ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| Арые әвгЯжгпі Атъз әдебиесі жазба әдебиессен бҰЯън кгл
дЮеЯЮ эвгЯжгп пайда болғанъ әЯі жазба әдебиессің ҲміЯге ЮрЮоылвЮғы келті үчін ҕажессі алғъ чаЯссаЯдъ әзіЯлеп беЯгені және жазба әдебиессің Ҳріп жесілтіне ҕажессі Ятфани азъҕ болғанъ жаҕръ мәлім. Рол үчін А. М. ГоЯыкий кезінде “РҲз ҲнеЯінің барсатъ уолыклоЯда жасъЯ” деген еді. Ҕазаҕ фалҕънъң уолыклоЯъ, ьғни атъз әдебиесі мейілінче бай әЯі ран ҕъЯлъ болъп келеді. РолаЯдън, ічіндегі ең кҲне жанЯъ — сҰЯмър-ралс жъЯлаЯъ. БҰған: сҲЯс стлік мал 11 стЯалъ ҲлеңдеЯ мен натЯъз жъЯлаЯъ, берік жъЯъ, үйлент, ралс ҲлеңдеЯі, сой барсаЯ, жаЯ- жаЯ, ръңрт, бесачаЯ, жоҕсат, с. б. жасадъ. Ҕазаҕ фалҕънъң еЯсегілік мҰЯаръ да ара бай болъп келеді. ОлаЯ: ҕиьл-ғажайъп, сҰЯмър- ралс және жантаЯлаЯ стЯалъ еЯсегілеЯ. Ҕазаҕ атъз әдебиесінің еЯседе ҕалъпсаръп, ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа атъръп келе жасҕан раларънъң біЯі — басъЯлаЯ жъЯъ. “Алпамър басъЯ”, “Ҕобъландъ басъЯ”, “ЕЯ СаЯғън”, “ҔамбаЯ басъЯ” ръҕълдъ жъЯлаЯ ҕазаҕ фалъҕ атъз әдебиесінің алсън ҕоЯънан оЯън алған. Поасикалъҕ жүйерінің кҲЯкемдігі жағънан сеңдері жоҕ уолыклоЯ жанЯлаЯънъң біЯі — ғачъҕсъҕ жъЯлаЯъ (лиЯо-апор). Мәрелен, “Ҕозъ КҲЯпеч — Баьн рҰлт”, “Ҕъз Жібек”, “Айман- Цолпан”, “Күлче ҕъз”, “Маҕпал ҕъз” риьҕсъ лиЯо-апор жъЯлаЯъ кезінде фа- лъҕ аЯарънда кең саЯаған боласън. Рондай-аҕ саЯифи жъЯлаЯ, айсърсаЯ, маҕал-мәселдеЯ, жҰмбаҕсаЯ, чечендік рҲздеЯ — ҕазаҕ атъз әдебиесінің ежелгі жанЯлаЯъ раналадъ. ҔоЯъса айсҕанда, ҕазаҕ уолыклоЯъ — фалҕъмъздъң еЯсе замандағъ дүние санъмън, нанъм-ренімін, кәрібін, Ҳзін ҕоЯчаған оЯса жайъндағъ сосемдік сүрінігін, әдес-ғҰЯпън, ралс-ранарън, Осанға, рүйген жаЯға деген мафаббас резімін аңғаЯсадъ. Міне, рол ребепсі кез келген фалъҕсъң, ронън, ічінде ҕазаҕ фалҕънън, да уолыклоЯъ мен жазба әдебиесін онъң ҕоғамдъҕ-әлетмессік дамт жағдайлаЯънан бҲліп-жаЯъп ҕаЯатға болмайдъ. Мәрелен, ҕазаҕсъң сҲЯс сүлік малға, аңчълъҕ сіЯчілікке, осҕа сабънтға, с. б. байланърсъ айсъласън ҲлеңдеЯі, сҰЯмър-ралс жъЯлаЯъ, ҕиьл-ғажайъп еЯсегілеЯі, басъЯлаЯ жъЯлаЯъ фалҕъ-мъздъң Ят-Ұлърсъҕ дәтіЯіндегі сіЯчілігінен елер беЯеді'. ӘЯбіЯ фалъҕса ез әдес-ғҰЯпън, ҲміЯлік сәжіЯиберің інжт-маЯжандай аръл рҲз ҕазънаръң ьғни маҕал-мәселдеЯін, ҕанассъ рҲздеЯін, ғажайъп Ҳлең-жъЯлаЯън Ҳзінен кейінгі ҰЯпаҕҕа мҰЯа есіп ҕалдъЯасън игі дәрсүЯ баЯ. Міне, рол дәрсүЯ бойънча кейініЯек ҕазаҕ фалҕън ҕүЯаған ран сүЯлі Ят-сайпалаЯдъң үлърсъҕ дәтіЯдегі ҕиьл-ғажайъп еЯсегілеЯі, ҔоЯҕъс аса стЯалъ аңъздаЯъ, Оғъз басъЯ, Алпамър басъЯ, Күлсегін басъЯ, с. б. жҲніндегі жъЯлаЯъ бүгінгі күнге дейін раҕсалъп жессі. 12 Рар, үрсем сап ҲкілдеЯі, дінчілдеЯ фалъҕсъң мҰндай рүйіксі ҕаһаЯмандаЯънъң обЯазъна діни мән-мағъна, беЯіп, аңъз-еЯсегілеЯдің идеьлъҕ бағъс-бағдаЯън Ҳз мүдделеЯіне ҕаЯай бҰЯъп әкестге әЯекес жарап баҕсъ. Алайда еңбекчіл фалъҕ Ҳзі ҲміЯге әкелген уолыклоЯлъҕ стъндълаЯдъң жағъмдъ ҕаһаЯмандаЯънъң обЯазън әділдік жолъндағъ күЯеркеЯ Яесінде бҰЯънғъдан да жесілдіЯе сүрсі. Мәрелен, алғачса миуологиьлъҕ ҕҰдай Яесінде рипассалъп келген Рүрсем бейнері біЯсе-біЯсе фалъҕ атъз әдебиесінде жаҕа мазмҰнға ие болъп, фалъҕ ҕаһаЯманъна айналадъ, кейініЯек жазба әдебиессен де кеңінен оЯън алдъ. Ҕазаҕ уолыклоЯъндағъ оръндай басъЯлаЯдъң ғажайъп жандъ бейнері фалҕъмъздъң еЯлік, әділессік, мафаббас жҲніндегі мҰЯас-мүдделеЯі негізінде жаралған. БасъЯлаЯ жъЯъндағъ фалъҕ ҕаһаЯмандаЯънъң обЯазъ ҕоғамдағъ әлетмессік әділесріздікке ҕаЯръ күЯерке үндеп, стған жеЯге, Осанға деген рүйірпенчілік резімін аЯссъЯа сүреді. Ал, мҰнъң ара зоЯ сәлім-сәЯбиелік мәні баЯ. Фалъҕ атъз әдебиесінін, кейбіЯ ҕаһаЯмандаЯъ беЯсін келе жазба әдебиессің кейіпкеЯлеЯіне айналдъ. Мәрелен, XI—XII ғаръЯлаЯда кағазға сүріЯілген “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” ічіндегі “Бамръ-БейЯек жъЯъ” Ҳзінің рбжесі жағънан да, композихиьлъҕ ҕүЯълъръ сүЯғъ-рънан да “Алпамър басъЯ” жъЯъна есе жаҕън болъп келеді. “Оғъз- наме” дарсанъ да Оғъз басъЯ жҲніндегі фалъҕсъң аңъз-әңгімелеЯі негізінде жазълған. Ҕазаҕ фалҕънъң уолыклоЯъ мен кене сүЯкі жазба әдеби еркеЯскічсеЯі аЯаръндағъ мҰндай байланър стЯалъ кҲпсеген мъралдаЯ келсіЯтге болаЯ еді. Ҕазаҕ әдебиесі саЯифънда уолыклоЯдъң ран алтан жанЯлаЯън, раЯҕълмар рҲз ҕайнаЯън жазба әдебиессе своЯцерсволъҕпен пайдалантдъң ғажайъп үлгілеЯін сҰңғъч Яес арҕан чебеЯлікпен кҲЯрескен Абай детге боладъ. БҰған Ұлъ аҕъннъң бүкіл своЯцерсволъҕ ҲміЯі дәлел. БіЯҕасаЯ ҕазаҕ ровес каламгеЯлеЯі фалъҕ атъз әдебиесі стъндълаЯън, әріЯере әлетмессік саҕъЯъпсағъ апорсъҕ жъЯлаЯдъң рбжесін, идеьрън, кеЯіксет ҕҰЯалдаЯън, с. б. своЯцерсволъҕпен пайдалана осъЯъп, кҲЯкем әдебиессе сеңдері жоҕ дЯамалъҕ чъғаЯмалаЯ, лиЯо-апорсъҕ поамалаЯ жаздъ. М. Әтезовсъң “Еңлік-Кебек”, Ғ. МүріЯеповсъң “Ҕозъ-КҲЯпеч — Баьн рҰлт” пыералаЯъ, Р. МҰҕановсыш. “РҰлтчач”, Р. Рейутллиннің 13 “Кекчесат”, I. ЖанрүгіЯовсъң “Күйчі” поамалаЯъ, с. б. фалъҕ атъз әдебиесінің рбжесіне ҕҰЯълғанъ'' кәлім. РҲйсіп, бүгінгі саңда уолыклоЯ мен жазба әдебиес-сің біЯ-біЯіне ъҕпалъ баЯған райън аЯсъп, олаЯдъң аЯаръндағъ ран ҕъЯлъ байланър мейлінче нъғаь сүртде. МҰнъң Ҳзі сүрініксі де. ұйскені ровес әдебиесі-нің нәЯ аласън ҕайнаЯ-кҲзі ҕачанда еңбекчіл фалъҕ, рол фалъҕсъң жаЯҕън болачаҕ жҲніндегі, аЯман-маҕра-сънан стъндаған атъз әдебиесі болъп сабъладъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|