Организмнің қызметінің принциптері: корреляция, реттелуі, рефлекс және өзіндік

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан 
миллиондаған жылдар бойы эволюциялық тұрғыда дамыған. Бұл қасиеттер сол кездерден 
бастап дамыса керек.
Корреляция-бұл элементтердің бүкіл денеде өзара әрекеттесуі және олар тек өзіне тән 
функцияларды орындайды. Корреляциялық байланыстар механикалық және химиялық 
болып бөлінеді. Механикалық корреляциялық байланыстардың мысалы — жұмыс істейтін 
жүрек пен өкпенің, ішектің және іргелес органдардың-бауыр, асқазан және т. б.д. химиялық 
корреляция медиаторлар мен басқа биологиялық белсенді заттарды қамтитын 
«байланыстырғыштарды» қолдану арқылы жүзеге асырылады. Химиялық корреляция 
байланыс және қашықтық болуы мүмкін. Контактілі өзара әрекеттесу кезінде 
мембраналардың іргелес бөліктері протоплазма мен биологиялық белсенді заттармен 
алмасады. Қашықтан әрекеттесу ақуыз табиғатындағы химиялық заттар — гормондар мен 
олигопептидтер көмегімен жүзеге асырылады. 
Жалпы реттеу дегеніміз-бір құрылым немесе процесс басқа құрылымды немесе процесті 
бүкіл ағзаның мүдделеріне бағыттаған кезде жүретін процесс. Реттеу – жүйке, гуморальды 
және нейрогуморальды әдістермен жүзеге асырылады. Гуморальды реттеу дене 
сұйықтықтарында айналатын заттар — қан, лимфа, цереброспинальды, тіндік және т.б. 
есебінен жүзеге асырылады және салыстырмалы түрде баяу жүзеге асырылады. Баяу 
реттеумен қатар жылдам — жүйке-реттеу де бар. Жалпы организмде гуморальды және 
жүйке реттелуі нейрогуморальды реттеу түрінде болады. Ол гуморальды факторлардың 
жүйке орталықтарына бастапқы әрекеті арқылы жүзеге асырылады, олар жүйке жолдары 
арқылы перифериялық органдарға әсер етеді. 
Рефлекс-бұл жүйке жүйесінің көмегімен жүзеге асырылатын әртүрлі әсерлерге дененің 
реакциясы. Рефлексті тудыратын фактор-бұл ағзаға сыртқы және ішкі ортадан әсер ете 
алады. Яғни өзін — өзі реттеу.Бұл функцияның қалыпты белсенділікті қамтамасыз ететін 
деңгейден ауытқуы және, ең алдымен, жасушалық метаболизм бұл функцияның бастапқы 
деңгейге оралуына себеп болатын тіршілік формасы болып табылады. Жоғары деңгей 
адамның мінез-құлық әрекетінің, оның әлеуметтік және психикалық белсенділігінің 
нәтижелері болып табылады. Рефлекс және функционалды жүйе тіршілік әрекетінің бірлігі 
ретінде әрекет етеді: рефлекс — шағылысқан әрекеттің бірлігі, ал функционалды жүйе — 
өзін-өзі реттеу процестерінің бірлігі ретінде көрініс табады. Функционалды жүйелердің 
жалпы теориясы бірнеше ережелер негізінде құрылады. Бейімделу нәтижесі мінез-
құлықтың жүйелік факторы болып табылады. Метаболикалық нәтижелер: соңғы өнімдер 
метаболикалық реакциялардың барысын тоқтатады немесе керісінше жеделдетеді және 
денеге пайдалы нәтижелер әкеледі. Белсенді метаболикалық процестердің арқасында 
ағзаның ішкі ортасында белгілі бір заттарды тұтыну немесе жинақтау үнемі жүреді. Бұл тірі 
заттардың тағамдық, жыныстық, экскреторлық, қорғаныш және басқа да биологиялық 
қажеттіліктерін құрайды, оларды қанағаттандыру тірі заттардың қоршаған ортаға белсенді 
әсерін талап етеді. Гомеостатикалық нәтижелер қанның және дененің басқа сұйық 
ортасының, қоректік заттардың, гормондардың, олигопептидтердің, нейротрансмиттердің 
және т.б. деңгейімен ұсынылған. жануарлар мен адамдардың мінез-құлық белсенділігінің 
нәтижелері жетекші метаболикалық, биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға 
бағытталған. Мінез-құлық қызметінің нәтижелері сонымен қатар организмнің 
метаболикалық және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға кедергі келтіретін факторлар 

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан 
болып табылады, олар тірі тіршілік иелері өз іс-әрекеттерінде болдырмауға немесе жеңуге 
тырысады.
Өзіндік реттелуге мысал. Жалпы алғанда, әртүрлі функционалды жүйелердің өзара 
әрекеттесуі уақыт өте келе бір функционалды жүйенің қызметі басқасымен алмастырылған 
кезде көрінеді. Бұл принцип тамақтану, ас қорыту және секреция процестерінде анық 
байқалады. Азық — түлікті іздеу мен табуды анықтайтын функционалды жүйе тамақ ішкен 
кезде функционалды жүйенің қызметімен алмастырылады, оның нәтижесі ауыз қуысында 
тамақты өңдеу болып табылады, ол жауапты нәтижемен-жұту актісімен аяқталады. 
Асқазандағы тамақты механикалық және химиялық өңдеу процестері-он екі елі ішекке 
тамақтың түсуі келесі функционалды жүйенің белсенділігімен анықталады. Аш ішекте 
қоректік заттарды өңдеу олардың сіңуімен аяқталады, содан кейін ас қорыту функционалды 
жүйелері өзгереді, оның ішінде осы қызметтің соңғы нәтижесі — қажетсіз өнімдерді 
шығару актісі – зәр шығару және дефекация актілері. Функционалды жүйелердің дәйекті 
өзгеруінің ұқсас процестері тыныс алу, шығару, қан айналымы, мінез-құлық процестерінің 
динамикасында байқалады. 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: