Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
127 формалары қалпына келтірілді. Алқа-қотан қос сөзінің құрамындағы ең соңғы ал түбіртегі қандай лексикалық мағына береді? «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» ал ұстау, көтеру; бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу мағыналарын береді. Бұл мағыналар алқа-қотан қос сөзінің мағыналық мазмұнымен мүлде қабыспайды. Сонда қалай болғаны? Мүмкін, тығырықтан дауыстылар мен дауыссыздардың түпкітектерін (архетиптерін) табу құтқаратын шығар. а әуелден архетип дыбыс, ал л-дің архетипі – р. Қалпына келтірілген *ар формасының сөздіктегі мағынасы – адамгершілік қасиет немесе ұят. Бұл мағына да талданып отырған сөздің мағыналық мазмұнымен үйлеспейді. Енді мағыналық мазмұнның өзіне оралалық: айнала, дөңгеле. Құрамында ар морфемасы бар, дөңгелену мағынасын беретін сөз бар ма деген сұрақ туады. Ондай сөз бар: шар – өз диаметрінен дөңгелене айналудан пайда болған геометриялық дене; осы геометриялық дене формалас зат. Шыр айналды фразеологизмі құрамында ар түбіртегі болмаса да, бір орында тұрмай дөңгеленді мағынасын береді. Циркульдің шеңбер сызатын құрал екендігі, цирктің әрқашан дөңгеленіп келетіні екінің біріне белгілі. Бұл мысалдардан дөңгелек ұғымы ш дауыссызы мен онымен түп- төркіні бір тс(ц) аффрикатында сақталғандығы анықталды. Алайда мағыналық мазмұнында дөңгелек ұғымы бар шар сөзі екі түбіртекке бөлінеді: ша+ар>ш+ар. Дүние жүзі тілдерінде ша түбіртегі күн ұғымын беретіндігін ғылыми еңбектерімізде дәлелдеп берген едік. Тарихи даму барысында ша (күн) түбіртегінің әрбір заттық белгісі бір-бір сөзге айналған. Күннің бір белгісі – дөңгелектігі. Олай болса, ша формасының дөңгелек ұғымын беруі заңды. Көне түркі жазба ескерткіштерінде ұшырасатын ар~ер формалары бір нәрсенің, үдерістің болу мүмкіндігін мегзейтін, растайтын көмекші сөз. Жинақтап айтқанда, алқа-қотан қос сөзінің алғашқы үш түбіртегі: ша+ар+уқ айнала дөңгелене отыру ұғымын береді. Диалектілерде шар – шарық қайрақ, шарғы жіп, домалақтаған жіп. Мағыналарын былай қойғанда, соңғы тіркестегі сөздің формасы да үйлеседі. Тұтас алғанда: *ша+ар+уқ+ақ+от+ан (алқа-қотан) – лаулап жанған оттың айналасында дөңгелене отыру ұғымында жұмсалған. Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 128 Байырғы лексикалық мағынасы толық ашылып, уәжі айқындалған алқа-қотан қос сөзі алғашқы қауымдық қоғамды еске түсіреді. Алғашқы қауым адамдары күндізгі ауыр бейнеттен кейін кешкілік лаулатып от жағып, айнала дөңгелене отырып, әңгіме-дүкен құрған. Көңіл көтерген. Тарихқа белгісіз сол бір аса ежелгі заманнан естелік ретінде халық жадында сақталып қалған кәрі сөз. Талданып отырған сөздің фоно-морфо-семантикалық өзгерістері қандай-қандай ішкі және сыртқы факторлардың негізінде жүзеге асқан? 1) Ең соңғы түбіртек – ан – есімдер мен етістіктерден, ара- тұра өзге сөз таптарынан да есім жасайтын көне жұрнақ. От – қимыл-қозғалысқа түсетін зат. Оған –ан жұрнағы қосылғанда ғана материалданады, заттық сипат алады, оттың жанып жатқан кезі ойша топшыланады. Аталған қос сөздің алғашқы мағыналық мазмұны қолданыстан шығып, уәжі ұмытылғаннан кейін жұрнақ түбірге сіңіскен. Мұны сіңісу құбылысының жемісі дейміз. 2) Лексика-семантикалық мағынасы жойылғаннан кейін ақ түбіртегі екіге жарылған: а сыңары алдындағы түбіртекке сіңіссе, қ сыңары кейінгі түбіртекке сіңіскен. Түбіртек тарихында мұндай жағдай жиі ұшырасады. Мысалы, тәуелдік жалғауының үшінші жағы, толық формасы –ын екіге жарылғанда алғашқы бөлегі – ы тәуелдік жалғауы үшінші жағының міндетін одан әрі атқара берген де, екінші бөлегі н септік жалғауларының құрамына жылысқан (Жоғарыда айтылды. Б.С.). Бұл жерде де үнемдеу, сіңісу құбылыстарының ықпалы байқалады. 4) Тарихи даму барысында ар түбіртегі ал түбіртегіне айналған. Мұны көненің жаңаланған ізі деп бағалаймыз. 5) Ең соңында «дөңгелек» деген ұғым беретін ша түбіртегі элизияға ұшырап, айтылмайтын болған. 6) Сыртқы факторлардың әсерінен «лаулап жанған оттың айналасында» деген ұғым-түсінік мүлдем жойылып, халық санасынан шығып кеткен. Күрделі бір сөздің бойынан табылған өзгерістердің қыр-сыры, міне, осындай. Мұны «кейбір түбіртектердің (а+қ) дауысты сыңары да, дауыссыз сыңары да өлі элементке айналып, алғашқы сыңары алдыңғы түбіртекке, екінші сыңары өзінен кейінгі түбіртекке жылысып, әбден сіңісіп кетеді» деген тұжырымға мысал ретінде келтіріп отырмыз. 6) Кейбір түбіртектер сөздің басында немесе соңында үнемдеу заңының ықпалына ұшырап, мүлдем жойылып кетеді. Алайда оларды сөздің мағыналық мазмұнына, заттың, нәрсенің табиғи |