ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

жүйеріне лайъҕ, оЯъндъ болт кеЯек деген сүйін жарайдъ. Жаҕръ Ҳлеңде ҕачанда баръ 
аЯсъҕ, оғач сҰЯған чтмаҕ, саЯмаҕ болмайсънън еркеЯседі. 
“ұлең кісабънда” авсоЯдъң айспаҕ болған барсъ пікіЯі — Ҳлеңнің ічкі мән-мағычаръ 
мен ръЯсҕъ сҰлғаръ ҲзаЯа ҕабъръп, логикалъҕ сҰЯғъдан үндеріп сҰЯтъ сиір. Поазиьлъҕ 
стъндънъң әЯбіЯ бтънъ, бтнағъ, Ұйҕаръ, үні, Ҳлчемі с. б. біЯ-біЯімен үндеріп, дәлме-дәл 
келіп жасҕанда ғана ол оҕъЯманнъң ойънан чъғадъ. ДаЯъндъ чайъЯ ҕҰддъ чебеЯ үрса 
рекілді. ҔаЯапайъм рҲздеЯдін, Ҳзінен-аҕ сайғажайъп ҲЯнексеЯ жарайдъ. 
УаЯабидің әдеби мүЯарън игеЯтде онъң кейінгі кезде сабълған “ұлең кісабън” жан-
жаҕсъ зеЯссеп, оҕъп үйЯентдің мәні зоЯ. 
Әл-УаЯабиді Ҳлең сабиғасън сеЯең зеЯссетчі ғҰлама-ғалъм Яесінде санъсасън 
чъғаЯмалаЯънъң біЯі —“ұлең ҲнеЯінің ҕағидалаЯъ стЯалъ сЯаксас” болыч сабъладъ
1
. 
МҰнъ Лондондағъ үнді дитанъ (Финдиан оуир) кісапфанарънан белгілі Цъғърсантчъ- 
ғалъм АЯстЯ АЯбеЯЯи 1937 жълъ сапҕан боласън. БҰл зеЯссет АЯирсоселыдің “Поасика” 
ассъ еңбегінің ъҕпалъмен жазълғанъ мәлім. ӘЯине, “Поасикада” рҲз боласън кҲне гЯек 
әдебиесінің жанЯлаЯъмен, сеЯминдеЯімен, Ҳлең ҲлчемдеЯімен с. б. жаҕръ санър 
болмаған адамға УаЯаби сЯаксасън біЯден сүрініп оҕт ҕиън. Рол үчін біз Ҳлең ҲнеЯінің 
ҕағидалаЯъна аЯналған зеЯссетдің кейбіЯ сҰрсаЯъна Ҳзімізче сүрінік беЯе кестді жҲн 
кҲЯдік. 
Әл-УаЯаби езінің “ұлең ҲнеЯінің ҕағидалаЯъ стЯалъ сЯаксас” деген еңбегінде Ұрсазъ 
АЯирсоселыдің “Поасика” ассъ зеЯссетіне рілсеме жарай осъЯъп, Ҳлең жазтдағъ аҕъндъҕ 
чебеЯлік пен ҲнеЯ жайънда ғълъми ой-пікіЯлеЯ айсадъ. 
УаЯаби поасикада екі сүЯлі кҰбълър баЯ деп біледі. ОлаЯдъң біЯі — роуирсика, ал 
екінчірі — еліксет. Ғалъм бҰл екеті сҲЯкіндер емер, ҕайса олаЯ біЯ-біЯіне 
РҲзрсан (Екінчі кісап). Алмасъ, 1980, 8— 14-бессеЯ. 
120 
ҕайчъ келесін ҰғъмдаЯ, екетінің мүддері де екі сүЯлі екенін еЯекче асап кҲЯреседі: 
“Роуирс съңдатчъ ранарънда болмърсан сър, оған ҕайчъ ҕайдағъ біЯ елер стғъзадъ, 
рондъҕсан ол баЯ нәЯре жоҕ, жоҕ нәЯре баЯ деп ойлайдъ, ал оған ҕаЯама-ҕаЯръ еліксетчі 
съңдатчъ-ръна үйлерімге оЯай ой сүбге жеселейді. Оған резім чаЯапасън сигізеді”.
УаЯабидің аҕъндъҕ ой ҕоЯъст, Ҳлең Ҳлчемі мен мазмҰнъ жайъндағъ пікіЯлеЯін 
айҕънъЯаҕ аңғаЯт үчін сЯаксассъ одан әЯі оҕи сүрейік: “Аҕъндъҕ сүйіндетді Ҳлчеміне, 
ьки мазмҰнъна ҕаЯай сопсат мүмкін. ұлчеміне ҕаЯай сопсат әтенділікке немере екпінге, 
сҰжъЯъмдат ҕай сілде екеніне байланърсъ, ронъмен ҕасаЯ мтзъка-нъң деңгейіне де 
ҕасърсъ. МазмҰнъна ҕаЯай ғълъми сҰжъЯъмдат, сап баръп болжат, поазиьнъ 
салдатчънъң, поасикалъҕ мәнді зеЯссетчінің, әЯ сүЯлі фалъҕ поазиьръ мен онъң' әЯбіЯ 
мексебін білесіндеЯдің фаЯекесіне кіЯеді”
1
. 
Міне, УаЯаби оръ жәйіссеЯді айса келіп, ежелгі аЯаб және паЯръ Ҳлең-жъЯлаЯън 
зеЯссетчілеЯ бҰл фалъҕсаЯдъң поазиьрън расиЯа, поасика, айсър, комедиь, газелы, 

жҰмбаҕ, сағъ барҕалаЯға белесінін еркеЯседі. Ронъмен біЯге, УаЯаби Ҳзі ҲміЯ рүЯіп 
осъЯған дәтіЯде және кҲне заманда кҲпсеген фалъҕсаЯдън чайъЯлаЯъ уабтла мен Ҳлчем 
аЯаръна чек ҕоймағанъна оҕъЯман назаЯън атдаЯадъ. Поазиьдағъ мҰндай жағдайдан сек 
ежелгі гЯексеЯ ғана сър сҰЯ деп кҲЯреседі. ұйскені гЯексеЯ әЯ-біЯ аҕъндъҕ саҕъЯъпҕа 
еЯекче Ҳлчем ҕолданған. 
РҲйсіп, әл-УаЯаби гЯек поазиьрън сҲмендегідей сопҕа беліп рипассайдъ, олаЯ: сЯагедиь, 
диуиЯамбъ, комедиь, ьмб, дЯама, апор, диагЯамма, расиЯа, поама, ЯисоЯика, 
амуигеноррор (кормогониь), актрсика. 
ӘЯине, бҰл айсълған Ҳлең уоЯмалаЯъ бүгінгі әдебиеске әбден оЯнъҕҕан әдеби жанЯлаЯға 
айналғанъ мәлім. Алайда УаЯабидің айстъ бойънча, кезінде мүнъң бәЯі Ҳлеңнің сҰЯ-
сҰлғаръ ҕъзмесін асҕаЯған. 
УаЯаби гЯек поазиьръна сән оръ Ҳлең сүЯлеЯінің әЯҕайръна Ҳзінче анъҕсама беЯеді. 
“СЯагедиь дегеніміз — аЯнайъ Ҳлчемі баЯ, бәЯіне съңдатчъға һәм айстчъға да ләззас 
беЯесін поазиь сүЯі. Онда еліксетге сҰЯаЯлъҕ, үлгі алаЯ оЯайлъ оҕиға баЯ: онда 
билетчілеЯ мен чаһаЯ манапсаЯъ маЯапассаладъ. ОЯъндатчълаЯ 
РҲзрсан (Екінчі кісап). Алмасъ, 1980, 11—14-бессеЯ. 
121 
әдессе онъ пасчазадалаЯ алдънда келірсіЯіп айсъп беЯеді. ЕгеЯ пасча Ҳлре, олаЯ 
сЯагедиьнъң оЯнъна кейбіЯ әтен ҕоръп, маЯҕҰмдъ жоҕсайдъ. 
ДиуиЯамбъ — сЯагедиьдан екі ере аЯсъҕ Ҳлчемі баЯ поазиь сүЯі. Онда да жалпъ 
бекзассаЯ жайлъ, маЯапассаЯлъҕ мінез, адамзасҕа сән ізгі жайлаЯ айсъладъ. 
ДиуиЯамбъда да кҲбінере ҕайръбіЯ пасчалаЯдъ маҕсатға салпънадъ, біЯаҕ негізінен 
жалпъ ізгі ірсеЯ сілге сиек есіледі. 
Комедиь болра еЯекче Ҳзіндік Ҳлчемі баЯ поазиь сүЯі. Оған кейіпріз, келеңріз жайлаЯ 
аЯҕат болъп, жеке адам мінез-ҕҰлҕънъң кҲлеңкелі кҲЯінірсеЯі ченеледі. Кейде адам мен 
файтанға сән ҕҰлъҕсъң, ронъмен ҕасаЯ ръЯсҕъ Ұрҕънръз сҰЯпассън, нъчандаЯъ 
келемежделеді. 
Ямб — еЯекче Ҳлчемі баЯ жъЯ сүЯі. Онда жалпъға мәлім жағъмдъ, жағъмръз жайлаЯ 
айсъладъ, ен, барсъръ, ол кҲпчілікке кеңінен аьн болтъ сиір: мәрелен, маҕалдаЯ. 
ЖъЯдъң бҰл сүЯі сайсалар бәреке мен роғърса, ачт мен беймазалъҕ үрсінде 
ҕолданъладъ. 
ДЯама — алдъңғъ сҰЯ риьҕсъ, оған жеке ерімдеЯге ҕасърсъ маҕалдаЯ мен ҕанассъ рҲздеЯ 
кіЯеді. 
Эпор — мейлінче кҲЯкем немере әдессен сър амохиьлъҕ күчімен ләззас беЯесін поазиь 
сүЯі. 

ДиагЯамма — зан чъғаЯтчълаЯ ҕолданасън поазиь сүЯі. Онда адамдаЯ жанън күсіп 
сҰЯған баҕи баҕъсръздъҕ бейнеленеді (егеЯ олаЯ бейәдеп һәм чексен чъҕҕан болра). 
Эпика мен ЯисоЯика — ежелгі барҕаЯт мен заң уоЯмалаЯън жъЯлайсън поазиь сүЯі. 
БҰнда пасчалаЯдъң паЯарасъ мен еЯлігі, жоЯъҕсаЯ мен барсан кечкен ҕъзъҕсъ 
жайссаЯъ айсъладъ. 
РасиЯа дегеніміз — мтзъканссаЯ ойлап сапҕан поазиь сүЯі. Оръ Ҳлчемді олаЯ әндеЯіне 
пайдаланъп, рол аЯҕълъ жабайъ файтандаЯға әдессегіріне Ұҕрамайсън ран алтан ҕимъл 
жарасадъ. 
Поама да — рүлтлъҕ пен сҰЯпайълъҕсъ, жүйелік пен бей-беЯекессіксі жъЯлайсън поазиь 
сүЯі. Оръ оЯайда, әЯ поазиьнъң сүЯі Ҳзі жъЯлайсън засҕа — рҰлтлъҕ пен әдемілікке, 
келірсілік пен Ұрҕънръздъҕҕа рәйкер келеді. 
Амуигеноррор — жаЯасълър ғълъмдаЯън баьндайсън оҕъмърсълаЯ ойлап сапҕан 
поазиь сүЯі. Поазиьнъғ баЯлъҕ сүЯінен Ҳлең енеЯіне дәл келесін ең рәссірі оръ. 
Актрсика — чәкіЯссі мтзъка ҲнеЯіне үйЯесесін поазиь 
122 
сүЯі: онън, пайдалълъғъ оръмен чекселеді, Ҳзгеге онча ҕажесі жоҕ
1
. 
“ұлең ҲнеЯінің ҕағидалаЯъ стЯалъ сЯаксас” ассъ оръ чъғаЯмарънда УаЯаби аҕъндаЯдъ 
үч сопҕа ҕаЯарсъЯадъ, әЯі әЯбіЯ сопҕа Ҳзінче рипассама беЯеді. БіЯінчі сопҕа УаЯаби 
сабиғи даЯънъ мол, самача сеңетлеЯ сабтға мейлінче бейім, біЯаҕ Ҳлең ҲнеЯінің рън-
рипасъмен, ьғни сеоЯиьръмен онча санър емер аҕъндаЯдъ жасҕъзадъ. Ал, енді екінчі 
сопсағълаЯъ — Ҳлең ҲнеЯі-мен солъҕ санър аҕъндаЯ, олаЯ Ҳлең жазт ҕағидаръна да, 
бейнелет ҕҰЯалдаЯън ҕолдантға да чебеЯ болъп келеді. Үчінчі сопсағълаЯ — жоғаЯъда 
асалған екі аҕъндъҕ сопҕа еліксетчілеЯ детге боладъ. БҰлаЯдъң әлі Ҳзіндік жазт мәнеЯі 
солък ҕалъпсарҕан емер. 
Ронъмен УаЯаби біз әңгіме есіп осъЯған чъғаЯмарънда ежелгі дәтіЯдегі аЯаб, паЯръ 
және гЯек поазиьрънъң саЯифъ, саҕъЯъбъ, композихиьлъҕ ҕҰЯълъръ, Ҳлчемі, чтмағъ, 
ъЯғағъ, саЯмағъ, бтънъ, бтнағъ, Ұйҕаръ, сҰЯ-сҰлғаръ, с. б. мәрелелеЯін әдебиесчі-ғалъм 
Яе сінде жан-жаҕсъ зеЯссейді. 
* * * 
Әбт НаръЯ әл-УаЯаби — Ҳз дәтіЯінің кҲЯнексі аҕъндаЯънъң біЯі. БҰл жҲнінде әл-УаЯаби 
замандарсаЯъ және одан кейініЯек ҲміЯ рүЯген шъғърсъң кҲЯнексі аҕъндаЯъ, 
әдебиесчілеЯі және саЯифчълаЯъ кҲпсеген мәлімессеЯ жазъп ҕалдъЯған. Мәрелен, 
белгілі аЯаб саЯифчълаЯъ Ибн Аби Трайба (1203—1270) және Ибн Фалликон (1211 —
1282) ҲздеЯінің еңбексеЯінде әл-УаЯабидің аЯаб, паЯръ сіліндегі жазълған жъЯлаЯънан 
үзінділеЯ келсіЯген. 

МҰндай ҲлеңдеЯінің біЯҕасаЯъ беЯсінде жаЯъҕ кҲЯген әдеби жинаҕсаЯға енгізілген. Рол 
жъЯлаЯдъң біЯінде мънадай жъЯ жолдаЯъ баЯ (Біз барпафана мүмкіндігін еркеЯіп, паЯръ 
рҲздеЯін ҕазіЯгі ҕазаҕ сілінде ҕолданълъп жүЯген әЯіпсеЯмен сЯанркЯип хиь жарадъҕ):
ӘрЯаЯи тәжтд фам тә наптфсә биманд,
Тан гатһаЯи бәр чәЯиу нартусә биманд.
ФәЯ кәр бәдәлили аҕил цизий гтусәәд
Ан итксәки әріл бҰд нагтусә биманд.
МазмҰнъ: “БаЯлъҕ ой-ръЯлаЯъм чикі күйінде, сүйінделмей, піріп-жесілмей ҕалъп 
баЯадъ. БҰл ҕъмбас гатһаЯ Ҳнделмеген
РҲзрсан (Екінчі кісап)^ Алмасъ, 1980, 11—12-бессеЯ. 
123 
(серілмеген) күйінде, кәдемізге жаЯасълмай ҕала беЯді. ЖүЯек ръЯъ жайънда әЯкім Ҳз 
аҕъл-паЯарасъ жескенче біЯдеме айсҕан болдъ. Әйсре де айсълтға сиір ең барсъ пікіЯ — 
айсълмай, нүксе ҕойълмай ҕалъп баЯадъ”. 
Сағъ біЯ Ҳлең жолън мъралға келсіЯейік: 
Ей, ан ки чтма пийЯт жәван дийдаЯид,
ӘзЯәҕ птчони ин ктфән деваЯид.
Сиули зи чтмо даЯ бәЯи ма мафбтрарс
ТЯа бәфалир фиммәсн бигтмаЯид.
1 
МазмҰнъ: “Ей, кҲзге кҲЯінген ҕаЯссаЯ мен жарсаЯ! Мъна ҲміЯ ҕоЯғанънъң кҲк 
киімділеЯі! РіздеЯдің біЯ балаңъз бізде ръЯҕас болъп жасъЯ. РіздеЯ онъң натҕарънан 
ратъғъп кестіне жәЯдем беЯіңіздеЯ, демет болъңъздаЯ”. 
Кезінде аЯаб саЯифчълаЯъ Ибн Фалликон жазъп ҕалдъЯған УаЯаби бәйіссеЯінің біЯнече 
чтмағън жолма-жол атдаЯъп беЯтді жҲн кҲЯдік: 
БатъЯъм, рен сеЯір жолға сүркен жандаЯға еЯме, 
ОлаЯдан атлаҕ жүЯ, ҕачанда әділдік жағънда бол. 
БҰл дүние — біз мәңгі сҰЯасън мекен-жай емер,
Әлемде ечкім елімді жеңе алмадъ. 
АдамдаЯ әлде ҕҰмға сүркен із бе екен? 

Біз рончалъҕсъ дәЯменріз болғанъмъз ба? 
БіЯ Яес рамал роҕра-аҕ бәЯіміз, 
Мъна ҲміЯден Ұчсъ-күйді жоғалъп кесеміз бе? 
Адамға біЯ рәссік ҕърҕа ғҰмъЯ беЯілгең,
Рол ҕар ҕағъмдай рәссің Ҳзін кеп кеЯіп, 
АдамдаЯ біЯін-біЯі жегідей жейді,
БіЯін-біЯі азапҕа ралъп ҕинайдъ. 
Сүкке сҰЯғъръз асаҕ-даңҕҕа саларъп,
Ҕачанға дейін біЯ-біЯімізді азапсай беЯеміз?
Одан гҲЯі кҲк-сәңіЯіріне жалбаЯънъп,
ұліп кескеніміз жаҕръ емер пе? 
РҲйсіп, аҕъл-паЯарас пен оҕт-ағаЯст ірінің жалъкдъ күЯеркеЯі болған УаЯаби зоЯлъҕ-
зомбълъҕ асатлъға баЯънча ҕаЯръ чъҕсъ. Оръ идеьнъ Ҳз жъЯлаЯъна аЯҕат ессі. 
Аҕъннъң гтманирсік сҰЯғъдан айсълған ой-пікіЯлеЯі бүгінгі оҕъЯмандъ да 
саңдандъЯъп, рүйріндіЯеді. 
УаЯаби сабиғассъ санъп білт мәрелеріне масеЯиалирсік сҰЯғъдан ҕаЯадъ. ҒҰлама-ғалъм, 
ҲнеЯ мен білім ҕамҕоЯчъръ, озас ойлъ азамас дерек се УаЯаби Ҳз заманънъи пеЯзенсі 
еді. Ол діннің 124 
ҕаЯа сүнегі ҕапсап сҰЯған оЯса ғаръЯлъҕ Цъғърса ҲміЯ рүЯіп, еңбек ессі. Діни идеологиь 
үрсемдік ескен дәтіЯде жазълған УаЯабидің Ҳлең-жъЯлаЯъна мҰнъң бәЯі әреЯ еспеті 
мүмкін емер еді. Мәрелен, УаЯабидің аЯаб сілінде жазълған біЯ Ҳлеңінің мазмҰнъ 
мънадай болъп келеді: “Ей, баЯлъҕ нәЯрелеЯдің ребепчірі! Мъна әлемдегінің бәЯі ренің 
нҰЯъңнан жаЯалған. Рен Ҳз ҕҰдіЯесіңнен ҕабас-ҕабас арпандъ жаЯассъң, рол арпандаЯ 
оЯсарънда ЖеЯ мен сеңіздеЯді жаЯассъң. Міне, оръ ЖеЯ мен сеңіздеЯ күллі әлемнің 
кіндігі, оЯсалъғъ. СәңіЯім, рен орълаЯдъң бәЯінің иерірің. Ал, мен ренен пана іздеп 
келген біЯ күнә-кәЯ пендемін. Мендей күнәкәЯіңнен кемчілік кескен болра, ғаут ес, 
кечіЯ! Рен Ҳз күдіЯесіңмен сабиғас лен алеменссеЯдің (тнртЯ) бълғанъчсъ кіЯ-
ҕоҕърсаЯънан менің жан-сәнімді сазала”. 
УаЯабидің пайъмдатъ бойънча, ондай кезде адамдаЯдъң сабиғасън жамандъҕ 
алеменссеЯі билеп аладъ. МҰндайда адамдаЯ бҰзълъп, адамгеЯчілікке мүлдем жас, 
жиіЯкенічсі мінез-ҕҰлъҕ кеЯреседі. БҰл Ҳлеңінде аҕън “мені рондай кіЯ-ҕоҕър 
алеменссеЯден сазаЯса гҲЯ” деп ҕҰдайға жалбаЯъныч осъЯ. 

ОЯса ғаръЯда ҲміЯ рүЯген аЯабсъң мәчһтЯ чайъЯлаЯъ мен саЯифчълаЯънъң 
еңбексеЯінде әл-УаЯаби кҲп Ҳлең жазған деген пікіЯ айсъладъ. Белгілі чъғър-сантчъ Е. 
Э. БеЯселыр се оръндай ҕоЯъсъндъ жарайдъ
1
. БіЯаҕ онъң жъЯлаЯъ раҕсалмаған. Бізге 
УаЯабидің біЯнече Ҳлеңі ғана мәлім. 
Әл-УаЯаби ҲлеңдеЯінің негізгі саҕъЯъбъ — ҲміЯдің мән-мағънаръ жайлъ солғат, оҕт 
мен білімді мадаҕсат, адамгеЯчілікке чаҕъЯт. 
Аҕъннъң мъна біЯ жъЯънан УаЯаби поазиьрънъң бағъс-бағдаЯън, сънърън айҕън 
резінтге боладъ. 
Ҕачъҕсаръң стған жеЯ — ҕалъң елім, 
Ие біЯ жүйЯік болдъЯъп жаЯат деген, 
ЦаЯчадъм мен 
Ҕанасъм салдъ менің 
Цадъс жолға раЯълъп ҕаЯатменнен. 
КеЯі оЯалмай жълдаЯъм жасъЯ ағъп,
ҔаріЯессің жаръна кҲз жтънаЯ.
О, жаЯасҕан, кҲп нескен аҕъмағъң,
КҰм ръҕълдъ сез ъръп, сез ртънаЯ. 
1
М. ИбЯофимий адабиэси ЭЯон, Бокт, 1922, 9-бес. 
1

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: