семалардың қосылуы болып шығады” (108. 84). Сөз мағынасы
тарылғандықтан ол өзінің алдыңғы компонентімен босаралықпен
байланысуы мазмұн межесінен шығады. Aл керісінше, бірігіп жазылатын
сөздерде
mac мағынасы кеңейеді, яғни қатты зат семасы сақталады да,
таудың жынысы, үлкенді-кішілі бөлшектері деген семалары көмескіленеді.
Сөйтіп, алғашқы анықтаушы сыңары селбеседі. Бұған терминдік атау
болуы біріктіруді тездеткен. Дегенмен жоғарыдағы
mac сыңарлы КС-
дердің универб формасына көшуі мүмкін болмайтын құбылыс емес.
Сол сияқты,
mac негізді идиомалар бар. Мысалы:
maс бауыр, mac
жетім, mac жүрек, mac керең, mac қараңғы, mac маңдай, mac түйін, mac
бұлақ, mac емшек т.б. Проф. Р.Сыздықова бұл қатарға байланысты былай
дейді: “тас зат есім ретінде қолданылуынан басқа, етістік, сын eciм, үстеу
сияқты сөздердің алдынан келіп, заттық ұғымда емес үстеулік мәнде
қолданылады, тас сөзі монғол тілінде “мүлдем, әбден, мықты” деген
мағынада жұмсалады. Қазақ тілінде өзге сөздермен еркін тіркесу
қабілетінен айырылған бұл көне сөз тек белгілі тіркес құрамында тұрып,
қолданылу кұқын сақтап қалған” (111. 150).
Біздіңше, бұл құнды пікір
mac жетім, mac керең, тас қараңғы, mac
түйін тіркестеріне қатысты. Ал
mac 6ayыр, mac жүрек, mac емшек, mac
бұлақ, идиомаларындағы сөз болып отырған компонент –
mac сияқты
“қатты”, “суы* “меңіреу”, “қатыгез”, “мейірімсіз” деген ауыспалы
мағынаға көшкен, тілдің өз ішіндегі транспозиция жемісі. Уәжделген
коннотат пен денотаттық атаудан (К1Д1) тұратын атаулық фразеологиялық
тіркестер (номинативная фразео- сочетания) универбтену алдында. Мұнда
тау жынысының “қатты” деген дифференциалдық белгісі “суық” деген
коннотат мағынаға көшіп, экспрессивті мәнге ие болған. Мысалы:
Апырай,
үйінен қара су татқызбайтын нағыз mac бауыр сараңның өзі болмаса нетті!
(Баязитов С., Алтын.);
Таупиқ, бейшара mac жетім болып қала берді
(Аманшин Б., Көк жар. );
Тас жүрекпін деген жауынгерлердің де жүрегі
майда тілмен жібірліктей болды (Аялы жандар);
Іңгәлаған үн mac керең болса
да, ана жүрегін қалай ғана жараламас екен (Мәдиев Б., Өрендер.);
Кұдық
жұтқан mac маңдай Тасмағамбетке ұқсап, өмірмен мезгілсіз ерте
ажырасқаннан сақтасын (Сәрсенбаев О., Жиде.);
Бұғыбай mac түйін болып
жөнделіп отырды (Омаров С., Өмір.).
Сөйтіп,
mac сөзінің ауыспалы мағынасы монғол тілінде “мүлдем”,
“мықты”, “әбден” дегенді білдірсе де немесе “қатыгез”, “суық”,
“мейірімсіз” мағынасына ие болса да, валенттілігі шектеулі, санаулы
идиомалар
құрамында ғана кезде с е тін, эмоционалды-экспрессивтік
реңкі басым, сондықтан бөлек тұлғаланатын сөзформа болып табылады.