ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| А. ИЯиров. УоЯобий адиб. Сочкенс, 1975, 10-бес.
116 онъң жан-жаҕсъ дамъп, сабиғас пен ҕоғам ръЯън солъҕ ачтъ мүмкін екеніне кәміл ренеді, адамзас ҕоғамъндағъ баЯлъҕ пЯоблемалаЯдъ чечтге ҕабілессі ең барсъ күч — аҕъл-паЯарас деп біледі. Әл-УаЯаби Ҳзінің “ҔайъЯъмдъ” ҕала сҰЯғъндаЯънъң кҲзкаЯарсаЯъ” ассъ кісабънда біЯҕасаЯ ҕоғамдъҕ, әлетмессік, асикалъҕ мәрелелеЯді рҲз еседі. МҰндағъ “ҕала” деп осъЯғанъ — мемлекес.)Ғалъм бҰл чъғаЯмарънда мемлекессің пайда болтъ, ондағъ сеңріздіксің ҲміЯге келті, идеал ҕала фалҕънъң моЯалыдъҕ бейнері, мҰндай ҕала әкімдеЯіне ҕажессі адамгеЯчілік ҕариессеЯ, әЯбіЯ адамнъң баҕъсҕа жесті үчін бүкіл ҕоғам болъп, біЯігіп сіЯчілік есті кеЯексігі, с. б. мәрелелеЯ жайъндағъ Ҳз пікіЯін оЯсаға раладъ. Алайда УаЯаби ез дәтіЯінің пеЯзенсі еді. Рондъҕсан ол фалъҕ баҕъссъ ҲміЯ рүЯті үчін елді жаҕръ әкім барҕаЯтъ кеЯек деп сүрінді. Ал, жаҕръ әкім — әділ, инабассъ, мейіЯімді, жан-жаҕсъ білімді, жаҕрълъҕҕа жанъ ҕҰмаЯ, жамандъҕсан жиіЯкенесін, басъл, жомаЯс, ҲнеЯ мен әдебиессі рүйесін адам болтъ сиір. УаЯаби мемлекес барҕаЯасън адамға оръндай биік салапсаЯ ҕоьдъ. Ронъмен, УаЯаби болачаҕ ҕоғамда адамдаЯдъң емін-еЯкін, азас ҲміЯ рүЯесін, ҕоғам мүчелеЯінің бәЯі сең, біЯін-біЯі ҕҰЯмессейсін, баҕъссъ ҕоғам Яесінде ртЯессейді. Бүкілфалъҕсъҕ баҕъсҕа жестдің біЯден-біЯ жолъ ғълъмдъ, білімді игеЯтде деп білді. Тсопирс Яе-сінде ол уеодализм жағдайънда ҕайъЯъмдъ мемлекес, баЯча фалъҕсъң баҕъсъ стЯалъ аЯмандадъ. Ал, енді УаЯаби Ұлъ гтманирс Яесінде уеодалдъҕ роғърсаЯға, ел-жүЯссъ сонатға, саҕ пен сәж үчін болған ҕан сҲғірсеЯге, әділесріздікке ҕаЯръ чъҕсъ, адамнъң еңбекке, білімге, бейбіс ҲміЯге деген пЯаворън ҕоЯғатға әЯекес жарадъ. Әл-УаЯабидің уилороуиь, логика, сіл білімі, мтзъка с. б. ғълъм ралалаЯъ бойънча жазълған еңбексеЯін оҕъп білтдің Ҳзі Ұлъ ғалъмнъң әдебиес сеоЯиьръ мәрелеріне аЯналған сЯаксассаЯън сеЯеңіЯек сүрінтге мүмкіндік беЯеді.' * * * Әбт НаръЯ әл-УаЯаби әдебиес сеоЯиьръмен де жан-жаҕсъ чҰғълданған ғалъм. Әдебиес сеоЯиьръ бойънча біЯҕасаЯ келелі еңбексеЯ жазғанън ғалъм чъғаЯмалаЯънъң раҕсалъп ҕалған сізімдеЯінен білеміз. Мәрелен, 117 оЯса ғаръЯда ҲміЯ рүЯген аЯаб ғалъмъ Ибн Аби Трайбианъң (1203—1270) айстъ бойънча, әл-УаЯабидің Ҳлең ҕҰЯълърън зеЯссетге аЯналған “Ҕалом уи ач-чеыеЯ ва ал- ҕавоуий” (“ұлең және Ұйҕар стЯалъ рҲз”) деген чъғаЯмаръ болған. Әл-УаЯаби дәтіЯінде және одан кейініЯек ҲміЯ рүЯген біЯҕасаЯ әдебиесчілеЯ бҰл еңбексі поазиь сабиғасън зеЯссетде сеңдері жоҕ стъндъ деп жо-ғаЯъ бағалағанъ мәлім. ұкінічке оЯай, Ұлъ ғалъмнъң бҰл чъғаЯмаръ әзіЯче сабълған жоҕ. Рондай-аҕ УаЯаби еңбексеЯінің сізімінде онъң “ұлең ъЯғағъ стЯалъ”, “ЫЯғаҕ пен Ҳлең стЯалъ рҲз” және “Поазиь ҲнеЯінің негіздеЯі стЯалъ сЯаксас” деп асаласън зеЯссетлеЯі болғанъ кҲЯресіледі. Роңғъ жълдаЯъ Әл-УаЯабидің бҰЯън ғълъмға белгіріз болъп келген ара ҕҰндъ біЯ чъғаЯмаръ БЯасирлава (Чефорловакиь) тнивеЯрисесінің кісапфанарънан сабълдъ. АЯабча жазълған бҰл ғълъми еңбек “Кисаб ач-чеыеЯ” (“ұлең кісабъ”) деп асаладъ. БҰл чъғаЯманъ аЯаб сілінен Ҳзбек сіліне атдаЯъп, оған алғъ рҲз, ғълъ-ми сүрініксеЯ жазъп, жеке кісап есіп чъғаЯған белгілі Ҳзбек ғалъмъ А. ИЯиров болдъ 1 . Әл-УаЯабидің “ұлең кісабъ” кҲлем жағънан чағън ғана стъндъ, онъ сіпсі кісап емер," маҕала деп асаған жҲн чъғаЯ. Мүмкін мҰнън, Ҳзі алғачса кҲлемді чъғаЯма күйінде жазълған болтъ да ъҕсимал. КейініЯек белгілі біЯ ребепсеЯ әреЯімен кісап кҲлемі әдейі ҕърҕаЯсълъп, бізге сек сезир күйінде жескен болтъ да ғажап емер. УаЯабидің бҰл зеЯссеті жеке кісап күйінде раҕсалмаған. Ұлъ ғалъмнъң он екі бҲлімнен сҰЯасън логика раларъндағъ кісабънъң ічіне ҕорълъп, ронъмен біЯге сүпселген екен. УаЯаби Ҳзінің “ұлең кісабън” мънадай рездеЯмен барсайдъ: “Біз поазиьръмен фабаЯдаЯ болған кҲпсеген фалъҕсаЯға ҕаЯағанда аЯабсаЯ Ҳз поазиьрънда бәйіссің роңғъ жағъна кҲбіЯек мән беЯеді. Рол үчін де аЯаб бәйіссеЯі белгілі біЯ Ҳлчемдегі чекселген рҲздеЯмен солъҕсъЯъладъ әЯі кҲЯкемделеді, мҰнъң Ҳзі олаЯда риЯек ҕолданъласън ьки кҲпчілікке мәчһтЯ болған рҲздеЯді пайдалант аЯҕълъ ірке арадъ. ЖоғаЯъда асалған бәйіссеЯдегі рҲздеЯден стъндайсън мән-мағъна оръ әңгіме болъп осъЯған нәЯре мен оҕиғалаЯға Ұҕрайсън еліксет болтъ кеЯек. |