Тілеубаев шамек баянҧЛЫ

 
 
98 
душу  30  десятин,  да  10  дес.  В  войсковой  запас,  то  можно поселить  5.000  душ 
мужского пола или около 2.000 хозяйств. 
Исчисление  эти  делаются  при  том  условии,  если  бывшие  селения 
Пржевальского уезда и части Джаркентского будут полностью восстановлены и 
только на количество земель пахотных, сенокосных и выгонных, которые были 
использованы  киргизами,  как  сельско-хозяйственные  угодья,  а  не  как 
пастбищные.  При  грубом  исчислении  земель  пригодных  под  заселение 
русскими,  можно  предпологать,  что  и  сейчас  найдутся  земли  пригодные  к 
немедленному  заселению  без  крупных  затрат  на  мелиорацию  на  10.000  душ 
мужского пола или около 5.000 хозяйств, кроме вышеисчисленных. 
Полагаю,  что  для  скорейшего  заселения  долины  Текеса  и  Чолкуде-су 
казаками  возможно  бы  было  переселить  туда  казаков  Верненского  уезда.  В 
настоящее  время  при  идущем  землеустройстве  казаков  Верненского  уезда 
приходится  прирезать  им  крупные  земельные  площади  из  киргиз  занятых 
земель,  более  или  менее  используемые  как  сельско-хозяйственные  угодья,  а 
взамен изымаемых у других земель давать им земли не орошенные, требующие 
крупных затрат на мелиорацию. Если же часть верненских казаков перселить на 
земли  Текесской  долины,  то  тьма  самым  разрешилась  бы  трудная  задача 
землеустройства  казаков  в  Верненском  уезде.  Кроме  того,  сразу  же  были    бы 
использованы  освободившиеся  земли  Текесской  долины  и  там  на  границе  с 
Китаем  из  ряда  вновь  образованных  станиц  создался  бы  крепкий  оплоть  на 
случай  осложнений  с  Китаем.  И  наконец,  самое  важное  не  были  бы  обижены 
изъятиями земель для казаков не бунтовавшие киргизы Верненского уезда. 
Но  весь  тот  земельный  фонд,  который  образовался  в  Пржевальском  и 
части Джаркентского  уездах с  уходом киргиз, использован быть не может для 
сельско-хозяйственных пахотных целей, так как огромное количество земель по 
берегу озера, в долинах рек Текеса и Чолкуде-су и особенно по Каркаринскому 
плато может быть использовано только под скотоводческое хозяйство, а потому 
полагаю,  что  немедленно  же  надлежить  начать  выделять  земли,  на  которых 
нельзя  вести  зернового  хозяйства  под  скотоводческие  участки  и  сдавать  их  в 
долгосрочную аренду или на как их других условиях для ведения культурного 
скотоводства.  Тем  более  считаю  это  неотложным  и  необходимым,  так  как 
скотоводческий  баланс  области  сильно  нарушен  в  сторону  преуменьшения 
скота  –  с  одной  стороны  мятежем  киргиз  (масса  скота  угнано  в  Китай,  масса 
пало  брошенного,  невыпасавшегося,  масса  погибло  при  усмерении),  с  другой 
стороны и вследствие усиленного вывоза из области для нужды армии. 
Административное  устройство  Пржевальского  уезда.  По  протоколу 
совещания  15-го  октября  1916  г.  Намечено  было  во  вновь  формируемом 
Пржевальском  уезде  образовать  два  приставства:  одно  в  бывшем  селении 
Столыпинском, другое – в выселке Охотничьем. 
В  виду  того,  что  в  настоящее  время  вся  западная  часть  уезда,  где  было 
селение  Столыпинское,  совершенно  не  заселена,  казалось  бы  более 
приавильным  образовать  приставство  в  селении  Преображенском  (Тюпь),  где 
сосредаточена  вся  масса  беженцев  и  в  округе  этого  селения  начинают 

 
 
99 
восстанавливаться бывшая разрушенные селения. К этому приставству отнести 
всю  территорию  серьезного  берега  озера  Иссык-куля  и  восточную  часть  уезда 
до перевала Санташ по правый берег реки Джергалана. 
Второе приставство образовать в той части Джаркентского уехда, которая 
отходить  к  Пржевальскому  уезду  и  пребывание  пристава  пока  сделать  в 
казачьем  выселке  Охотничьем,  но  при  дальнейшем  большем  заселении 
Тексской долины пребывание пристава необходимо будет перенести в одну из 
новых  казачьих  станиц  к  западу,  чтобы  пребывание  пристава  было  в  центре 
всего участка, а не на окраине, как это будет в выселке Охотничьем. 
Кроме  того,  совершенно  необходимым  является  иметь  в  Пржевальском 
уезде и третье приставство  –  пригородное, к которому должны быть отнесены 
все  поселки  по  левому  берегу  реки  Джаргалана  от  перевала  Санташ  и  все 
поселки  южного  берега  Иссык-куля.  Пристав,  живущий  в  селении 
Преображенском  или  впослествии  в  селении  Столыпинском  не  в  состоянии 
будет  обслуживать  поселки  того  и  другого  берега,  ибо  сообщения  через  озеро 
нет и не будет, пока не будет поставлено на озеро пароходство. 
Образование  приставства  в  Джаркенский  уезд.  В  связи  с 
переформированием  Пржевальского  уезда  как  это  указывалось  выше, 
приходится  часть  территории  Верненского  уезда  прирезать  к  Джаркентскому 
уезду  и  переселить  туда  бунтовавшие  киргизские  волости  рода  Атбан.  Таким 
образом, в юго-западном углу Джаркентского уезда будет сосредоточено около 
13.000  киргизских  хозяйств,  вследствие  чего  является  необходимым  в  этой 
части  Джаркентского  уезда  образовать  самостоятельное  приставство  с 
прибыванием  пристава  в  станиц  Джаланашской.  Границ  этого  приставства 
будет  следующая:  с  западной  стороны  Верненский  уезд,  с  южной  – 
Пржевальский, а с северной и восточной – река Чарынь. 
Пристава  же,  который  в  настоящее  время  живет  в  станице  Подгорной, 
перевести  в  таранчинское  селение  Калоджат  и  участком  его  сделать  всю 
остальную часть Джаркентского уезда по левому сторону реки Или. 
 
[234] ҚР ОММ. 44-қ., 1-т.,  5073-іс,  7-12 пп.
 
 
3.3  Кӛтерілісшілердің  Қытай  жеріне  асуы  және  оларды  тарихи 
Отанына қайтару шаралары 
1916  жылы    қазан    айының    аяғында    және    қараша    айының    басында  
Жетісудағы  қазақ  пен  қырғыз    кӛтерілісі    қатаң    түрде    басып-жаншылды.  
Кӛтеріліс    кезінде    қажып-қалжырап,    қиналып    біткен    олар,    енді    туған  
ӛлкелерінде   ―барар  жер,  басар   тауы‖  қалмаған    соң   бүкіл  елімен   Батыс  
Қытайға  кетуге  мәжбүр  болды.  
Әрине,    ол    жақта    оларды    ―құшақ    жая‖    қарсы    алған    ешкім    жоқ.  
Керісінше  ―тозған  қазды,  топтанған  қарға  жейді‖  дегендей  олардың  патша  
жендеттерімен    қалған    мал-мүлкін    жергілікті    Қытай    үкіметтері    тонап,  
тартып  алған  болатын.   

 
 
100 
Батыс    Қытай    жеріне    үрке    қашып    кетуге    себепші    болған    патша  
үкіметінің  жазалаушы  отрядтарының  кӛтеріліс  басылып  болғаннан  кейінгі  
іс-әрекеттері.    Олар    кӛтеріліс    басылғаннан    кейін,    оған    қатысушыларды,  
сонымен  қатар  бейбіт  халықты  да  жекелеп  де,   топтап  та  қырып-жойған  
еді.   
Жазалаушы    патша    жендеттерінің      халықты    айуандықпен    қырғынға  
ұшыратып,    тонағанын    сол    оқиғаларды      кӛзімен    кӛрген    куәгер    Іргебай  
Дәлденбайұлының    естеліктерінен    кӛруге    болады:  ―...  орыстар    қазақтарды  
ӛлтіріп  Тәте  деген  асудағы  шанышқан   ағашқа  байлаған,  ер  адамдардың  
астын  кесіп,   аузына  тығып  кеткен.  Қарқарадан  Нарынқолға  келе  жатқан  
әйелдерді    ӛлтіріп,    балаларын    құшақтатып    кеткен.    Сол    тәріздес    шабуыл  
жасаушы    казак-орыстар    малды    талап,    үйлерді    ӛртеп,      киім-кешекті  
алғаннан  басқаны  білмеді.  Ӛз  білгендерімен  іс  істеді.  Сонымен  ел  Қытай  
шекарасы  Текес-Байынқол  ӛзенінің  бойындағы  ― Абылайша‖   жаппа  үйлер  
тігіп,  қытаймен  сӛйлесе  бастады.  Қытай  ұлықтары  тоғыз  қара  жорға,  тоғыз  
арғымақ,  он  екі  жамбы  барсең  жол  беремін  дейді.  Бір  жағынан  патшаның  
әскері  келіп  қалама  деп  болыс – болыстан  кісі  келіп,  Тоғай-Толағай  деген.  
Байынқолдың  Текеске  құйған  жерінде,  қос  деңнің  астында  сӛйлетті
 
[235]. 
Осындай  ел  әбігерге  түскен,  екі  ортада  не  істерін  білмей  сергелдең  
болған    шақта    патша    жазалаушылары    елге    ―  арғы    бетке  ‖    ӛтпеу    туралы  
талап  қояды.  Ол  жӛнінде  жоғарыда  айтылған  кісі  былай  деп  еске  алады: ― 
...  Сарыжазға    мың    казак-орыспен,    зеңбірек    құрамымен    Кравченко    деген  
пристав    орыс    келді.    ―  Ел    қашпасын,    қашқанымен    Қытай    ӛткізбейді.  
Ішіндегі    айыпты    кісілерді      ғана    аламыз  ...    Басқасына    тимейміз.    Ӛз  
жерлеріне    барып    отыра    берсін.    Егерде    екі    күннен    қалса    әскерге    алмау  
жағына  ерік  беріледі ‖  деген,  бір-бір т жапырақ  қағаз  келіп,  елге  таратты.  
Елдің    тұқымы    құрып    қалса    да    тоқтайтын    болмады.    Бұл    патша  
жендеттерінің    жасаған    айла-шарғысы    еді.    Ӛйткені    қашқан    елмен    біраз  
дүние    мүлік    ары    ӛтіп    кететінін    біліп    қайткен    күнде    оны    алып    қалуға  
тырыспақ    болды,    сонымен    бірге,    бері    жақта    қалса    ―  сендер    кӛтеріліске  
қатысқан    кінәлісіңдер  ‖    деп    одан    әрі    қанауға    салуды    кӛздеген    саясат  
болды. 
Осылай  шекараға  жақын  жерде  ұйлығып  тұрған  албан  елінің  үстіне  
Қарақол    уезінің    қырғыз    бұғы    руы    келіп    қосылады.    Осы    кезде    алдыңғы  
қойған  шартқа  кӛнбеген  халықты  күшпен  қалдыруға  тырысқан  жазалаушы  
отрядта    келіп    жетеді.    Екі    арада    тағы    да    қақтығыс    болып    қарусыз,  
қорғансыз    халық    қырғынға    ұшырайды.    Бұл    оқиға    жӛнінде    куәгер  
Жазылбек    Серікбайұлы    былай    деп    еске    алады:  ―  Бірнеше    күн    ӛткеннен  
кейін    үш-тӛрт    жүз    әскері    және    әскер    басшыларымен    Кравченко    келді  
Албан,    бұғының    бірнеше    кӛтерілісшілері    Құрқақпақтың    аузы,    Текес  
суының    жағасында    патша    әскеріне    қарсы    ұрыс    болдыртты.    Әскер  
зеңбіректі    күпілдеткен    соң    кӛтерілісшілер    шен-маңлайларына    бара  
алмайды.  Күн  кеш  кіріп,  түн  болған  соң  Кравченко  әскері  Қақпаққа  келіп  
қонады.    Қолында    жабдығы    жоқ    албан,    бұғы    қатын-бала    мүліктерімен  

 
 
101 
түнде    жасырынып    қашып,    шекараға    барады.    Алдарынан    Қытай    әскері  
тосып,  ӛткізбейді.  Үріккен  ел  таң  атқанша  ат  үстінде  болады.  Таң  атқан  
соң  Кравченко  әскері  Қақпақтан  шығып,  зеңбіректі  күпілдетіп  Нарынқолға  
келеді.  Қазақ-қырғыздан  кӛп  адам  шығын  болады.  Зеңбіректің  жалындаған  
оғын  кӛрген  соң  қытай  әскерін  тыңдамай,  албан,  бұғы  қытай  шекарасынан  
ӛте  шығады.  Үріккен  ел  жолшыбай  қалмаққа  малын  аяусыз  талатып  алады 
‖ [236]. 
Осылайша  сор  айдаған  қазақтар  мен  қырғыздар  қытай  шекарасынан  да  
ӛтеді.    Барған    жерлерінде    қалған-құтқан    мал-мүліктің    қытайлар    түк  
қалдырмай    тонап    алып,    ӛздерін    кері   қайта    қуады.    Жан   сауғалап    барған  
халық    екі    жақты    азапқа    түсіп,    екі    айдаһардың    ортасындағы    кӛжекей  
болды.    Осы    кездегі   халықтың    дәрменсіз,    мүшкіл    хәлін    Жаркент    уезінің  
бастығы    полковник    Стутиннің    жоғары    басшыларға    берген    мына    бір  
мәліметімен  анық  кӛруге  болады: ― Кравченко  отряды  қырғыздарға  қарсы  
соғыс    ашқаннан    кейін    Сүмбедегі    Албандар    Қытайға    ӛтіп    кетті.    Қытай  
ӛкіметі  оларды  тонап,  кері  қуды.  Қазақтар  аштықтан,  сүзектен  ӛліп  жатыр.  
Егерде    оларды    қыстауға    жібермесе,    халық    қырылады,    мал    жұтайды.  
Албандар    шыдамды.    Мал    басы    құрып    бара    жатыр.    Армияға    ат    алу  
қиындай    түсті.    Нұсқау    күтемін  ‖[237].    Стутиннің    бұл    айтқанына    қарап  
―қара  ешкіге  жан  қайғы,  қасапшыға  мал  қайғы‖  деген  мәтел   осындайда  
айтылған  болар  деп  ойға  қаласың. 
Туған    жер,    ескен    ӛлкесінен    амалсыздан    зар    илеп    қашқан    Қарқара  
халқы  Қытай  жерінен  де  береке  таппай,  кӛздерінен  қанды  жасы  сорғалап  
жүріп  елге   қайтуды  армандаған  еді.  Осындай  аласапыран,  аумалы-тӛкпелі  
заманда  халқының  кӛңіл-күйін  деп  басатын  ақын-жыраулардың  кӛкірегіне  
небір    запыран    жыр-ӛлеңдер    құйылатыны    белгілі.    Соның    бірін    Қарқара  
кӛтерілісінің    куәгері    молда  Қойшыбай  Қосалыҧлының  сол  заманды 
бейнелеген «Мұң зарындағы» мына   бір  ӛлеңінен  анық  байқауға  болады: ... 
                           Шақырған  бері  жүр  деп  бір  адам  жоқ 
                           Жылаймын  кемсеңдетіп  иегімді. 
                           Қайта  айналып  келетін  заман  қайда 
                           Дәулет  құс  қолымдағы  жіберілді. 
                           Біздің  жұрт  баяғыдай  бола  ма  екен ... 
                           Бірігіп  Қарқараға  қонар  ма  екен. 
                           Ұрық-туған  бір  жерге  басын  қосып, 
                            Кӛңіліміз  раушан  боп  толар  ма  екен. 
                           Ат  сұлу,  айғыр  кӛркем-жалыменен 
                           Бай  шешен,  батыр  кӛсем  малыменен 
                           Тар  жерде  ӛз  ӛлтірмес,  жат  жарылқап, 
                           Әркімді  алсын  құдай  табыменен. 
                            .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .    .    .    .    .    . 
                             Басында  әуре  бізді  қылмасашы 
                             Сұм  дүние  опасы  жоқ,  боқтан  сасық. 
                             Ел  жұртым,  кӛк  майсалы  кен  Қарқара 

 
 
102 
                             Бұл  күнде  бір  кӛруге  болдым  асық [238]. 
                        
 
Қытай  жеріне  барып  қорлық  үстіне  қорлық  кӛріп  күйзеліске  ұшыраған  
халық    енді    Қытайдағы    Ресей    консулына    ӛтініш    айтып,    кері    қайтпақ  
болады.    Ондай    ӛтінішті    және    бері    ӛткен    соң    халыққа    қойылар    талапты  
Жаркент  уезінің  бастығы  полковник  Стутин  ӛз  мәліметінде  былай  дейді: 
―Дәл    қазір    албандар    консул    арқылы    тағы    да    бағыныштылықты  
мойындайтынын  білдіріп,  Россияға  қайтуға  рұқсат  сұрап  отыр.   Олар  егер  
мынадай  талапты  орындаса  ғана  қайта  алатыны  жӛнінде  жария  етілді,  атап  
айтқанда:  ―Бүлікшілердің    басшыларын    ұстап    беру,    тұтқындарды,    қару-
жарақты  қайтарып  беру,  жұмысшылар  мен  армия  үшін  200 жылқы  беру,  
орыстардың    қаны    тӛгіліп    барлық    жер    қазына    қарамағына    ӛтеді,    яғни  
учаскенің    барлық    болыстары    Нарын    ауданына    жылжытылады,    ол    үшін  
Охотничий    қыстағына    тексеруден    ӛткізу    орны    тағайындалады.    Оларды  
кӛктемге    дейін    қайтып    оралады    деп    күтуге    болмайды.    Қыстаулары  
жермен-жексен    етіліп    құлаған,    қар    қалың.    Сондай-ақ    олар,    ӛздеріне  
қойылған    талапты    (кӛтеріліс    кӛсемдерін    ұстап    беру-    Ш.Т.)    ӛзгертуді  
ӛтінеді ...‖ [239]. 
Осындай    сорақы    да    озбыр    талаптарға    кӛне    отырып    «кінәлі»    халық  
1917  жылдың    кӛктеміне    қарай    қайтты.    Әрине,    барғандардың    бәрі    аман  
қайтпады,    олардың    кӛпшілігін    шекарадан    ӛткенде    Қытай    әскері    қырды,  
одан  кейін  ашаршылықтан,  аурудан    біршама  адам  ӛлді.  Қалғандары  кӛп  
қиыншылықпен    аш-жалаңаш,    жаяу-жалпы    есеңгіреп    еліне    жетті.    Осы  
туралы    Әріпбай    Алыпбайұлының    естелігінде    былай    дейді:  ―  Шұбырынды  
босқын  ел  ашаршылықтан,  аурудан  қырылды,  қыс  қиыншылығын  мал  да,  
жан    да    кӛтере    алмады.    Аштан    ӛлгендерін,    аурудан    ӛлгендерін    қытай  
жеріне    тастап,    малын    алдырып,    «мойны   ырғадай,    биті    торғадай»    болып  
Албан    елі    келесі    жылы    ӛз    жеріне    қайта    оралды.    Бұларды    «босқындар,  
аштар»  деп  қорлап  атады‖[240]. 
Қытай  жеріне  барып  кӛптеген  малмен  жан  шығынына  ұшырап,  арып-
аршып    келген    халыққа    патша    үкіметі    жоғарыда    айтылған    талаптарға  
қосымша  тағы  талаптар  қойып,  елді  одан  ары  тонаушылыққа  салды.  Оған  
да  кӛнбіс  болған  ― сорлы  ел  кӛнген  еді.  Бұл  жайында: ― Ол  жылы  Қытай  
жерін  қаптап  шығып.  1917 жылы  мамыр  айында  шыққан  салымдай  болып,  
Байынқол  елінен  орта  есеппен  есептегенде  10  000 қой,  4 000 жылқы,  300 
сиыр,    80  000  сом    құнына    баратын    үй    дүние    мүлкінен    айырылып    қара  
халық    ӛз    ата    қонысына    қайтып    келді.    Бұл    жерге    қайтып    келгенде  
поселкінің  орыстары: ―ӛткен  жылғы  қалай  мақанда  қазақ  бар  малымызды  
талап    алып,    үйлерімізді    ӛртеп    кетті‖    деген    жартылай    жала    әңгімелер  
қозғалып,    сол    үшін    Жаркенттен    ӛкіметті    жақтайтын    ӛкілдер    келді.  
Сонымен    бес-алты    поселкенің    орыстарымен    амалсыздың    күнінен    бітім  
жасасып,    исі    албан    ортасынан    жинап,    түтін   басына:  екі    ат,    екі    бұзаулы  

 
 
103 
сиыр,  он  қойдан  бітім  беріп  ең  сорлылыққа  жеткен   келісім  жасасты ‖  деп  
еске  алады  Жазылбек  Серікбайұлы [241]. 
Осындай    озбырлық   кӛріп,    сорақы    келісімдерге    бара    отырып    қайтып  
келген    қазақтар  мен  қырғыздар    жоғарыда    патша    үкіметі      тарапынан  
қойылған    талаптарға    сәйкес    бұрынғы    қоныстарына    бара    алмады.  Жәнеде  
олар    Қытай    асып    кеткенде    Жетісудағы    қазақтармен    қырғыздардың    2,5 
миллион  десятина жерін  патша  үкіметі  казачествоға  кесіп  берген  болатын 
[242].  Сондықтан  бұл  жерлерді  енді  Нарынқолдық  казачество  меншіктенді. 
Осынау    ел    басына    күн    туған    заманда,    ел    жанды    ерлер    әрқашан  
табылатыны  белгілі.  
Туысқан  екі  халықтың  азаттық    жолындағы  кӛтерілісін  басуға  отаршыл 
жүйе  арнайы  жазалаушы  әскер  жіберіп,  олар  қоныс  аударып  келген  орыс 
шаруаларынан  құралған  жасақтармен  бірлесе  отырып  жүргізген  "белсенді" 
шараларының барысында кӛтеріліс қатыгездікпен, адам айтқысыз айуандықпен 
еш аяусыз басып жаншылып, Жетісудың жергілікті халқына бұрынды  – соңды 
болмаған  қасірет  әкелді.    Жазалаушылардың  қысымына  шыдамаған  
кӛтерілісшілер  кӛршілес  жатқан  Қытай  жеріне  (шамамен  300000  –  дай    адам) 
[243]
 
  ауа  кӛшіп  босқыншылыққа  ұшырады,  азып  –  тозды,  тауқыметті  тағдыр 
кешті.  Босып  Қытай  жеріне  ӛту  барысында  бер  жағынан  орыс  әскері  ар 
жағынан  кытай  әскері  қыспаққа  алып  тағыда  қырғынға  салған  болатын.  Қос 
империяның қыспағына түскен   қазақ  – қырғыздың бергі жақта қалғандары да 
босып Қытайға ӛткендері де адам тӛзгісіз ауыр халде күй кешті. Осындай азып 
–  тозып,  тонаушылыққа  тап  болған  жетісулық  қазақ  –  қырғызға  қол  ұшын 
беріп,  құтқаруға  ұмтылған  алғашқылардың  бірі  қазақ  пен  қырғыздың  оқыған, 
кӛзі  ашық  –  кӛкірегі  ояу  ,  озық  ойлы  зиялылары  болатын.  Олардың  ішінде 
Алаш  кӛсемі  Әлихан  Бӛкейханов,  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов, 
Мұхаметжан  Тынышпаев,  Ибраһим  Жайнақов,  Қайсерке  Тоқсанбаев,  Иса 
Тергеусізов,  Әубәкір  Жақыпбаев,  қырғыз  зиялылары  Ишаналы  Арабаев,  Дүр 
Саурамбаев,  Қасым  Телтаев,  Байзақ  Мәмбетов,  Мәмберәлі  Мұраталин,  т.б., 
кӛптеген зиялылар бар еді. Тарихшы академик М. Қозыбаев ұлт зиялыларының 
қайраткерлігі  туралы:  «...ұлттық  интеллигенцияның  1916  жылғы  оқиғаға 
қатысты ұстанымы  ерекше қызығушылық туғызды»- деп ерекше атап кӛрсетеді 
[244]. 
Ал,  кеңестік  тарихнамада  олардың  бірінші  дүниежүзілік  соғыс  пен  1916 
жылғы  кӛтеріліс  тұсындағы  қызметін  тар  таптық  идеология  тұрғысынан  бір 
жақты  ғана  бағалап  немесе  мүлде  айтпауға  тырысты.  Ол  жӛнінде  кӛрнекті 
тарихшы-ғалым М. Қойгелдиев былай деп дұрыс ғылыми негізді пікір айтады: 
«...  Брайнин  мен  Шафиро  іргетасын  қалаған  кеңестік  тарихнама  ұстанымы 
соңғы  жылдарға  шейін  ӛзгеріссіз  келді.  Мәселен  бес  томдық  «Қазақ  ССР 
тарихының»  үшінші  томында  құрамында  бірде-бір  қазақ  болмаған 
большевиктер  партиясының  соғыс  жылдарындағы  қызметі  жӛнінде  бір  ауыз 
сӛздің жоқтығын байқаймыз.» [245].
 
 
Ал  қазіргі  тәуелсіздік  жағдайында  олар  туралы  бірталай  зерттеу  еңбектер 
жарық  кӛрді.  Дегенменде  әліде  болса  зиялыларымыздың  қызметін  тереңірек 

 
 
104 
зерттеу,  олардың  қызметінің  жаңа  қырларын  ашу  заман  талабы  деп  білеміз. 
Ұлтының  болашағы  үшін  алаңдап,  ұлы  мұраттарға  қызмет  еткен  олардың 
еңбегіне тарихи обьективтілік тұрғысынан лайықты әділ баға берілуі тиіс. 
Осы  тұрғыда  ұлт  мүддесін  ұлықтаған  зиялылардың  1916  жылғы 
Жетісудағы  кӛтеріліс  тұсында  босқыншылыққа  ұшырап,  қиыншылық  кӛрген 
кӛтерілісші халықты ажал тырнағынан  арашалауда атқарған  қызметінің кейбір 
кезеңдеріне тоқталмақпыз. 
Ел  басына  күн  туған  күрделі  кезеңде  Алаш  зиялылары  босқыншылыққа 
ұшыраған қазақ пен қырғызды ажал тырнағынан арашалап қалу үшін қолынан 
келгенінің бәрін жасауға тырысқан болатын. 
Зиялы  қауым  ӛкілдерінің  босқыншылыққа  ұшыраған  қазақ-қырғызды 
құтқару  жолында  кӛрсеткен  қызметтерін  «Қазақ»,  «Сарыарқа»  т.б.,  газеттерде 
жарияланған  материалдардан-ақ  байқау  қиын  емес.  Ал  газет  бетіндегі 
материалдардың  деректік  маңызы  зор  екендігін дұрыс  түсінгеніміз  жӛн.  Оның 
1917  жылғы  231  нӛмірінде  Алаш  елін  босқындарға  араша  түсуге  шақырып 
мақала жариялады. Бұл жарияланған  А. Найманқожа баласының мақаласында: 
«27  май  1917 ж.  Құлжа қ. 
Былтырғы  25  июнь  жарлығы  салдарынан  Қытай  жері  Іле  губерниясына 
(Құлжа  сахарасына)  Пржевал  уезінен  9000  үй  босып  барған.  Қашқар  жағына 
бастығы Шабден балалары болып жиырманың ішінде болыс босып кеткен екен. 
Ӛзім  25  апрельде  Қапалдан  Құлжаға  келіп  едім.  Құлжадағы  кӛзім  кӛрген 
босқын  қырғыздардың  халын  газетке  жазып,  Алаш  азаматтарына  білдіруді 
борыш  кӛрдім.  Бұл  Құлжа  алабына  босып  келген  қырғыздар  орыс  әскерінің 
талауынан  қалған  малдарын  Қытай  жеріне  ӛткен  соң,  Қытай  шерігі  (әскері), 
қалмақ, Құлжа ақсақалы  Нұр-Ахун, консул бәрі  компания болып, орыс жеріне 
қайта  айдаймыз  деп,  қорқытып,  талап  алған.  Ақсақал  қырғыздарға:  бұл 
малдарың  қолдарыңда  тұрса,  қытай  кісілері  талап  алады.  Менің  атыма 
шығарып  беріңдер,  сақтап  беремін»  -  деп  9000  жылқыны  Нұр  -Ахун  ақсақал 
Текеске сентябрьде айдатып жіберген екен. Осы күнге дейін жылқыдан да, Нұр 
-  Ахуннан  да  дерек  жоқ.  Нұр  -  Ахунның  9000  жылқыны  алғанын  не  қылайық. 
Бірақ  Қытай  жеріне  азғыртып,  ӛткізіп  алып  орысты  мынадай  қылып  келген 
қырғыз  Қытайға  келіп  не  оңдырады.  Онан  да  құртыңдар  деп,  қалмақ  Қытай 
әскеріне  сӛз  беріп  талатқаны  –  адам  баласы  түгіл,  хайуанда  аярлық  болды 
деседі.  Сӛйтіп,  үйден,  малдан  айрылған  соң,  қытай  қазақтарының  жері  Текес 
Күнеске барып, Қытай қазақтарымен сыбайлас қыстайды. үй, тамақ, киім жоқ. 
Жергілікті  қазақтар  жәрдем,  жылу  сияқты  нәрсені  бермеген  кӛрінеді. 
Аштықтан, суықтан босқын қырғыздардың жүзден 3 есенің екісі ӛлген.  
Қазір  де  топалаң  тиген  қойдай  аштан  ӛліп  жатыр.  ӛлгенін  кӛмуге  де 
халдары келер емес. 3-4 мыңдай кісі Құлжа, Кӛз шаһарына келіп, тіленшілікпен 
күн  кӛріп,  аштан  ӛлуден  аман    қалып,  осы  уақытқа  дейін  тіленшілік  етіп,  аз-
аздап болмаса, кӛп ӛлім жоқ. Құлжадан 130 шақырым жерде аштан ӛлу кӛп. 
Бостандық  болған  соң,  Қытай  хүкіметі  қалған  босқындарды  ӛз  жерлеріне 
айдап  салуға  шерік  (әскер)  шығарып,  айдатқанда  кӛбі  аштан  қырылыпты. 
Айдап  бара  жатқандағы  жай-күйлерін  баяндап  консулға  мұсылманша  жазып 

 
 
105 
арыз  беріпті.  Арыздардағы  сӛздерден  адам  баласы  жыламай,  естіп  отыра  алар 
емес. 
Қазір  27  апрельде  Пекиннен  3  айға  Қытай  жерінде  тұра  тұруға  мәулет 
келді.  Бұл  мәулетті  естіп,  купие  алып,  айдап  бара  жатқан  Қытай  шерігіне  кісі 
шапты.  Бұл  мәулет  Құлжаға  Ғарыф-Ғабидовтың  Петроградта  Сыртқы  іс 
министріне берген телеграмы арқасында болса керек. 
Қырғыздардың  осы  халын  кӛзі  кӛрген  жігіт  мұғалім  Молдағалы  Құлжа 
мұсылманының Исполнительный Комитетінен телеграф арқылы мұсылман кӛп 
болған қалалардан аш қырғыз халын баян етіп, жәрдем сұрауын ӛтінді. Комитет 
мақұл  кӛріп,  телеграф  үшін  қырғыз  болысынан  80  сом  алып,  қырғыздардың 
халын  баян  етіп  діндес,  қандас  туысқандары  бар  қалалардағы  Мұсылман 
комитетінен  жєрдем  сұрап,  Құлжа  комитетінің  председателі  Садық  Ювашев 
телеграмм берді. 
Келген жәрдемді дәптерге тіркеп «Уақыт», «Қазақ» та есебін беріп тұру  – 
қырғыздарды аштан ӛлтірмес үшін Құлжадан, қырдан бӛлімдер Ашу, жалаңаш 
тіленші әйелдерге киім алып беру һәм басқару үшін Құлжа мұсылман комитеті 
әр қайсысына кісі сайлады. 
Бұл  босқын  қырғыздардың  қатын-қыздарын  Қытай  солдаты,  қытай, 
дүнген, қашқарлық сарт, қытай  қазағы қатынданып алған. Қайсы бір байы тірі 
тәуір  қатын-қызды  қытай  солдаты  тартып  зорлық  қылып  алған.  Құлжаның 
кӛшелерінде  қырғыз  тіленшілерінен  кісі  жүре  алатын  емес.  Тіленшілік  еткен 
қырғыз  әйелдерінің  киімдері  тозғандықтан,  құрым  киізден  денесін  жабарлық 
лыпа  жамылып  жүр.  Қырғыз  халін  кӛзімен  кӛрген  қазақ  жігіті  болса,  шыдай 
алмайды, жылайды:  қайсы біреулері  кӛшеде шалқасынан жығылып ӛлейін деп 
жатқаны.  Қайсы  біреулері  шаһардың  тысында  далада  ауырып  ӛлейін  деп 
жатқаны. 
Бұл  қырғыздардың  халы  кәріс  мұсылмандардың  халынан  нашарырақ. 
ӛйткені,  кәріс  мұсылмандарының  аштық,  жалаңаштық  күйін  газеттерге  ерте 
жазып,  бүтін  Россия  мұсылмандары  жылу  жиып,  кӛптеп,  кӛмектеп  аштық, 
жалањаштық  ӛлімінен  құтқарды.  қырғыздардың  6-7  ай  аштық,  жалаңаштық 
ӛліп  жатқанын  ешкім  білмеген.  Бостандық  туған  соң,  Құлжадағы  оқыған 
білімді  ноғай  ағайындардың  қырғыз  халын  газеттерге  жазып,  єшкере  қылып, 
жәрдем  жиюға  ертерек  ұмтылғандарына  іш  ауырғандай  болды.  Бәрі  бір  дін 
қандас  осындай  ӛліп  жатқанда  пайда  тигізбегенде,  қайда  тигізбек  керек  еді»  - 
деп жазады [246]. 
Аш – жалаңаш босқын елдің жай – күйінен хабар алған ұлт зиялыларының 
белсенділігінің  арқасында  «Босқын  қырғыздарға  жәрдем  комитеті»  құрылып, 
сол  арқылы  елден  ақша  жиып,  басқада  түрлі    кӛмектерін  кӛрсетіп, 
ұйымдастырып  отырған  еді.  Ол  туралы  «Қазақ»  газетінің  1917  жылғы  3 
маусымдағы  санында  мынадай  мәлімет  жарияланды:  «Босқын  қырғыздарға 
жәрдем комитеті» 
3 маусым 1917 ж. 
Былтырдан  бері  10  болыс  қырзыз,  орыс  жерінде  орыстан,  қытай  жерінде 
қытайдан таланып, Құлжа алабында топалаң тиген қойдай аштықтан қырылып 

 
 
106 
жатқанын  кӛріп,  Құлжа  исполнительный  комитетінің  председателі  Ювашев 
мұсылманы  бар  қалаларға  телеграмм  соғып,  білдіріп  еді;  мынадай  жәрдемдер 
келді: Алматы қазақтарының комитетінен 10 000 сом, «Уақыт» басқармасынан 
598  сом  22  тиын,  Ырғыз  уезі  комитетінен  251  сом  65  тиын,  Павлодар 
мұсылмандары  комитетінен  275  сом,  Ақтӛбе  мұсылмандары  бюросынан  300 
сом, Семей мұсылмандары комитетінен 1000 сом, Түркістаннан Нәсіровтан 100 
сом,  Омбы  имамы  Пономаревтан  117  сом,  Троискіден  Яушовтан  835  сом, 
Құлжа мұсылмандарынан 1240 сом, - бәрі 14 716 сом. 
Мұндай  жәрдемдер  келген  соң,  председатель  Ювашев  Құлжа 
мұсылмандарын  жиып,  ертерек  ескермей,  қараспай  жатқандарын  айтып,  енді 
жєрдем  кӛрсетпей  отырсақ  –  бүтін  Россия  мұсылмандарының  алдында  ұятты 
болармыз  деп,  аш  қырғыздарға  азық  беру  комитетін  ашалық  деді.  Жиылған 
жұрт  сарты,  ноғайы  бар,  даяр  екендігін  білдіріп,  38  кісі  ағза  сайлап,  «босқын 
қырғыздарға  жәрдем  комитетін»  ашты.  Председателі  Ювашев,  қазнашы 
Фетчалилин, хатшы Сабиров болды.» [247].
  
  
Алаш  ардақтылырының  бірі  Міржақып  Дулатұлы  болса  отарлық  езгіге 
түсіп, қаналған қазақ қоғамын «ұйқыдан» оятып, еңсесін кӛтеріп есін жидыруға 
шақырып  жазған  «Оян  қазақ»  деп  аталатын  ӛлеңдер  жинағының  кезінде 
отаршыл  үкіметтің  жазалаушы  органы  жандармериядан  жасырып  қалған  1000 
данадайының  ақшасын  босқындарға  кӛмекке  аударатындығы  туралы    «Қазақ» 
газетінің 1917 жылғы 11 маусымдағы санында «ОЯН ҚАЗАҚ!» (босқан қырғыз 
бауырларыма  арнадым)  атты  мақала  жариялап  былай  дейді:  «Оқушыларға 
мағлұм, «Оян қазақ» атты ӛлең кітабымды ескі үкімет шам кӛріп, «Қазақ оянып 
кетеді!»  деп  қорқып,  1911-нші  жылы  мені  сотқа  берді,  сол  себепті  жыл 
жарымнан  артық  абақтыда  жатып  шықтым.  «Оян  қазақ»  халық  арасына 
тарамасын  деп,  үкімет  үкім  салды.  Сонан  кейін,  қолға  түспеген  1000  дана 
шамалы «Оян қазақ» алты жылдан бері бір орында жасырынып жатыр еді. Енді, 
құдайға  шүкір,  азаттық  таңы  атты,  ескі  үкімет  мүрдем  кетті,  шағымшы 
«бауырларымыздың» да кӛзі жоғалды. 
Жауыз  үкіметтің  жауыздығымен  былтырғы  25-нші  июнь  жарлығы 
тақырыпты  қазақ  халқы  қан  жылады,  бәрімізден  артығырақ  қырғыз 
бауырларымыз  қырғынға  ұшырады.  Күні  бүгінге  шейін  сол  қырғыз 
бауырларымыздан  кӛп  ел  Қытай  жерінде  босқындықта,  ашаршылықта, 
қырғында. Жас балаларын бір шелек бидайға, бір тоятын тамаққа сатып, қатын-
қыздарын  бір  қойдың  пұлына  айырбастап,  естиярлары  мойындарына  дорба 
салып, тіленші болып кеткендігі мағлұм болып тұр. 
Сондықтан  сақтаулы  мың  дана  «Оян  қазақтың»  ақшасын  әлгі  босқында 
жүрген жетім-жесірлердің пайдасына бағыштадым. Бұрынғы құны 20 тиын еді, 
енді бұл мұндай  қайырлы  іске жұмсалатын болған соң, алушыларға бағасы 50 
тиын болсын деп мӛлшерледім, пошта хақы кітап басы 2 тиын. Скидка жоқ. Бір 
кісіге 50 кітаптан кем сатылмайды. Ақшасы тӛменгі адрес бойынша күні бұрын 
жіберу  керек.  Бұлай  деуімнің  себебі  –  тезірек  етіп,  ақшасы  ашаршылықтағы 
бишараларға  тезірек  тапсырылсын  деген.  Мың  дана  кітап  тез  сатылса,  сонан 
ӛнген  500  сом  шамалы  ақша,  кӛп  пұл  болмаса  да,  ел-жұрт,  жер-су,  мал-

 
 
107 
мүлкінен айрылып, бұл күнде бір тілім нанға зар болып тұрған сорлыларға аз да 
болса  қорек  болар  еді.    Бұл  бишара  бауырларымызды  ескеру,  ӛлімнен-
қырғыннан құтқару алаш азаматының адамшылық борышы! 
«Оян  қазақты!»  жоғарғы  шартпен  алдыруға  талабы  бар,  сорлы  болған 
бауырларына  жаны  ашыѓан  азаматтар  мына  адрестегі  Жұмағали  Тілеулиннен 
алдырсын,  адресі:  г.  Петропавловск,  Акмол.  Обл.,  уездная  больница, 
фельдшеру Джумагалию Тлеулину.» [248]. 
Кейінірек  М.  Дулатов  «Мадияр»  деген  бүркеншік  атпен  1918  жылғы 
«Сарыарқа»  газетінде  «Аш-жалаңаш  қазақ-қырғызға  жылу  жинайтын  комитет 
ашылғандығын»  жазып,  1916  кӛттерілістен  кейін  ауыр  жағдайға  тап  болып, 
босқын  күй  кешкен,  аштықтың  азабын  тарқан  жетісулық  қазақ-қырғызға  қол 
ұшын беруге шақырып: «...Атқа мінген азамат сендерге ЕЛ керек болса, ЖҰРТ 
керек  болса,  басшылық  қылып  АЛАШТЫ  аман  сақтау  қамына  кірісіңдер!  – 
Намыстан  АЛАШ!  Жігерлен  АЛАШ!  Тас  бауыр  болма  АЛАШ!»  деп  үндеу 
жариялаған  [249].
 
 
Осылайша  ұлт  зиялылары  босқыншылыққа  ұшырап,  тағдыры  тәлкекке 
түскен  бауырларын  құтқару  мақсатында  елдік  дәстүрді  есте  ұстап,  бүкіл  елді 
босқындарға кӛмек кӛрсетуге шақырып, елінің ертеңі үшін бар ынта-жігерімен 
қызмет жасады. Осы мақсатта «АЛАШ АЗАМАТТАРЫНА» атты үндеу жазып, 
ол үндеуді 11 маусымдағы «Қазақ» газетінде жариялаған болатын. Ол үндеудің 
мазмұны  мынадай  еді:  «25  июнь  жарлығының  кесірінен  бүліншілікке  түсіп, 
Қытайға  босқан  қырғыздардың  халдері  қандай  нашарлығын  кӛзімен  кӛрген 
тілші  «Қазақтың»  231-  номерінде  жазып  отыр.  Әр  жерден  барған  жәрдемнің 
қанша  екенін  ӛткен  номерден  жазып  кӛрсетіп  отырмыз.  Беріліп  жатқан 
жәрдемдер  аш-жалаңаш  қалған  қырғыздардың  халдеріне  қарағанда  жоқ 
есебінде.Сондықтан  Түркістан  комитетінің  ағзасы  (Торғай  облысының 
комиссары)  Әлихан  Бӛкейханов  сол  комитеттің  ағзасы  (Жетісу  облысының 
комиссары)  Мұхамеджан  Тынышбаевқа  телеграм  берді:  «Босқын  қырғыздар 
үшін 200 мың сом қазынадан қарыз сұрау керек» деп. Сондай бірден  берілетін 
молырақ  суммамен  қырғыздар  халін  жиып  алмаса,  аздап  жинаған  кӛмек 
қырғыздардың толып жатқан мұқтаждығының біріне  жетсе, екіншісіне  жетпей 
тапшылық қыла бермекші. 
Бір  жағынан  қарыз  ақша  беріліп,  бір  жағынан  жәрдем  жиналса  қазіргідей 
қымбатшылық  заманда  қырғыз  сияқты  ішерге  тамағы  жоқ,  киерге  киімі  жоқ, 
паналарға үйі жоқ жұрдай болып сорлаған бүкіл мұқтаждығын  ӛтерлік қаржы 
сонда ғана құралмақшы. 
Аңсап  ӛлейін  деп  жатқан  адамның  аузына  су  тамызғандай  аз-кӛп  демей 
әркім әліне қарай жәрдем ету әуелі адамшылық, екінші ағайыншылық жүзінен 
кімге де болса борыш. 
Бұл айрықша етіп алаш азаматтарының  ісіне салып отырғанымыз: қырғыз 
ағайындарының алдындағы борыштарын ұмытпай ӛтеулері тиіс дегеніміз. 
Әлихан  Бӛкейханов,  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов,  Сейтәзім 
Кәдірбаев,  Имам  Әлімбеков,  Жанұзақ  Жәнібеков,  Ахмет  Мәметов,  Елдес 
Ғұмаров» [250].  

 
 
108 
Босқын  елге  кӛмек  кӛрсеткендердің  ішінде  Торғайдағы  1916  жылғы 
кӛтерілістің  жетекшілері,  Торғай  ӛңірінің  халқы  хан  сайлаған  Әбдіғапар 
Жанбосынов  пен  сардарбек  Амангелді  Имановта  бар  болатын.    Олар  туралы 
«Қазақ»  газетінде  жарық  кӛрген  Жәрдем  комитетінің  мәліметінде  айтылады: 
«Әлихан Бӛкейханов 100 сом, Ахмет Байтұрсынов 30 сом, Сейдәзім Кәдірбаев 
25  сом,  Имам  Әлімбеков  5  сом,  Жанұзақ  Жәнібеков  3  сом,  Ахмет  Мәметов  3 
сом. Барлығы 166 сом. 
Әбдіғапар Жанбосынов пен Амангелді екеуі 25 сом. Қалдыбай Ғабдалин 3 
сом, Ғабділмәжит Мұқашев, Қази Абаев 1 сомнан. 
1-ші  ауыл  болысының  граждандарының  фельдшері  Құрманғалиев  һәм 
Якуда Ақтаевтардың дәулеті бойынша жиылған 300 сом. 
Ақбұлақта  қазақ  моллаларының  сиезінде  Имам  Ғабдалрахман  Мұртазин 
арқылы 200 сом. 
Мұхамедзариф Сыдықов 20 сом, Оразымбет, Нәуен, Бейсемұрат 5 сом. 
Барлығы 621 сом. Бұрынғыларымен 976 сом 83 тиын. 
Басқарма  –  1  июньде  22  номерлі  расписка  алынып  телеграфпен  800  сом 
Құлжадағы комитет басы Ювашевқа жіберілді.» [251] 
Жетісу  облыстық  қазақ  комитетінің  тӛрағасы  Ибраһим  Жайнақов  пен 
қырғыз  зиялысы  Қасым  Телтаев  еш  қиындықтарға  қарамастан  аштыққа 
ұшыраған  Ыстықкӛл  ӛңірінің  қырғыздарына  ат  арбалармен  бірнеше  рет  азық-
түлік  жеткізіп,  басқада  кӛптеген  үлкен  кӛмектер  кӛрсетеді  [252].  Кӛрсеткен 
кӛмектері  үшін  И.  Жайнақовқа  кырғыз  зиялысы  Ишанғали  Арабаев  «Қазақ» 
газеті  арқылы  «Бишара  қырғыз  бауырдарыңды  ұмытпаңдар»  атты  жолдаған 
хатында  «тәңірі  жарылқасын»  айтып,  алғыс  білдіреді:  «...Бұл  жақтағы  босқын 
бейшаралардың  халін  алыстан  жылап,  Алаш  деп  аяныш  күйімізге  харекет 
қылып  жатқан  облыстағы  алтын  таяғымыз  Ибраһим  мырза  Жайнақовқа  біз 
Пржевал  қырғыздары  жаралы  жүрегімізден  тәңірі  жарылғасын  айтамыз  һәм 
бүкіл  киіз  туырылықты  қазақ  баласынан  бишара  болған  біз  байғұстарға  талай 
Жайнақовтар шығар деп үміт етіп, ӛлім халінде қолымызды бұлғап, кӛзімізбен 
ишара қылып, жәрдем сұраймыз! 
                                Комитет бастығы Ишанғали Арабаев» [253].
 

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: