ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| ҔЮеЮҕ әвгЯжгпі. Әдебиес саЯифъ — әдебиес сант ғъ-
пЮржты нәлі. лъмънъң ҕҰЯамдар, негізгі біЯ бҲлімі екені мәлім. Ал, әдебиес саЯифъ пәні маЯкризм-ленинизм ілімін барчълъҕҕа ала осъЯъп, кҲЯкем әдебиессің дамт пЯохерін ҕоғамдъҕ ҲміЯдің наҕсъ жағдайъмен байланърсъ сүЯде алъп зеЯссейді. Әдебиес саЯифъпәні әЯбіЯ фалъҕсъң дамтъндағъ идеь-лъҕ бағъс-бағдаЯлаЯдъ, әдеби ағъмдаЯдъ және олаЯдъң кҲЯкемдік еЯекчеліксеЯін рол фалъҕсъң ҕоғамдъҕ-акономикалъҕ ҕҰЯълъръмен байланърсъ сүЯде санъп-біледі. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифъ пәнінің міндесі де, міне, оръндай. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифъ әдебиес сант ғълъмънъң ҕҰЯамдар бҲлімі Яесінде кҲЯкем рҲз ҲнеЯінің саЯифън фалҕъмъздъң сҲл саЯифънан бҲліп-жаЯмай, сҰсар күйінде алъп зеЯссейді. Рол аЯҕълъ ол әдеби чъғаЯманъң стълтън, әдеби ҲміЯдің кемелдентін, ран алтан әдеби бағъссаЯ мен кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯънъң дамт кезеңдеЯін, әдеби пЯохерке сиірінче ъҕпал ескен ҕаламгеЯлеЯдіҕ своЯцерсворън санъп--біледі. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифъ — ҕазаҕ фалҕънън, ҕадъм замандаЯдан барсап, бүгінгі күнге дейін жараған кҲЯкем әдебиес стъндълаЯън ҕамсидъ. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифънъң оҕъп үйЯенесін дәтіЯі де, пән Яесінде Ҳз ічіне ҕамсисън общексілеЯі де, зеЯссейсін мәрелелеЯі де ҕъЯтаЯ кҲп. Ронъмен, ҕазаҕ әдебиесінің ран ғаръЯлъҕ саЯифъ Ҳсе еЯсе, ҕадъм замандаЯдан, ежелгі. дәтіЯлеЯден барсаласънъ датръз. Алайда ҕазаҕсаЯ фалъҕ Яесінде сек XV—XVI ғаръЯлаЯда ғана ҕалъпсарсъ деп жүЯміз ғой. Ендече XV ғаръЯдан аЯғъ жеЯдегі масеЯиалдъҕ және Ятфани мҰЯанъң бәЯі ҕазаҕ фалҕъ үчін жас болғанъ 6 ма? ӘЯине, олай емер. “Ҕазаҕ фалҕънъң ҕҰЯълтъна негіз болған асникалъҕ пЯохерсеЯ — сүп самъЯъ ежелгі заманнан, алғачҕъ ҕатъмдъҕ ҕҰЯълър ъдъЯап, сапсъҕ ҕасънарсаЯ ста барсаған заманнан барсаласънъ” саЯифсан жаҕръ мәлім 1 . БеЯсін келе ҕазаҕ фалҕънъң ҕҰЯълтъна негіз болған Ят-сайпалаЯ кҲне замандаЯдан-аҕ ҕазіЯгі Ҕазаҕрсандъ, ОЯса Азиьнъ, оңсүрсік-чъғър РібіЯді, ОЯсалъҕ Азиьнъ, Еділ бойъ мен Ҕарпий жағалатлаЯън мекен ессі. Ҕазаҕ фалҕън ҕҰЯаған оръ Ят-сайпалаЯ — кезінде Ҳзбек, ҕъЯғъз, азеЯбайжан, сүЯікмен, ҰйғъЯ, ҕаЯаҕалпаҕ, фаҕар, бачҕҰЯс, сасаЯ фалъҕсаЯънъң асникалъҕ ҕҰЯамъна енген Ят-сайпалаЯмен аЯалар, кҲЯчілер осъЯъп ҲміЯ рүЯгені белгілі. Демек, ҕазіЯгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң акономикалъҕ, әлетмессік, мәдени ҲміЯі ежелден-аҕ біЯ-біЯімен ҲзаЯа съғъз байланърсъ болдъ. Рондъҕсан сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдън, әдебиес саЯифън да бүкіл сҰсаръмен алъп, ҕоғамдъҕ, раьри және мәдени ҲміЯдің баЯлъҕ ҕҰбълърсаЯън ҲзаЯа байланърсъ сүЯде санъп-білт кеЯек. Ронда ғана біз ҕазаҕ фалҕънъң ежелгі әдебиесіне аздъ-кҲпсі ҕасъръ баЯ кҲне заманнъң кҲЯкем рҲз стъндълаЯън ғълъми сҰЯғъдан дҰЯър бағалай аламъз. Алайда кейбіЯ әдебиесчі ғалъмдаЯ Ят-Ұлърсъҕ дәтіЯде ҲміЯге келген әдеби чъғаЯмалаЯдъң сілі ҕазаҕҕа сүрінікріз, Ятфъ жас, рол ребепсі олаЯ ҕазаҕ әдебиесінің мүлкі бола алмайдъ деген пікіЯ айсадъ. БҰл баЯъп сҰЯған ҕасе, ғълъми негізі жоҕ пікіЯ. ұйскені “ҕай фалъҕсъң болрън еЯсе замандаЯдағъ алғачҕъ әдебиесі, жазба әдебиес нҰрҕалаЯъ рол фалъҕсъң бүгінгі сілінде болтъ чаЯс емер. КейбіЯ фалъҕсаЯдъң ондай әдебиесінің барҕа сілде, рол фалъҕҕа оръ күнде сүрінікріз сілде болтъ, біЯаҕ рол фалъҕ жеЯінде, рол фалъҕ тәкілдеЯі саЯапънан жаралған, рол фалъҕсъң біЯ кездегі ҲміЯін кҲЯресесін әдебиес': нҰрҕалаЯъ болтъ ъҕсимал” 2 . БҰл рҲзімізге оЯър, белоЯтр, ткЯаин фалъҕсаЯънъң жазба әдебиесінің еЯседегі сілі солъҕ дәлел. БҰл фалъҕсаЯдъң ежелгі дәтіЯдегі әдеби чъғаЯмалаЯъ ҕазіЯгі оЯър, белоЯтр, ткЯаин 1 Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1-сом, 17-бес. Б. Кенжебаев. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифънъң мәрелелеЯі. Алмасъ1973 7 фалъҕсаЯъна сүрінікріз бтлгаЯ сілінен саЯаған хеЯковно-рлавьн сілінде жазълған. Ал, оЯса ғаръЯдағъ уЯанхтз әдебиесінің баръм кҲпчілігі ҕазіЯгі уЯанхтзға сүрінікріз ласън сілінде жазълъп келгені мәлім. Онъң үрсіне, ҕазаҕ әдебиесінің ежелгі дәтіЯіне ҕасърсъ әдеби еркеЯскічсеЯ кҲне сүЯкі, чағасай, ҰйғъЯ, аЯаб, паЯръ сілдеЯінде жазълған. Цағасай сілі — аЯаб және паЯръ рҲздеЯі аЯаларҕан, сүЯік Ят-сайпалаЯънъң кісаби сілі болған. Ал бҰл сіл рол кездегі баЯлъҕ сүЯкі сексер Ят-сайпалаЯға сүрініксі сіл еді. Роңғъ жълдаЯъ ровес сүЯкологсаЯъ саЯиф және аЯфеологиь ғълъмдаЯънъң бүгінгі саңдағъ ғажайъп жесірсіксеЯін негізге ала осъЯъп, ҕазіЯгі Ҕазаҕрсан мен ОЯса Азиь фалъҕсаЯънъң сілі мен әдебиесінің саЯифън зеЯссет ірін ролаЯдъң бәЯіне біЯдей оЯсаҕ мҰЯа болъп сабъласън ежелгі жазт-ръзтлаЯдан, әдеби нҰрҕалаЯдан, жълнама- чежіЯелеЯден, жеке ҕаламгеЯлеЯ стъндълаЯънан барсат кеЯек деген пікіЯді кҲбіЯек айсъп жүЯ. БҰл ара маңъздъ сүйін. Цъндъғънда да ҕазаҕ, Ҳзбек, ҕъЯғъз, әзеЯбайжан, сүЯікмен, ҰйғъЯ, каЯаҕалпаҕ, сасаЯ, с. б. Ұлссъҕ ҕатъмдаЯ асникалъҕ сҰЯғъдан әбден ҕалъпсаръп, әЯҕайръръ жеке-жеке фалъҕ Яесінде бҲлініп чъҕҕанға дейін, ьғни Ят- Ұлърсъҕ дәтіЯде біЯге кҲчіп-ҕонъп, аЯаларъп, ҲзаЯа ҕасънаръп жүЯгені мәлім. Міне, сүЯкі сексер Ят-сайпалаЯдъң рол кезде жараған мәдени, әдеби мҰЯалаЯъ оръ фалъҕсаЯдън, бәЯіне біЯдей оЯсаҕ, бәЯіне біЯдей саЯифи, әдеби ҕазъна болъп сабъладъ. СүЯкі сексер фалъҕсаЯдъң ежелгі мәдени, әдеби және сілдік мҰЯалаЯън Ұзаҕ жълдаЯ бойъ раЯъла зеЯссеген Е. Э. БеЯселыр, А. Н. Рамойловиц, Р. Е. Малов, И. В. Рсеблева, Ә. Н. Нәжің риьҕсъ ерімдеЯі мәчһүЯ ровес ғалъмдаЯъ ҕазіЯгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң Ят- Ұлърсъҕ дәтіЯде бәЯіне оЯсаҕ жазт-ръзтъ, әліппері, мәдениесі, сілі, әдебиесі болған дей, ранайдъ. “ӘЯине, кҲне еркеЯскічсеЯді жаратға кейін асалмъч фалъҕсаЯдъ ҕҰЯаған негізгі ЯтлаЯдъң біЯі аз, біЯі кҲп мҲлчеЯде ҕасъртъ мүмкін. Роған рәйкер кҲне сүЯкі мәдениесі үлгілеЯінің кейбіЯетлеЯінің сілі ҕазіЯгі ҰйғъЯ сіліне, енді біЯі әзеЯбайжан сіліне, енді біЯі ҕазаҕ сілі-не жаҕънъЯаҕ келеді. Алайда бҰл белгірінің Ҳзі рол еркеЯскічсеЯді біЯ ғана фалъҕҕа селіп ҕобға негіз беЯе алмайдъ. Стърсар фалъҕсаЯдъң бәЯіне оЯсаҕ мҰЯа дет әділіЯек. Ҕазаҕ әдебиесінің сүп самъЯъ ронат VII— 9 VПІ-ғаръЯлаЯдан барсаладъ дегенде оръ жағън да ерсен чъғаЯматъмъз ҕажес” 1 . КҲне саЯифсъң ктәріндей бізге ежелгі заманнан жескен әдеби еркеЯскічсеЯді мәдени және әдеби мҰЯа жҲніндегі маЯкризм-ленинизм ілімі негізінде жан-жаҕсъ зеЯссеп, олаЯдъң ічінен інжт-маЯжандай ең арълдаЯън рҰЯъпсап ала білт, ран ғаръЯлаЯ бойъ фалъҕ даналъғъ стдъЯған аръл ҕазънанъ бүгінгі ҲЯірі биік рохиалирсік мәдениессің игілігіне айналдъЯт — ҕазаҕ әдебиесі са-Яифън зеЯссетчілеЯдің сҲл міндесі болъп сабъладъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|