Нуржігіт Алтынбеков
349
мемлекетінің сауда, қолөнер, мәдениеті дамыған басты қалаларының бірі болған.
Негізгі еңбегі «Құтадғу біліг» (Құтты білік) - түрік тілінде жазылған алғашқы
мәдени-эстетикалық, философиялық дастан. Ол- қазіргі түркі тілдес халықтардың
Орта ғасырлардағы тарихы, қоғамдық саяси өмірі, ғылым мен әдебиеті, әдет-
ғұрпы, жалпы
алғанда, мәдениеті жөнінде қыруар мол деректер бар туынды.
Ж. Баласағүнның ойынша, Дүние жер, су, от, ауадан тұрады. Адам баска
тіршіліктерге қарағанда, ерекше жаратылған пенде. Оның жан-дүниесінен өнер,
білім, ақыл-ой, көңіл, ұятты табуға болады. Соңынан ұлы Абай да осы рухани
құндылықтарға үлкен мән берген болатын. Әсіресе таным, білім мәселелерін
ойшыл жоғары орынға кояды:
«Білім биік, ақыл ұлық,
Білімсіздік - ауру...», - деп қорытады ұлы ойшыл.
Дастанның арқауы ретінде 4 қағиданы көрсетуге болады.
Біріншісі - әділеттілік, өйткені мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ
жаратын әділ заңдар болуы кажет. Баласағұнның айтуынша, кісіге үш дүние
пайдалы: Ізгі іс немесе мінезі түзулік. Екіншісі - ұят, үшіншісі - әділдік. Бұл үшеуі
арқылы адам шын бақыт табады. Ісі ізгі болса, бүкіл халық сүйеді. Ісі әділ болса,
төрге шығады.
Екіншісі - бақ-дәулет. «Барлық ізгі нәрсені байқап көр», дейді ұлы бабамыз.
Үшіншісі - ақыл-парасат. «Білік берді — адам бүгін жетілді,
«Ақыл берді – талай түйін шешілді».
Төртінші – қанағат – ынсап:
«Дүние сүйікті болғаны үшін бүкіл айыбы
Саған игілік болып көрінеді, ей, елден асқан кымбаттым!
Нуржігіт Алтынбеков
350
Кімде-кім дүниеге көңіл байласа,
Тіршілігі оған ауыр тауқымет әкеледі».
Ойшыл осы төрт құндылык - әділет, дәулет, қанағат, ақыл -бір-бірімен
үндескен жағдайда ғана ел бақытқа жетеді деп қорытады.
«Құтты біліктегі» «білік» сөзінің екі мағынасы бар. Оның бірі «білім» болатын
болса, екіншісі - «билік ету», «елді басқару». Соңғы мағынада ойшыл:
«Бек халықты тек білікпен сендірер,
Барлығын да акылына жөңдірер,
Дана келсе елді ұзақ билегің –
Заңды ұстап, бұрсын елге бүйрегің», - дейді. Өзінің дүниеге деген көзқарасында
Ж.Баласағұн рухты бірінші орынға кояды. Адам - акыл-парасаты бар ерекше пенде,
ақыл адаммен қоса жаратылады. Сондықтан дүниеде адам зерттеп білмейтін
нәрсе жок. Адамның ақыл-парасаты құдіретті:
«Ақыл - шырақ, қара түнді ашатын,
Білім - жарык, нұрын саған шашатын.
Кісі ұланы қара жерге қол салды,
Көтерді бәрін, білімін ол қолданды».
Өзінің шығармасында Ж.Баласағүн имандылық, әдептілік, жалпы тәлім-тәрбие
жөнінде де тамаша өсиеттер калдырды. Оның ойынша, адамдардың карым-
қатынасында үш жаман нәрсе бар. Олар: жауыздық істеп, мәмілеге келмей
қасарысып тұрып алу, яғни қазіргі тілмен айтқанда, компромиске, келісімге келмеу;
екіншісі -жалған сөзбен шұғылдану. Тіл, бір жағынан, адамды білікке жеткізсе,
екінші жағынан, адамды өмірден әкетуі мүмкін; үшіншісі -сараңдық: «Дүние
жинайды, жемейді, артында қалады», - деп қорытады ойшыл. Жалпы алғанда,
ойшыл аскетгік өмір салтын жақтайды. Оны біз мына сөздерден байқауымызға
болады:
«Баянсыз Дүние қылығын ұқтырады:
|