Тілеубаев шамек баянҧЛЫ

 
 
75 
сообщили, что киргизы очень спокойны, но голодают и просят помощи хлебом. 
Русское  население  мстит  им  за  прошлый  год,  не  останавливаясь  перед 
грабежами и убийствами. Особенно отличаются солдаты уволенные в отпуск и 
на работы. Многие из них взяли из частей винтовки и, собираясь группами в 20-
25  человек,  отбирают  у  киргиз  скот  и  другое  имуществе.  12  мая  4  солдата 
неизвестной пока части попросились пока сопровождать почту и на перегоне за 
с.Тюп встретили возчиков восточного общества, у которых эти солдаты забрали 
3 кошмы и кап ячменя, что подтвердил нам командир 3 роты 734 Саратовской 
дружины,  производивший  дознание.  Тот  же  командир  роты  сказал,  что  в 
Пржевальском  уезде  есть  много  дезертиров  и  особенно  отпускных  солдат, 
которые страшно мстят киргизам. Например один крестьянин берет себе киргиз 
в  работники,  а  другой  этих  работников  убивает.  Крестьяне  группами  ездят 
собирать киргиз, не останавливаясь перед убийствами. В с.Кольцовке есть один 
дезертир, бывший житель Сазановки, который сообщил, что целью их является 
вызвать  восстание  киргиз  для  того,  чтобы  их  перебить.  В  с.Григоровке 
крестьяне  сожгли  5  киргиз,  завернув  их  сначала  в  кошмы.  18  апреля  около 
Кольцовки подвергло с этой же участи 9 киргиз. Были случаи нападения партий 
русских на киргиз и в с.Быстрореченской (Пишпекского у.) 
...Далее  солдаты  еще  сообщили,  что  в  Пржевальском  уезде  из  отпускных 
солдат  сформированы  дружины,  которые  по  ущельям  к  Джаркентскому  у. 
посты для преследования киргиз и что в с.Рыбачьем существует раздор между 
русскими и киргизами из-за клевера, куда мы решили заехать. 
В с. Рыбачьем крестьянин Чешев сообщил нам, что Шабалинский комитет 
разрешил поливать клевер на киргизских землях и если не вернуться хозяйева, 
то  пользоваться  им.  Хозяев  же  до  сих  пор  нет,  они  все  в  гор.Пржевальске. 
Клевер  поливался,  но  теперь  приехали  киргизы  Столыпинской  волости  и  не 
дают  поливать,  хотя  это  не  их  клевер,  а  киргиз  Семизбелской  волости. 
Поливать  клевер  крестьян  уполномочил  Пржевальский  купец  Сулейманов, 
снявший здесь  по  пути  почтовые  станции,  для  которых  ему  нужно  заготовить 
клевер. 
...В  с.Сазановке  мы  узнали  от  прапорщика  сборной  роты  (он  же  был 
назначен  начальником  сборного  пункта  для  мобилизации),  что  в  уезде 
объявлено  мобилизация  всех  отпущенных  солдат,  кои  должны  быть 
сформированы  в роты и расставлены по поселкам и все роты, находящиеся на 
охране,  должны  прибыть  в  Пржевальск.  Когда  собрались  мобилизованные 
солдаты,  то  стали  говорить,  что  так  не  подходить,  так  как  хотя  их  и 
мобилизуют,  но  не  дают  ни  оружия,  ни  обуви  и  прочее  и  постановили  пока 
формированием  подождут  несмотря  на  то,  что  поступило  приказание 
приступить  к  строевым  занятиям.  Уездный  комиссар  Шебалинские  и 
Верненские  депутаты  выразили  им  и  начальнику  сборного  пункта 
неудовольствие  невыполнением  распоряжения  уездного  исполнительного  и 
военного комитетов г.Пржевальска. 
Мы прибыли в г.Пржевальск 23 мая и на другой день пошли на заседание 
военного  комитета,  где  попросили  разрешения  устроить  митинг  солдат.  На 

 
 
76 
следующий  день,  25  мая  митинг  открыл  т.Ястребчиков,  которой  сказал 
приветственное  слово  и  изложил  цель  нашей  поездки,  а  затем  приступили  к 
чтению постановления военной секции... 
В вопросе о примирении с киргизами обнаружилось два течения: солдаты 
– уроженцы России находят, что если местное русское население бросит месть 
и  грабежи,  то  все  успокоится,  семиреченцы  же  указывают,  на  то,  что,  почему 
же киргизы,  виновники  всех несчастьи, не пришли до сих пор с повинной.  На 
наш  вопрос,  возможно  ли  примирение,  если  киргизы  организуются,  выдадут 
русских пленных, которые еще есть, сдадут оружие, выдадут зачинщиков и от 
организации изъявят покорность протестов не последовало. 
На  этом  митинг  и  закончился,  так  как  начальник  гарнизона  капитан 
Шулешко  объявил,  что  войском  нужно  встречать  комиссара  Временного 
Правительства Шкапского. 
...Нам заявили некоторые члены местных организаций, что Шкапский и его 
помощники  в  Пишпеке  постановили  выселить  Пржевальских  киргиз  в 
Верненский  и  Нарынский  районы.  Видя  в  этом  противоположность  нашему 
наказу,  мы  26  мая,  утром  пошли  к  Шкапскому  –  спросить,  действительно  ли 
было постановление о выселении и как теперь вести пропаганду и примирение, 
а  также  был  ли  извещен  об  этом  постановлении  краевой  совет.  На  это 
Шкапский  сказал,  что  имеет  полномочия  Временного  Правительства  и  что 
краевой совет извещать было не так необходимо.  
...Заседание военного комитета было открытое и собрались много публики. 
Сначала  обсуждали  действия  некоего  Фадеева-Сергеева,  который  был  сначала 
очень  хорошим  организатором,  но  потом,  сойдясь  с  Шапуновым,  резко 
изменился.  Послан  он  был  на  Санташ  не  допустить  киргиз,  идущих  из  Китая. 
Постановление  о  его  посылке  с  отрядом  в  40  человек  состоялось  в 
с.Лизогубовке, где были Шебалин и представители других сельских комитетов. 
Основанием  послужил  (по  словам  Шебалина)  известия,  что  киргизы  идут  из 
Китая, ведут скот и мрут с голода, а крестьяне целой  бандой бросились на них 
с целью мести, о чем была записки от  волостей Лизогубовки и Соколовки  и  в 
этой же записке просили прислать им для руководительства Фадеева-Сергеева. 
Сформированный отряд в 40 человек по предводительством Фадеева-Сергеева, 
одного унтер-офицера и Шапунова (последний был как переводчик), отобрал у 
киргиз 1100 лошадей, 800 каров и множество баранов, пригнал весь этот скот и 
разделил между крестьянами с.Сазановки, Григорьевки и Покровки. Кроме того 
Фадеев-Сергеев брал от каждой киргизской юрты по 2 руб., отабрал у киргиз 3 
лошадей  и  продал  их  за  700  руб.  Шапунову.  Последний  сидел  в  тюрьме  за 
грабежи  и  избиения  киргиз,  освобожден  в  дни  свободы  и  сразу  же,  выйдя  на 
свободу, избил на улице сарта. Сведения о действиях этих лиц доставил некто 
Волков  (вероятно  крестьянин  из  с.Лизогубовки,  о  нем  будет  сказано  дальше), 
но  впоследствии  этот  же  Волков  стал  защищать  их.  Есть  подозрение,  что 
Волков  их  соучастник.  Дело  решено  передать  в  следственную  комиссию 
уездного комитета. 

 
 
77 
Какие  меры  принимались  против  нашествия  киргиз  из  Китая.  Шебалин 
говорит,  что  как  только  узнали,  что  они  идут,  то  сразу  же  поставлены  были 
заставы в ущельях. Капитан Шулешко говорит, что это было решено в уездном 
исполнительном комитете коим и поручено полковнику Гейцигу сформировать 
отряды  и  он  не  считаясь  с  военным  комитетом,  выслан  отряды  солдат  и 
казаков.  Крестьяне  страшно  киргиз  обирали.  Командир  2  роты  243    дружины 
говорит,  что  рота  во  время  не  пришла,  опоздала.  Казак  говорит,  что  отряд  их 
был  в  40  человек,  а  киргиз  около  5000  человек,  последних  загнали  в  ущелье, 
местные солдаты и крестьяне их грабили и даже брали кошмы с завернутым в 
них  детьми  и  неизвестно  куда  девали.  Шебалин  говорит,  что  он  поехал  в 
с.Валерьяновку,  заметил,  что  все  мужчины  куда-то  ушли  и  что  в  поле  были 
видны головы спрятавщихся мужчин. В селе остались одни женщины, которые 
варили  для  казаков  самогонку.  Валерьяновцы  отобрали  от  киргиз  баранов  на 
16000  руб.  Солдаты  говорят,  что  крестьяне  сразу  бросились  к  пришедшим 
киргизам  под  предлогом  взять  их  в  работники,  но  были  вооружены  топорами, 
косами,  вилами  и  камнями.  Солдаты  их  не  допускали,  но  Гейциг  и  Шебалин 
приказали  крестьян  допустить  и  тогда  крестьяне  их  перебили  и  забрали  все 
имущество киргиз. Остался на месте избитым даже ребенок.  
Кем  же  выдано  населению  оружие.  Шебалин  говорит,  что  в  январе  ездил 
просить о выдаче оружия населению, что и было разрешено. Оружие вез один 
прапорщик и по дороге говорил крестьянам, что везет для них оружие. Оружие 
было  роздано  по  селениям  –  всего  400  русских  и  150  итальянских  винтовок. 
После раздачи последовал приказ не раздавать оружия и вскоре другой приказ 
–  отобрать  выданное.  Верненский  губернатор  прислал  оружие  для  выдачи 
населению  в  случае  надобности  и  вот  теперь,  во  время  мобилизации  роздано 
населению 450 винтовок и 15000 патронов...» 
                      Депутаты.  //«Наша газета» № 47-49. [205].  
 
«Резолюция  соединенного  заседания  мусульманских  организаций 
г.Ташкента, происходившего 20 августа 1917 года по вопросу о положении дел 
в Семиреченской области. 
В  дни  когда  Россия  сбросила  с  себя  иго  произвола  и  бесправия,  когда 
лучшие  и  честные  сыны  ее  проповедуют  идею  равенства  и  братства,  мы, 
мусульмане,  являемся  свидетелями  ужасных,  жестоких  и  позорных  насилии, 
грабежей  и  убийств,  совершаемых  над  мирным  и  безоружным  киргиз-
кайсакским  населением  Семиреченской  области.  Это  кровавая  вакханалия, 
начавшаяся при представителях старой власти, проводивших свою преступную 
политику  разъединения  народностей  и  натравливания  их  друг  на  друга,  была 
эта понятна, но не понятно ее продолжения теперь, когда у власти стоят лучшие 
люди свободной России. Если считают, что киргизы в чем то виноваты, то нам 
кажется,  что  для  искупления  своей  вины  было  достаточно  тех  десятков  тысяч 
жизней,  которые  они  принесли  в  жертву.  Если  же  озверевшие  люди  считают 
что  этого  мало,  и  новая  революционная  власть  не  примет  немедленных  мер, 
изложенных  ниже,  то  тогда  пусть  знают,  что  киргизы  и  вместе  с  ними 

 
 
78 
многомиллионное  мусульманство  до  конца  жизни  не  забудут  этого  зла  и 
завещают его своим потомкам... 
Председатель заседания: Т.Норбутабеков. 
Секретари: 1) И.Сейфульмулюков, 2) Б.Баязидов.» [206]. 
 
 
«Копия телеграмм, поступающих в Министерство Внутренних Дел 
 
Из Верного от 28 августа 1917 года  
Председателю Совета Министров 
 
Семиречье  до  сих  пор  еще  крестьянское  население  производит  насилия, 
грабежи,  убийства  над  киргизами;  принятые  краевыми  и  местными  властями 
меры  не  дали  никаких  результатов,  ибо  крестьяне  никакого  не  признает, 
реальной  силы  области  нет.  Случай  убийства,  грабежи  бывают  почти 
ежедневно.  Обсудив  этот  вопрос,  происходящий  Верном  областной 
Мусульманский Совет постановил сообщать таком положении высшим властям 
и  общественным  организациям,  приложив  для  иллюстрации  копию  последней 
телеграммы  из  Кутемалдов  Пржевальского  уезда  от  27  августа,  гласящую 
следующее:  «13  августа  на  возвращающихся  из  сыртов  местности  Учтык 
напали 20 человек вооруженных Покровских, Барскаунских крестьян, убили 42, 
ранили  15  киргиз,  оставшихся  живых  часть  возвратились  обратно,  а  часть 
прибыли  Тонский  Комитет,  отобрано  скота  2100  баранов,  30  лошадей,  10 
верблюдов,  ограблено  имущество,  обобрано  10  кусков  серебра  джамбы,  300 
зер.  серебра  7600  рублей  деньгами.  Прошу  Вашего  содействия  оградить  всех 
нас от нападения шаек грабителей. За председателя Тонского Комитета Байгазы 
Кунтуев». Съезд  просит  Вас принять экстренно энергичне меры прекращению 
безконечных  насилий,  убийств,  грабежей  крестьян.  Киргизы  Пржевальского, 
Джаркентского уездов и без того мрут от голода, ибо крестьяне категорически 
не дают хлеба в отместку за прошедший мятеж.  
 
1108.  Председатель  съезда  Джайнаков  (Перед  Нач.  Ком.  Канц.  Министра 
председателя 30 августа с.г. за № 4909)» [207].
 
 
 
 
 
«В Семиреченский Областной Киргизский Комитет 
Уполномоченных киргиз Пржевальского уезда  
Ишеналы Арабаева и Касыма Тельтаева 
ПРОШЕНИЕ 
27 октября 1917  года.                                                                        г.Верный. 
 
Киргизское  население  Пржевальского  уезда,  искренно  желая  через 
посредство  должностного  авторитетного  лица  исправить  свое  отношение  с 
русскими  крестьянами,  которые  носит  прошлогодних  печальных  событии, 
имеют  к  ним  неприязненное  отношение,  исходатайствовало  открытии 

 
 
79 
должности Временного Участкового Комиссара. Желание и стремление киргиз 
сблизится  с  крестьянами  и  урегулировать  отношение,  пока  безрезультатно  и 
надежды  на  успех  нет,  так  как  наш  Тонский  районный  участковый  комиссар 
гр.Тюков несколько не пользуется среди крестьянского населения авторитетом 
и  в  добавок  к  этому  даже  боится  посещать  крестьянские  селения  и  вести 
агитацию по умиротворению отношения. 
Вопрос продовольствии тесно связан с умиротворением отношения киргиз 
и крестьян, а потому, киргизы  уже потеряв всякую надежду на существование 
ждут поголовной неизбежной смерти от голода и холода.  
Гражданин  Тюков  проживая  в  селении  Кольцовском  не  совершает 
разъезды  по  своему  району,  а  потому  не  может  видеть  тех  бедных  киргиз, 
которые  уже  голодают,  находятся  на  краю  голодной  смерти  и  для  спасения 
жизни просят поспешной помощи. 
Полагая,  что  отношение  киргиз  с  крестьянами  может  сблизить  лицо, 
знающее нравы и обычаи киргиз и крестьян, так же пользующееся авторитетам 
или  способное  приобрести  авторитет  постепенным  общением  с  народом, 
просим  ходатайство  киргизского  областного  Комитета  об  освобождении 
гр.Тюкова от обязанности Участкового Комиссара и о назначении на его место 
прапорщика В.З.Зломанова в котором мы видим весьма талантливого, опытного 
и авторитетного человека. 
И.Арабаев, К.Тельтаев.» [208].  
 
Кӛтерілістің  соңын  ала  империяда  қалыптасқан  аумалы-тӛкпелі  саяси 
жағдай  Жетісу  жеріне  байланысты  ұлыдержавалық  күштердің  кӛздеген 
мақсатын  іске  асырмай  тастады.  Бірақ  олар  бұл  арманын  тез  арада  ұмыта  да 
қойған жоқ-тын. 
Момақан  «бұратаналардан»  мұндай  қарсылық күтпеген  патша  үкіметі кез 
келген басқа облыстардан шыққан бас кӛтерулерді аяусыз жаншып басуға әзір 
тұрды.  Міне,  осындай  жағдайда  отаршыл  әкімшіліктің  қанды  қимылына  шек 
қоятын  әрекеттер  жасау  керек  болды.  Сол  тұстағы  қалыптасқан  саяси  жүйе 
шеңберінде  ондай  істі  Мемлекеттік  Дума  арқылы  жүргізу  мүмкін  еді.  Сол 
жылдың  қырқүйегінде  Ә.Бӛкейханов  Петроградта  «қазақ  арасында  болған 
кӛңілсіз  оқиғалар  жайынан  мағлұмат  жинап,  соларды  депутаттарға  қорытып 
беріп,  үкімет  орындарына,  яғни  бас  министрге,  соғыс  жӛне  ішкі  істер 
министріне  Түркістан  мен  Дала  облыстарында  патша  Жарлығын  орындау 
барысында  жіберілген  заңсыздықтарды  түзету  үшін  қандай  істер  атқарылып 
жатқандығы жӛнінде сұрау салып, 30 депутат қол койған (мұсылман фракциясы 
мен  кадет  партиясы  атынан)  депутаттық  сауалнама  түсіртеді.  Сондай-ақ  бүл 
мәселені  Дума  мәжілісінде  қарауға  даярлық  барысында  Ә.Бӛкейханов 
Түркістанға Мемлекеттік Дума мүшесі Шәкір Мұхамедияровтың келіп қайтуын 
ұйымдастырады [209]. 
Бұған  дейін  Дума  мүшесі  А.Ф.Керенский  мен  Думадағы  мұсылман 
фракциясының  тӛрағасы  Қ.Тевкелев  Думаның  тапсырмасымен  «кӛтеріліске 
байланысты оқиғалармен болған жерінде танысу» үшін қыркүйектің ортасында 

 
 
80 
Түркістанға  келіп  қайтады.  Ал  Мемлекеттік  Дума  Түркістан  мен  Далалық 
облыстардағы  болған  қайғылы  оқиғаларды  13  желтоқсандағы  жабық  (құпия) 
мәжілісінде  қарайды.  Мәжілісте  баяндамамен  сӛйлеген  А.Ф.Керенский 
Түркістан  мен  Далалық  облыстарда  1916  жыл  ойранын  ұйымдастырған  және 
бастан аяқ «бұл іске жауапкер тек патша ӛкіметі» деп мәлімдейді. 
Осы  арада  кезінде  қазақ  саяси  тобының  кӛтерілістен  кӛп  бұрын-ақ  айтып 
ескерткен жағдайын, қазақ елінің ұлттық мүддесінен алыс тұрған Керенскийдің 
де  объективті  факті  есебінде  мойындауға  мәжбүр  болғанын  айта  кеткеніміз 
жӛн.  Керенский  мобилизация  кезінде  60  жастағы  кедей  егде  адамдардың  30 
жастағы  жас  болып  жазылып,  керісінше  25—30  жастағы  бай  балаларының  50 
жастағы адам болып жазылып кеткенін, мұны істеп отырған орыс шенеуніктері 
мен парақор қазақ пен қырғыз атқамінерлері екендігін айтады. 
Сонымен,  16-жылғы  аласапыран  оқиғалар  қазақ  коғамында  империялық 
озбырлықпен  күресте  екі  кӛзқарас  және  ұстанымның  бірдей  бой  кӛрсеткенін 
байқатты.  Олардың  бірі  батырлар  бастаған  қол  жасақтап,  елдің  еркіндігін 
білектің  күшімен,  найзаның  ұшымен  қорғау  әрекеті  еді.  Ӛткен  ғасырлардан 
келе  жатқан  бұл  белгілі  әдіс  16-жылғы  қиын-қыстау  заманда  тағы  да  ӛзін 
білдіреді.  Басқа  жол,  басқа  әдісті  әлі  танып  білмеген  қарапайым  халықтың 
басым  бӛлігі  ӛз  батырларының  соңына  ергенде  мұндай  әрекеттің  арты  немен 
аяқталатынын  әуелде  жақсы  түсіне  алмады.  Олардың  ӛз  арасынан  хан  сайлап, 
хандық құру әрекеті феодалдық-патриархалдық қоғамдық қатынастардың әлі де 
болса күшінде екендігінің кӛрінісі еді. 
1916-жылғы оқиғалар, сонымен бірге қазақ пен қырғыз қоғамында ұлттық 
бостандық  үшін  күрестің  жолдары  мен  әдісіне  қатысты  жаңа  кӛзқарас  және 
ұстанымның  қалыптасып  қалғанын  да  кӛрсетіп  берді.  Оны  ұстанушы  ұлттық 
саяси  топ  Жетісу  жеріндегі  билік  пен  этносаралық  қатынастардың  ашықтан-
ашық  келімсектердің  пайдасына  шешіле  бастағанын,  сондай-ақ  қарсы  тұрған 
жүйенің  күші  мен  айласы  да  бұрынғыдан  мүлдем  басқа  екендігін  ескере 
отырып,  күрестің  жаңа  түрі  мен  әдісіне  кӛшу  қажеттігін,  мұндай  мақсатты 
әрекеттің базалық негізі ұлттық саяси тұтастық болып, сол арқылы ұйымдаскан 
әрі жүйелі әрекетке кӛшу екендігін халыққа жеткізуге тырысты. 
Оқиғалар  ағымы  екінші  кӛзқарастың  сол  тарихи  кезеңдегі  ұлт  мүддесіне 
сәйкес  келетіндігін  кӛрсетіп  берді.  Ұлттық  саяси  топ  ӛз  ретінде  жаңа  заман, 
жаңа ӛзгерістердің келе жатқанын түсіне отырып, енді белсенді әрекетке кӛшті.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
81 
3    ОТАРШЫЛ  ЖҤЙЕНІҢ  КӚТЕРІЛІСШІЛЕРДІ  РЕПРЕССИЯЛАУ 
ШАРАЛАРЫ.    КӚТЕРІЛІСШІ  ХАЛЫҚТАРДЫҢ  БОСҚЫНШЫЛЫҚҚА 
ҦШЫРАУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТАҒДЫРЫ 
 
3.1  Оккупациялық  режим  мен  қоныс  аударушылардың  кӛтерілісті       
басу шаралары 
Кӛтерілісінің      бет    алысынан  қатты    қаймығып,    шошынған    Жетісу  
облысының    әскери    губернаторы    Фольбоум    шұғыл    шаралар    қолдана  
бастады.    Осы  шаралардың  барысында  кӛтерілісті  басу  үшін  Фольбаумның 
басшылығымен  «Әскери  сойқан»  операциясы  ұйымдастырылды.  Осы    шұғыл  
шаралардың  нәтижесінде  кӛтерілісшілердің  қандай  қырғынға  ұшырағанын,  
патша    жендеттерінің    халықты    аяусыз    жазалап,    тонаушылыққа    салғанын  
Верный  округтік  сотының  ерекше  маңызды  істері  жӛніндегі  тергеушісіне  
Қарқара    мен    Қарақолдағы    (Пржевальск)    жазалау    шараларын    тікелей  
жүргізген  казак  жүздігінің  хорунжиі  Фон-Берг  пен  ротмистр  Кравченконың   
берген  жауабынан  анық  байқауға  болады:  «... Түп  ӛзенін  құлдилай  жүрдім.  
Түнгі  сағат үш  жарымда,  8-10 шақырым  жүрген  кезде  жолдың  оң  жағында  
қаптаған    отты    кӛрдім.    Онда    қазақтардың    орналасқанын      бірден    біліп,  
оларға    шабуыл    жасау    үщін    таңның    атқанын    күттім.    Таңғы    сағат    бесте  
менің    отрядым      дыбыс    шығармай    ӛзеннен    ӛтіп    шабуылға    ұмтылды.    Ең  
әуелі  екі  күзеттегі  қазақты  ӛлтірдік.  Оның  айғайынан  оянған  қазақтар  киіз  
үйлерінен    атып    шығып,    жӛн-жосықсыз    ата    бастады.    Соған    қарамастан  
«Ура»  деп  шабуылға  бастадым  да  ереуілшілерді  қылыштауға  кірістім.  Бұл  
ауылда    50-ге    тарта    адам    ӛлді,    қалғандары    мал-мүлкін    тастап    тауға  
тығылды  ...    Бұл    ауылдың    шаруасын    бітірген    соң,    таңғы    сағат    8-де    ары  
қарай    жүріп    кеттім.    Түп    ӛзеннің    оң    жағалауында    тӛрт    шақырымдай  
жүргенде  мен  екінші  ауылға  тап  болдым ...  Мен  командамды  екіге  бӛлдім:  
бірі  жазықпен  жүрді  де,  екіншісі  сайды  құлдыйлай  алға  ұмтылды ....  Қоян 
–  қолтық      ұрыс    басталып    кетті.    Ұрыстың    соңында    біз    80    адамның     ӛлі  
денесін,  12 жаралыны  санадық.  Қалғандары  тауға  қашып  кетті.  2 берденка  
винтовкасын,  6 азиат  мылтығын  және  4-мыңға  жуық  малды  қолға  түсірдік 
...  Киіз  үйлерін,  баспаналарының  дымын  қалдырмай  құртып,  бұл  ауылдың  
да  шаруасын  бітірген  менің  отрядым  Түп  ӛзеннің  оң  жағалауынан  орманға  
кіріп,  Қарқараға  бағыт  алдық.  Жол  бойында  мен  тағы  да  4 қазақты  атып  
ӛлтірдім,    олардан    ―Смит-Вессон‖    үлгісіндегі    Башариннен    ұрланған  
револьвер  табылды.  10 киіз  үй  ӛртелді ‖.  Бұл  оқиғалар  10-шы  тамыздың  
кешінен    11-ші    тамыздың    кешіне    дейін    бір    тәулік    ішінде    болған    еді.  
Мұндай  оқиғалар  тамыздың  12-13-інде  де  жалғасты.  ― 1916 жылдың  12-13 
тамызы    күні    таңертеңгі    сағат    10-да    Қарқара    жазығының    оңтүстік-батыс  
жағын  ала,  жар  қабақтан  8 шақырымдай  жерге  қазақтардың   қалың   тобы  
жиналды.    Сантас    жақтан    және    жақын    маңдағы    ауылдардан    қазақтар  
жамырай    шықты.    Алыстан    ақ    туы    желбіреп,    маған    5  мыңнан    аса    топқа  
қарсы  шығып,  тосқауыл  қою  бұйырылды ‖ ...  деп  ары  қарай  оқиғаларды  
қалай    ӛрбігенін      айта    келіп:  ―  ...  Менің    кӛзіме    ақ    ту    кӛтерген    кәрі    атқа  

 
 
82 
мінген    қазақ,    әсіресе,    оның   үстіне    күнге    шағылысқан    күміс    жүгені    мен  
ертоқымы  оттай  басылды.  Оның  ерекше  маңызды  адам  екенін  аңғардым  
да,    винтовкамды    алып,    қарауылын    ―8‖-ге    қойып    басып    қалдым.    Қазақ  
қолын  бұлғаң  еткізді  де  туын  құлатып  алып,  таудан  тӛмен  қарай  домалай  
жӛнелді.  Одан  барып  қарасам  болыстың  белгісгі.  Александр  ІІІ-нің  алтын  
медалы    бар    екен,    қалтасынан    мӛр   мен    документ    табылды.    Адам    ӛлімін  
кӛрген    қазақтарды    үрей    биледі    де    қаша    жӛнелді,    қашқындарды    қуып  
жетіп,    қылышпен    кескіледі.    Ұрыс    нәтижесінде    мен    10  мың    малды,    40 
қамданған    түйені    жүгімен,    әрқайсысы    100  бастан    тұратын,    2  үйір  
жылқыны,  бірнеше  мылтықты  тартып  алып,  ротмистр   Кравченкоға  табыс  
еттім  ‖,–дейді    ӛзінің    рапортында    Фон    Берг  [210].    Кравченко    мен    Фон- 
Бергтің    айтқандарынан    осындай    кӛтерілісшілерді    қырып-жойған,    талан-
таражға  салған  оқиғалардың  талайын  хабар  алуға  болады.  Олардан  патша  
үкіметінің    кӛтерілісті    басуға    бар    мүмкіндіктерін    пайдаланғанын    және  
кӛтерілісшілерді    ешқандай    аяушылықсыз,    «шаш    ал    десе      бас    алатын»  
патша  жендеттерінің  жазалауға  білек  сыбана  кіріскенін  байқаймыз. 
Жетісу  облысындағы,  сондай-ақ  Қазақстан  мен  Орта  Азияның   басқа  
аймақтарындағы  кӛтерілістің  кеңінен  етек  жаюы  патша  әкімшілігін  қатты  
абыржытты.  Түркістан  ӛлкесі  соғыс    жағдайында  деп  жарияланды.  Ӛлкенің  
генерал-губернаторы    Куропаткин    «ешқандай    амалдардан    тартынбай,  
кӛтерілісшілерді      дереу    тұншықтырды»    талап    етті.    Жетісу    облысындағы  
кӛтерілісті  басып-жаншу  үшін  патша үкіметі 8 750 штыктан тұратын 95 рота, 
3900  қылыштан  тұратын  24  казак-орыс  жүздігін,  16  зеңбірек  пен  47 
пулеметтермен  жасақталған    жазалаушы    әскери    бӛлімдер    әкелінді  [211].  
Мұның    үстіне    Жетісуға    кӛшіп    келген    орыстарға    Куропаткин    мен  
Фольбоум    таратып    берген    2  мың    мылтықты    қоссақ,    қаруы    жоқ  
кӛтерілісшілердің  мүшкіл  халін  жазбай  тануға  болады [212]. 
1926 жылы кӛтерілістің 10 жылдығына жазған еңбектерінде Шестаков пен 
Ә.  Бӛкейханов:  «Қырғыз  патшаға  кісі  бермей  де  тӛбелесе  береді.  Ташкеннен, 
Самарқаннан,  майданнан  зеңбіректі,  оқ  жаудырғышты  әскер  бӛлімдері  қырғыз 
жеріне ағылады. Майданнан атты казактарды қырғыз үшін қайырады. Құр қол 
қырғыз  қарулы  әскермен  қарыса  алмайды,  қашады.  Алай  ӛтеді,  Қытай  ӛтеді. 
Қырғыз  қашқанда  орыс  та  жауынан  кекті  алады.  Ыстықкӛлдің  қабағында 
патшаның  әскері  мың  қырғызды  бауыздайды,  қашқан  елдің  бар  малын 
олжалайды,  нәрсесін  үлеседі,  қорасын  ӛртейді.  Тоқмақтың  аймағында  200 
қырғызды ӛлтіреді, 388 кісіні құлданады да, қашып бара жатыр деп 200-ін атып 
салады.  Келімсектің  қаласы  Белоботта  100  қырғызды  ұстап  алып,  Пісбекке 
алып  жүріп  жолда  атып-атып  тастайды.  Қырғызды  бауыздап,  қорасын  ӛртеп, 
жақсы іс қылып жүрмін деп жанарал патшасына білдіреді. «Қырғыздың малын, 
мүлкін барын таладық» деп те жазып  қояды. Қырғыздан жарты миллион сиыр 
тартып  алады  да  қалай  бағарын  білмейді.  Патша  ӛкіметінің  Қарақол,  Пісбек 
уезінде шапқан қырғыздың 53 мың үйі болады. Бұл қырғыздың үштен бірі»-деп 
кӛрсетеді  [213].
 
Қыркүйектің    соңы    мен    қазан    айында    Жетісу  
кӛтерілісшілерінің    негізгі    күші    жеңіліске    ұшырады.    Патша    жендеттері  

 
 
83 
кӛтерілісшілерді  ғана  емес,  сонымен  қатар  жай  бейбіт  халықты  да  аяусыз  
жазалады.    Кӛтеріліс    жеңіліс    тапқаннан    кейін,    оған    қатысушыларды,  
олардың  басшыларын  енді  қайтіп  бас  кӛтерместей  етіп ―сабақ‖ беру  үшін  
жазалаушы    отрядтарға    арнайы      тапсырма    беріліп,    олар    халықты  
бұрынғыдан    да    қатты,    аяусыз    қырып-жоюға    кірісті.    Ондай    нұсқауды  
Жетісу    әскери    губернаторы    Фольбоумның    жазалаушы    отрядтың  
бастықтарына    берген    телеграммаларынан    байқауға    болады:  «...Считайте  
малейшую    группировку    киргизов    кучами    уже    за    мятеж,    подавляйте  
таковой...  наведите  на  эти  волости  панику: при  первом  признаке  волнения  
арестуйте    хотя    второстепенных    главарей,    передайте    полевому    суду    и  
немедленно    повестье.    Никакие    гражданские    суды    в    этих    случаях    не  
должны    действовать  ...      Ну,    поймайте    кого-нибудь    из    подозрительных    и  
повесьте  для  примеру.  Я  уже  такое  распоряжение  сделал  всем ...» [214].
 
 
Осылайша  кӛтерілісші қазақ-қырғыздар  «ес  жимастай»  етіп  жазаланды.  
Отаршыл  жүйенің  жіберген  арнайы  дайындығы  бар  жазалаушы  әскерлерінің 
дені  дұрыс  қаруы  да  жоқ  кӛтерілісшілерді  қалай  қырғынға  ұшыратып  қазақ-
қырғыз  ауылдарына  ойран  салғанын  «Семиреченская  жизнь»  газетінің  1916 
жылдың  4  қыркүйегінде  авторы  белгісіз,  «Казак»  деген  бүркеншік  атпен 
жариялаған мына бір ӛлең жолдарынан кӛруге болады. Сондай-ақ қазақ-қырғыз 
кӛтерілісін  басуға  орыстан  басқа  да  ұлт  ӛкілдерінің  қатысқанын  байқауға 
болады.   
Хроника о казаке 
"К освобождению Сантаса" 
 
Вот Нек …. капитан 
Двинул роту на Сантас 
Разогнать киргизский стан 
Дай ему приказ 
   
Под командой у него 
   
Рота в сто штыков 
   
И пол сотни дунганов 
   
Вот отряд каков! 
Утром рано в 5 часов 
Выступил в поход 
Выслан конных дунганов 
И сам шел в перед. 
   
Он пришедшии в Кенбулак 
   
Кои о чем узнал 
   
И обходя ряды солдат 
   
Словом подбодрял. 
Вы ребято о знай дно 
Пути береги 
Подберемся мы к нему  
И пойдем в штыки 
   
Враг не выдержит штыка 

 
 
84 
   
Бросится бежать. 
   
А у нас смекалко та: 
   
Пулей догонять 
Знаю, что не устоить 
Дикая Орда, 
И от пули побежить  
Где и кто – куда. 
   
Я писал это на память 
   
Своим казакам 
   
Но, вернувшись с боя. 
   
Расскажу и вам. 
 
"Казак" 
// Семиреченская жизнь. 4 сентября 1916 г.  № 50
 
[215].
 
 
Окупациялық  режимнің  ұйымдастырған  «Әскери  сойқан»  операциясын 
іске  асыру  барысында  кӛтерілісшілерді  асқан  қатыгездікпен  «жазалау 
шаралары» жалғаса берген болатын. Оған шыдамаған кӛтерілісшілер кӛршілес 
жатқан Қытай  жеріне ауа  кӛшуге мәжбүр болды. Ол жаққа ӛткенде де оларды 
күтіп  тұрған  «жұмақ»  жоқ  еді.  Бір  жағынан  жазалаушы  әскер  мен  екінші 
жағынан  Қытай  әскерінің  қарсылығына  тап  болған  халық  кӛрмеген  қорлықты 
кӛріп, қос империяның қыспағына түскен қазақ-қырғыз азып-тозып, балаларын 
құлдыққа,  қыздарын  күңдікке  сатып,  мал-мүлкінен  айырылып  талан-тараж 
болды. 
Олардың кӛрген адам айтқысыз қиындықтарын мына бір деректерден анық 
байқауға  болады.  Қырғыз  зиялыларының  бірі  Мәмбетәлі  Мұраталинның  1920 
жылдың 27 қаңтарында Түркістан Орталық Атқару Комитетінің Президиумына 
жазған  хатында  былай  дейді:  «Время  Николая  для  нас  служило  тяжелее 
времени  бывшего  Египетского  фараона,  описать  все  тяжести  невозможно. 
Когда  изнуренном  положении  от  подборов  и  других  тяжестей  в  добавок  было 
объявлено  всеобщая  мобилизация  молодежь  от  18-40  лет  и  реквизиции  скота. 
Мы заявили на это, что для нас, как беднейшему населению войны не нужны и 
от  мобилизации  отказались,  то  тогда  было  объявлено  военное  положение  с  
угрозой  расстрела  виновных  и  многих  убивали  и  посадили  в  тюрьму.  После 
чего  для  спасения  как  самих  себя,  так  и  скота  бежали  в  Китай.  Из  уездов: 
Пржевальского,  Нарынского  27  000    кибит.  Пишпекского,  Токмакского  8  000 
кибит.  Копальского,  Джаркентского,  Верненского  уездов  10  000  кибит.  Всего 
45  000  киб.  При  бегстве  нас  преследовали  вместе  с  крестьянами  карательные 
отряды, который до Китайских пределов у нас отбили 3/4 всего состояния, при 
этом  приследований  ими  много  население  было  перебито;  а  у  тех  волостей, 
которым  не  удалось  перебежать  Китайские  пределы,  путь  которых  в  таковые 
пределы  были  захвачены  русскими  войсками,  все  достояние  их  как  в 
имуществе,  так  и  в  скоте  отобраны  крестьянами  на  пополнение  убытков.  А 
киргизы остались голые и босые без скота части которые с голода перемерли, а 

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: