ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

I. Н. Кононов “Оғъз-наме” сілін чағасай сілінің кейініЯек ҕалъпсарҕан біЯ сүЯі деп 
бағалайдъ. Рондай-аҕ ол бҰл чъғаЯмада аЯаб-паЯръ лекрикалъҕ алеменссеЯінің онча кҲп 
емерсігін еЯекче асап кҲЯреседі. 
Оғъз немере Оғтз ҕаған стЯалъ апорсъ ҔҰлмас ұміЯалиев ҕазаҕ сілі мен әдебиесі 
сҰЯғърънан жан-жаҕсъ зеЯссеген
1
. 
БіЯінчіден, күні бүгінге дейін ровессік сүЯкологиьда “Оғъз-наме” деп асалъп келген 
әдеби мҰЯанъ зеЯссетчі “Оғтз ҕаған” апоръ деп ҲзгеЯсіп алған. Цънънда да “наме” рҲзі 
паЯръ сілінде “фас”, “Ҳсініч”, “дарсан”, “сЯаксас”, “кісап” деген мағъна беЯесіні мәлім. 
Рол ребепсі “наме” рҲзі кҲбінере жазба сүЯінде ҲміЯге кел-ген, авсоЯъ белгілі 
чъғаЯмалаЯдъң саҕъЯъбъна ҕорълъп, оған анъҕсамалъҕ мағъна беЯеді. Мәрелен, 
“Цаһ-наме”—“Цаһ стЯалъ кісап”, “МҰфаббас-наме”—“Мафаббас дарсанъ”, “БабтЯ-
наме”—“БабъЯ кісабъ” с.б. Ал енді “Оғъз-наме” апоръ әтелде атъзча жаралъп, 
кейініЯек баЯъп ҕана жазтға сүріЯілген чъғаЯма екені мәлім. БҰл кҲне заман мҰЯарън 
чеселдік сүЯколог — ғалъмдаЯ “Оғъз ҕаған стЯалъ аңъз” деп асайдъ. Сегінде оръ асат 
Оғъз ҕаған жайъндағъ апорсъң сабиғасъна жаҕън сҰЯған риьҕсъ. Ғалъм апорсъң барсъ 
ҕаһаЯмандаЯънъң асън кҲне сүЯкі сілінің ноЯмаръна рәйкер — “Оғтз ҕаған” деп алған. 
БҰл рез ҕазіЯ оЯър сілінде—“огтз”, аЯаб және паЯръ сілдеЯінде—“ғтзз”, ҕазаҕча—“оғъз”, 
азеЯбайжан сілінде—“оғтз” деп жазълъп жүЯ. КҲне сүЯкі сілінде “оғтз” резі — тъз, 
тъздар, 
1
Кұлмас ӨміЯәлиев. “Оғтз ҕаған” апорънъң сілі. “Ғълъм” барпаръ, 1988 жъл. 
111 
рүссер, емчексер, ьғни біЯ емчексен рүс емген деген мағъна беЯген. Ежелгі ғҰндаЯдъң 
кейінгі ҰЯпаҕсаЯ беЯсін келе “оғтз” деген жиънсъҕ аспен де мәлім ған. 
Екінчіден, жоғаЯъда айсълғандай зеЯссетчі “Оғъз ҕағандъ” — жазба еркеЯскіч деп 
емер, әтелде атъзча стған, әйсреде кҲне дәтіЯ саЯифънъң кемеркі ізі раҕс ған 
уолыклоЯлъҕ мҰЯа деп ҕаЯарсъЯадъ. АвсоЯ апорсъң рбжесіне, идеьръна, кҲЯіксет 
ҕҰЯалдаЯъна белгілеЯді негізінен уолыклоЯлъҕ чъғаЯмалаЯдъң еЯекчеліксеЯі 
сҰЯғърънан рҲз еседі. ӘЯі бҰл әдеби мҰЯ бізге жазба еркеЯскіч күйінде жескенін мъҕсап 
еркеЯіп осъЯған.
“Оғъз-наме” апоръ Ҳзінің уоЯмаръ мен мазмҰнъ жағънан еЯсегіге де, басъЯлаЯ жъЯъна 
да жаспайдъ.МҰнъң Ҳзі саЯифи негізі баЯ уолыклоЯлъҕ чъғаЯма дегеніміз жҲн риьҕсъ.
БҰдан жесі жүз жълдай бҰЯън ҕағазға сүріЯілген ежелгі апорсъң кҲне ҰйғъЯ әЯпімен 
жазълған жалғъз нҰрҕарънъң жалпъ кҲлемі 21 паЯаҕ, ьғни 42 бессен сҰЯадъ. 
Ҕолжазбанъң әЯбіЯ бесінде 9 жол жазт баЯ. 
Ҕ. ұміЯәлиев Ҳз зеЯссетінде Оғъз басъЯ жайъндағъ апорсъ ежелгі ҕолжазбанъң оръ 
“соғъз жолдъҕ” біЯ-сҰсар чаЯссъ жҲЯгегінен чъғаЯъп, онъ апорсъң рбжесі мен 
композихиьръна рәйкер келесіндей есіп он жесі желіге бҲліп беЯген. Ронъмен біЯге, ол 
әЯбіЯ рбжессік желіге чаЯссъ сүЯде саҕъЯъп ҕойъп осъЯған. МҰнъң Ҳзі апорсъ 
неғҰЯлъм сеЯеңіЯек санъп-білтге мүмкіндік стғъзадъ. 

ӘЯбіЯ желіге беЯілген бҰл чаЯссъ саҕъЯъпсаЯ апорсъң сабиғасъна рәйкер келесіндей 
есіп, чъғаЯманъң Ҳз секрсінен алънъпсъ. БҰл желілеЯдің саҕъЯъпсаЯъна ҕаЯап-аҕ 
апорсағъ оҕиғанъң барсалтън, әЯбтін, чиеленіртін, ктлыминахиьръң сүйінін аңғаЯтға 
боладъ. Мәрелен, оръндай біЯнече саҕъЯъпсъ оҕъп кҲЯелік: “Оғтз ҕағаннъң сттъ мен 
балалъҕ чағъ баьнъ”, “Оғтз ҕағаннъң жігіс болтъ және еЯлік кҲЯрест үчін ассант 
баьнъ”, “Оғтз ҕағаннъң үйлент баьнъ”, “Ай, Күн, Итлдъз, Сағ, КҲк, Сеңіз деген 
балалаЯънъң сттъ баьнъ”, “Оғтздъң ҕаған болтъ және үлкен сой жаратъ, сҲЯс 
саЯапсағъ елдеЯге елчілеЯ жібеЯтінің баьнъ”, “Оғтз ҕағаннъң ТЯтм ҕағанъмен роғъръ 
баьнъ”, “ТЯтм ҕағандъ жеңті және елін ҕаЯаст баьнъ”, “Оғтз ҕағаннъң Есіл ртънан Ҳсті. 
Есіл ртънан Ҳст амалън сапҕан
112 
ОЯдт бекке Оғтз ҕағаннъң “Ҕъпчаҕ” деп ас беЯті баьнъ”, “Оғтз ҕағаннъң КҲк бҲЯі 
барсап Ръндт, СаңғҰс, Цағам жҰЯссаЯъна ассантъ және рол жҰЯссаЯдъ жеңті баьнъ”, с. 
б. 
ӘЯине, Ҳсе кҲне заманда атъзча стъп, ҰЯпаҕсан-ҰЯпаҕҕа атъръп осъЯған “Оғъз-наме” 
апоръна әЯбіЯ дәтіЯ (ронъң ічінде, апорсъ жазтға сүріЯген XIII ғаръЯ да) Ҳзіндік сілдік 
ноЯмаръ бойънча Ҳз Яедакхиьрън жүЯгізіп осъЯған. Ронъң Ҳзінде, Оғъз ҕаған стЯалъ 
апорсъң негізгі Ҳзексі жүйері бізге ҲзгеЯірріз жескен детге боладъ. 
“Оғъз-наме” апорънъң сағъ біЯ ҕҰндъ жағън еЯекче асап ҲеЯрескен жҲн риьҕсъ. 
Мәрелен, “Оғъз-намеде” айсъласън аңъз-чежіЯелеЯ Рачид ад-Дин (1247— 1318 ж.), 
“ҔадъЯғали ЖалаиЯи (1530—1605 ж.), Әбілғазъ БаһадтЯфан (1603—1663 ж.) риьҕсъ 
белгілі саЯифчълаЯдъң чежіЯе — кісапсаЯънда да кездереді. Біздің ойъмъзча, “Оғъз-
наме” апоръ мен оръ саЯифи чежіЯелеЯді біЯ-біЯімен ралърсъЯа осъЯъп, секрсологиьлъҕ 
салдат жарат ҕажес. Рол аЯҕълъ кҲЯкемдік чъндъҕ пен саЯифи чъндъҕсъң 
аЯаҕасънарън айҕъңдай сүркен жҲн. 
БіЯ ҕъзъғъ — Оғъз басъЯдъң сттъна, Ҳртіне, еЯлік кҲЯрестіне, с. б. байланърсъ болъп 
келесін кҲЯкемдік рипассатлаЯ ҕазаҕсъң басъЯлъҕ жъЯлаЯънда да жиі ҰчъЯайдъ. БҰл 
стЯалъ ғълъми әдебиессе кең кҲлемде жазълған.
1 
“Оғъз-наме” апоръ Ҳзінің рбжессі баьндат сәрілі жағънан ҕазаҕсъң басъЯлъҕ апоръ мен 
ҕиьл-ғажайъп еЯсегілеЯіне Ұҕрар болъп келесін сҰрсаЯъ да баЯ. Мәрелен, ЕЯ СҲрсік жеЯ 
арсъна сүркенде оған жәЯдем беЯіп, ҕолдап-ҕтассап жүЯесін Желаьҕ, СаткҲсеЯеЯ, 
РаҕҕҰлаҕ риьҕсъ “жол реЯіксеЯі” боладъ. 
МҰндай “жол реЯік” біз әңгіме есіп осъЯған “Оғъз-наме” апорънда кҲкжал бҲЯі ьғни 
аЯлан ҕарҕъЯ бейнерінде кҲЯінеді. КҲкжал беЯі ҕиън-ҕърсат рәссеЯде Оғъз ҕағаннъң 
әркеЯін барсап, оған кҲмексеріп жүЯеді. Ронъмен біЯге, саЯифи негізі баЯ “Оғъз ҕаған” 
апорънъң басъЯлъҕ еЯсегілеЯ мен басъЯлъҕ апорсаЯға Ұҕрамайсън белгілеЯі де кеп. 
ЦъғаЯмада Оғъз басъЯдъң Ҳзінен барсап, онъң ҰЯпаҕсаЯъ
1. Оғъз-наме. МҰфаббас-наме (АтдаЯғандаЯ Ә. ДеЯбірәлин, М. ЖаЯмҰфамедов, ұ. 
Күмірбаев).“Ғълъм” барпаръ, 1986, 34 бес. 

113 
мен айналаръндағъ адамдаЯдъң солъҕ ҕандъ кҲЯкем обЯазъ жаралған. АвсоЯ аписес, 
сеңет, месауоЯа, гипеЯбола риьҕсъ кҲЯіксет әдірсеЯін зоЯ чебеЯліпен ҕолданадъ. ӘріЯере, 
чъғаЯмада аллегоЯиьлъҕ сәріл, ьғни пеЯнелеп айст баръм болъп келеді. 
“Оғъз-наме” авсоЯъ рҲйлемдегі рҲз сіЯкерсеЯін әдессегі ринсакрирсік ҕалъпсан Ҳзгечелет 
оЯаммен, айчъҕсап, ажаЯлап ҕҰЯадъ. Ронъң нәсижерінде, пЯозанъҕ Ҳзінде поазиьға сән 
ічкі Ұйҕар, ъЯғаҕ баЯ. МҰнън, Ҳзі “Оғъз-намені” белгілі біЯ екпінмен, маҕамға ралъп 
октдъ салап еседі. 
АвсоЯ ҕъздъң рҰлтлъғън ртЯессегенде апорсъҕ чъғаЯмалаЯға сән кҲЯіксет кҰЯалдаЯън 
нағъз рҲз зеЯгеЯлеЯіне сән чебеЯлікпен ҕолданадъ: 
КҲзі онъң арпаннан да мҲлдіЯ кҲк,
ЦачсаЯъ онъң солҕънъндай Ҳзеннің,
СірсеЯі онъң бейне маЯжан рекілді. 
БҰл ҕъздъң рҰлтлъғъ рондай, онъ кҲЯгенде аппаҕ “рүссің Ҳзі сабанда ҕъмъзға айналъп 
кеседі” екен. 
Ал, Оғъз басъЯдъң аьғън сепре семіЯ үзесін Ҳгіздің аьғъна, белін ҕарҕъЯдъң беліне, 
иъҕсаЯън бҰлғъннъң жатъЯънъна, кҲкіЯегін абдъң серіне сеңейді. МҰндай мъралдаЯдъ 
чъғаЯмадан кҲпсеп кҲЯтге болаЯ еді. 
Рондай-аҕ “Оғъз-наме” авсоЯъ сҰЯаҕсъ рҲз сіЯкерсеЯін, маҕал-мәселдеЯді ҕолдантға 
чебеЯ. ҔҲЯкемдет әдірсеЯі жағънан “Оғъз-наме” басъЯлаЯ жъЯъна үҕрар болъп келеді. 
Мүнда ҕан майдан роғър каЯсинаръ жаралған. БасъЯдъң мінесін асъна, Ұрсайсън ҕаЯт-
жаЯағъна байланърсъ айсъласън сеңетлеЯ ҕазаҕ апорсаЯън еЯікріз ерке сүріЯеді. 
ҔоЯъса айсҕанда, “Оғъз-наме”— генеалогиьлъҕ аңъздаЯ негізінде жазълған, ҕазіЯгі 
сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң ежелгі саЯифънан едәтіЯ мағлҰмас беЯесін, кҲЯкемдік дәЯежері 
биік, апорсъҕ стъндъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: