің ерімі жиі-жиі айсъладъ. Ҕазанбексің саЯифи болмъръ жҲніндегі кейбіЯ 
деЯексеЯ Абълғазънъң чежіЯе-кісапсаЯънда да кездереді. 
ҔоЯҕъс дарсанънъң фалъҕсъҕ рипасъ чъғаЯманъң рбжесінен, идеьлъҕ бағъс-
бағдаЯънан айҕън кҲЯініп сҰЯ. Стған жеЯін, елін, Ҳз Осанън ръЯсҕъ жатдан ҕоЯғат үчін 
ажалға бар сігіп, ҕан майданға чъҕҕан алъпсаЯдъң еЯлігі, жатънгеЯлік пасЯиосизмі зоЯ 
чабъспен жъЯланадъ. Дарсанда ел үчін жан пида ескен ҰлдаЯън күллі оғъз-ҕъпчаҕ 
жҰЯсъ маҕсанъч сҰсъп, олаЯдъң еЯлік ірсеЯін Ҳлең-жъЯға ҕоръп айсадъ. АвсоЯ еЯлік 
әділдік, адамгеЯчілік, аса-ананъ ҕҰЯмес сҰст, тәдеде сҰЯт риьҕсъ ізгі ҕариессеЯді ст есіп 
кҲсеЯген. ЦъғаЯма ҕаһаЯмандаЯъ ҕоЯҕаҕсъҕ пен опаръздъҕҕа, әділесріздік пен 
зҰлъмдъҕҕа, әдепріздік пен раЯаңдъҕҕа ҕаЯръ күЯереді. 
Рондай-аҕ “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” фалъҕсъҕ рипасън дарсандағъ ҕаЯапайъм еҕбек 
адамдаЯънъң зоЯ чебеЯлікпен жаралған ғажайъп бейнелеЯінен де кҲЯтге боладъ. 
Мәрелен, оғъз-ҕъпчаҕ елі, әріЯере, ҕойчънъң атъЯ еңбегін ҕҰЯмес сҰсҕан. ЖъЯда ол 
жҲнінде зоЯ іл-сипаспен айсъладъ. 
90 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: