Архивов и документации вко материалы международной научно практической конференции
жүктеу/скачать 5,65 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- БАЛТАБАЕВА А.Б.
БАЛДИН К.Е. Ивановский государственный университет, Российская Федерация, г. Иваново, istfak@ivanovo.ac.ru
В год 70-летия Великой Победы историки все чаще обращаются не только к подвигам солдат и офицеров на полях боев, не только к трудовому героизму работников тыла, но и к повседневной жизни в экстремальных обстоятельствах, т.е. к тыловому быту, культурно-досуговой сфере, отношениям между людьми, к их психологии и поведенческим стереотипам. Следует положительно оценить то обстоятельство, что эти проблемы стали исследоваться не только в масштабах регионов или городов, но и на микроуровне – на материалах отдельных промышленных предприятий, учебных заведений, тыловых лазаретов и т.п. При изучении повседневной жизни особенно важное значение имеют источники личного происхождения. В отличие от сухих статистических водок или делопроизводственных документов официального характера мемуары, дневники и письма сохраняют для потомков то, что часто называется «ароматом эпохи», т.е. живые и любопытные детали, которые невозможно встретить в других документах. Вместе с тем, при анализе источников личного происхождения следует учитывать особенности человеческой памяти и субъективный характер индивидуальной рефлексии. Поэтому фактический материал мемуаров следует перепроверять по иным источникам. Исследователи истории Ивановского государственного университета (ИвГУ), к счастью, имеют в своем распоряжении два сборника воспоминаний и писем преподавателей и студентов Ивановского государственного педагогического института (ИГПИ), который был непосредственным предшественником ИвГУ. Первый из них посвящен различным периодам в истории вуза, а второй – эпохе Великой Отечественной войны. 124
Составителем обоих сборников является Елена Михайловна Алексеева, долгое время работавшая заведующей музеем истории университета Здесь опубликованы мемуары и письма как преподавателей вуза (В.С. Сорокина, И.М. Мордвишина и др.), так и тех, кто в военные годы сидел на студенческой скамье (М.М. Бизяевой, Г.А. Бурмистровой и др.) Собранные в этих изданиях источники личного происхождения отражают особенности учебного процесса в 1941–1945 гг., уникальные биографические данные о педагогах высшей школы, героизм студентов и преподавателей на трудовом фронте и многое другое. По мемуарным источникам можно проследить историю вуза в полном смысле этих слов с первого до последнего дня войны. В июне 1941 г. учебный процесс в Ивановском пединституте шел своим чередом. Студенты сдавали очередную летнюю сессию, выпускники готовились направиться по распределению в сельскую глубинку. Однако 22 июня 1941 г. на нашу страну обрушилась великая беда, изменившая судьбу каждого человека, вне зависимости от того, сражался ли он с врагами на передовой, стоял ли за станком на фабрике или же сидел на студенческой скамье.
В первые дни войны начали работать практически круглосуточно военкоматы, отправлявшие на фронт тысячи мобилизованных бойцов. На фабриках и заводах, в различных учреждениях и учебных заведениях проходили митинги, основным лейтмотивом которых были слова из июньского обращения В.М. Молотова к гражданам страны: «Враг будет разбит! Победа будет за нами!» Состоялся такой митинг и в Ивановском пединституте рядом общежитием [1, с. 138]. Материальная база вуза сразу же претерпела коренные изменения явно не в лучшую сторону. Большинство зданий института были переданы для размещения госпиталей и другие нужды военного времени. У ИГПИ отобрали учебные корпуса на улицах Нижегородской, Республиканской и Степанова. Осталось только одно здание, находившееся на углу современного проспекта Ленина и ул. Красной Армии. Но в нем располагалась только канцелярия вуза, отдел кадров и кабинеты начальства. 125
Многим казалось, что фашисты все же сумеют дойти до Иванова и надо заниматься не учебой, а эвакуацией вуза на восток, причем как можно быстрее. Старейший работник факультета иностранных языков И.А. Исенин вспоминал, что только после победы нашей армии в Московской битве учебный процесс в какой-то мере стабилизировался, т.к. городские власти, наконец, предоставили вузу помещения для занятий. В частности, это был корпус машиностроительного техникума рядом с главпочтамтом. Так как студенты пединститута были в этом здании гостями, то они начинали учиться только в половине пятого пополудни, когда из аудиторий уходили хозяева – учащиеся техникума. Занятия продолжались до половины двенадцатого ночи. Возвратили ИГПИ здание на улице Нижегородской. Для факультета иностранных языков отдали здание бывшей школы № 47 на площади Ленина. Отопления здесь не было, даже печи отсутствовали, поэтому в зимнюю стужу студенты и преподаватели сидели в пальто, шапках и варежках. Досок не было и приходилось писать мелом на стенах и дверях. Несмотря на эти условия, которые показались бы для современных у студентов экстремальными, учебный процесс продолжался [2, с. 65–67]. Как только что было отмечено, осенью 1941 г. учебная работа в институте на несколько месяцев почти замерла. По воспоминаниям И.А. Исенина, на инязе, где языковые группы были небольшими, пытались все же организовать практические занятия на дому у преподавателей. Тем не менее, первый семестр первого военного года фактически был скомкан. Оживление учебной работы началось только после того, как стало окончательно ясно, что Иваново врагу сдавать не собираются [2, с. 66]. Однако из-за того, что аудиторные площади вуза сократились, пришлось перейти на занятия даже не две, а в три смены. По свидетельству И.И. Мордвишина, первая из них начиналась в 7 часов утра, а последняя заканчивалась в двенадцатом часу ночи [3, с. 39]. Создается стойкое
впечатление, что
подготовка педагогических кадров не являлась главным приоритетом властей 126
в годы войны, т.к. контингент студентов сначала значительно упал, а потом стал возрастать, но медленными темпами. Для сравнения отметим, что Ивановский медицинский институт в 1941 г. сделал сразу два выпуска врачей: в июле – 365 чел., и в декабре – 373 чел. Срок обучения студентов был сокращен до 3,5–4 лет. Прием на первый курс в 1942 г. был расширен до 820 человек [4, с. 21]. Увеличился набор студентов и в Ивановский сельскохозяйственный институт, на агрономический и зоотехнический факультеты он возрос с 50 до 75, а на ветеринарном факультет составил 100 чел. [5, с. 16]. Учебный план, который в предыдущие годы являлся строгой директивой, в военное время зачастую не выполнялся, т.к. некоторые курсы было просто некому читать – одни преподаватели ушли на фронт, другие уехали из Иванова. В.С. Сорокин, приехавший сюда, узнал, что надо вести сразу несколько малознакомых ему курсов на физическом факультете и руководить лабораторными занятиями, для которых почти не было соответствующих приборов. Он оставил очень интересные воспоминания, написанные с юмором, а также письма родным, в которых рассказывал о первых шагах своей работы в ИГПИ. В одном из его писем жене (тоже долго работавшей в ИГПИ) говорилось: «Читать приходится оптику, которую я не люблю и поэтому читаю хорошо, с точки зрения студенток, то есть медленно и обстоятельно. Дело объясняется тем, что в книжки я, конечно, не смотрю, их у меня даже и дома нет, и до начала лекции очень смутно представляю себе, о чем будет речь. Чтобы не завраться, приходится подвигаться вперед медленно и по всем правилам логики. Так и получается все как следует быть, хотя многие результаты меня самого удивляют – я их впервые встречаю. Однако и в книжках так – сегодня сам проверял по Борну…» [6, с. 157, 162]. Вместе с тем, следует констатировать, что учебные планы сороковых годов были очень насыщенными и разнообразными, в них фигурировали дисциплины, которые давали выпускникам (особенно гуманитариям) широкий кругозор, не только профессиональный, но и общеобразовательный. Например, на филологическом факультете, как
свидетельствует Л.В.
127
Николенко, кроме традиционных литературоведческих предметов изучали латинский язык, читалась история русской критики, основы формальной логики, история философии [7, с. 20–21].
Довольно скоро профессорско-преподавательский персонал пополнился эвакуированными из западных районов страны, в частности, из Прибалтики, а также из Москвы и Ленинграда. Например, из ленинградских вузов приехала целая группа филологов, в том числе С.А. Рейсер, Д.Е. Максимов, Бетси Шкловская (на самом деле ее звали Беатриса) [6, с. 158]. Среди преподавателей вуза были не только бежавшие от войны, но и так называемые спецпереселенцы, т.е. люди, насильно выселенные с насиженных мест по политическим или национальным мотивам. Таким путем в Иванове оказалась Лидия Владимировна Венкстерн, муж которой – Рафаил Александрович Кауль, был выслан в Иваново только за то, что был по национальности немцем. Он стал работать в Иванове в энергетическом института, а Лидия Владимировна – в педагогическом, где начала читать курс истории средних веков (на рубеже 1960–70-х гг. она была куратором группы, в которой учился автор этих строк). Им был запрещен въезд в Москву, даже для поездки на отдых в деревню во время летних каникул приходилось спрашивать разрешения в местном управлении НКВД. [8, с. 126]. Среди бежавших от войны в нашем вузе появились и отпрыски дворянских фамилий, более того – титулованной аристократии. Это княжна Урусова, баронесса Корф, графиня Анненкова. Самой колоритной была первая из них – статная женщина лет 55. Она жила до этого под Ленинградом, бежала от наступавших фашистов, по дороге была обворована, очень страдала от голода. Урусова пережила сильное психическое потрясение и нажила довольно редкую болезнь: не могла насытиться, даже если съедала очень много. Придя на иняз Ивановского пединститута, она объявила, что может преподавать на выбор
английский, немецкий, французский, итальянский и испанский языки. Она вела занятия
128
очень профессионально, блестяще владея разговорным языком и теоретической филологией. Урусовой выдали карточки, по которым можно было обедать в общественной столовой в центре города. Здесь она, не будучи в состоянии наесться, сначала быстро съедала свою порцию, а потом доедала то, что оставалось на чужих тарелках. Кроме того, она ходила по квартирам и просила милостыню. Ее работа в вузе закончилась, когда она пришла к квартире директора ИГПИ и встала возле нее с протянутой рукой, после этого ее уволили [2, с. 68 – 69]. Преподавателям института, как лицам работающим, выдавали карточки на 600 г. черного хлеба в день («иждивенцам» полагалось только 400 г.), кроме того, время от времени получали крупу, растительное масло, сахар. Конечно, можно было дополнительно прикупить на рынке продовольственные товары, но стоили они очень дорого. В.С. Сорокин вспоминал, что за буханку «коммерческого» черного хлеба нужно было отдать от 170 до 210 р., а его месячная зарплата составляла 700 рублей и таким образом, по его же выражению, «значения не имела» [6, с. 156]. Иногда дефицит педагогических кадров компенсировали привлечением к преподаванию наиболее способных студентов старших курсов. В своих мемуарах Маргарита Михайловна Бизяева с гордостью пишет, что ей и ее подруге Татьяне Курдаковой на 4-м курсе было поручено вести практические занятия по философии на младших курсах [9, с. 19]. Первой военной осенью по городу упорно ползли тревожные слухи о том, что фашисты, якобы, окружают Москву и довольно скоро прорвутся в текстильный край. Одним из поводов для этих страхов стала массовая мобилизация рабочих, служащих и учащихся на строительство оборонительной полосы, которая с западной стороны должна была прикрывать Иваново. И.А. Исенин вспоминал о том, как он вместе со студентами целые дни орудовал лопатой возле села Ново-Талицы, приходилось рыть окопы полного профиля – до 2 метров в глубину [2, с. 66]. В течение учебного года студентов довольно часто снимали с занятий на день или даже на неделю для участия в тех или иных 129
тяжелых работах. Девушки расчищали от снега трамвайные и железнодорожные пути, взлетно-посадочные полосы аэродрома в Пустошь-Боре. Но чаще всего молодежь отправляли на лесозаготовки, т.к. вся страна и вместе с ней и Ивановская область испытывали острый дефицит топлива. Более отдаленные лесные делянки, на которые выезжали студенты, как зимой, так и в теплое время года, находились по дороге на Суздаль, а также около поселка Писцово. О работе восемнадцатилетних девушек на лесоповале свидетельствовала Г.А. Бурмистрова, учившаяся тогда на инязе в ИГПИ. Их разместили в каких-то сараях, электричества в которых не было. Работа была крайне тяжелой, пилы были не бензиновые, а ручные. Их часто заедало в стволах деревьев, а сами сосны или березы падали не совсем туда куда нужно, застревая в кронах своих соседей. Со временем у юных лесозаготовщиц начались перебои с продовольствием. В довершении всех несчастий, лошадь, на которой вывозили бревна, погибла от непосильной работы. Тогда студентки, собрав свои вещи, по железнодорожным шпалам отправились домой, в Иваново. Но в родном вузе их не приняли с распростертыми объятиями. В деканате девушкам популярно объяснили, что они – дезертиры трудового фронта, и им нужно по тем же шпалам возвращаться обратно на делянку, иначе будут разные неприятности, в частности, им не выдадут продовольственные карточки, без которых перспектива умереть с голода становилась вполне реальной. Пришлось последовать совету начальства. Так проводили студенты военной поры свои летние каникулы [10, с. 28]. Студенты ездили также
на заготовку торфа в
оставила описание этой работы, не лишенное своеобразной поэтичности, смешанной с трагическими нотками: «Немножко солнца, немножко дождя. Мокрые ноги, не успевающая сохнуть одежда, согнутые спины, сорванные ногти, не очень сытная еда…» [1, с. 167]. Она же писала о том, что все летние каникулы студенты не отдыхали, а помогли сельчанам, осваивая самые различные
130
деревенские профессии. Студенты в Фурмановском районе пололи овощи, окучивали картошку, косили и ворошили сено, жали серпами хлеб (комбайнов тогда практически не было, а жнеек не хватало), сушили и сортировали зерно, а в заключение сельскохозяйственного сезона копали картофель и овощи [9, с. 17-18]. Сохранились воспоминания современников и о последних днях войны, их оставила М.М. Бизяева. 8 мая 1945 г., в день, когда была подписана капитуляция Германии, у студентов истфака был назначен экзамен по новейшей истории. Преподавал этот предмет капитан Л.Н. Андронников. Студенты пришли в назначенное время – в 9 часов утра, но пришлось ждать экзаменатора до вечера. В аудиторию заходили студенты других курсов, преподаватели, поздравляли с победой. Наконец, пришел Андронников, радостный, но изрядно уставший, т.к. он весь день выступал на различных митингах, проводившихся в Иванове. Студенты собрали зачетки, положили их на стол перед капитаном, надеясь, что ради такого праздника им поставят экзамен автоматом. Однако к их разочарованию, брать билеты и отвечать на вопросы все же пришлось. Этот экзамен запомнился им на всю жизнь [9, с. 19]. Период Великой Отечественной войны был самым трудным для отечественной высшей школы. Ей пришлось пережить очень тяжелые испытания, не стали исключением эти года для Ивановского государственного педагогического института. Хотя провинциальный вуз был не самым крупным и не самым престижным, он сумел выжить в эти годы. Контингент студентов, разумеется, сократился, но они не разбежались, а сумели с честью справиться с выпавшими на их долю трудностями. Как емко сформулировала две основные проблемы студенчества военных лет Л.В. Николенко: «постоянно хотелось есть и все четыре года мы учились, не снимая пальто»! Студенты сумели справиться с голодом и холодом, более того – практически одну треть каждого года они находились не в вузовских аудиториях, а на трудовом фронте, где приходилось заниматься очень тяжелой, совсем не девичьей работой.
131
Что касается преподавателей, то они успевали не только читать лекции, вести практические и ездить со своими подопечными «на картошку» или «на торф», но даже заниматься наукой. Профессорско-преподавательский состав пединститута пополнился новыми замечательными педагогами и учеными, которые, хотя и временно, приехали в Иваново в эвакуацию и внесли свой весомый вклад в сохранение и дальнейшее развитие вуза. Литература: 1 Балдин К.Е. Ивановский государственный университет, 1918–2003 годы: Очерки истории. Иваново: Изд-во «Ивановский государственный университет», 2004. - 588 с. 2 Исенин И.А. К истории факультета романо-германской филологии // Ивановский государственный университет глазами современников. Вып. 1. Иваново: Ивановский государственный университет, 1993. С.65–67. 3 Мордвишин И.И. Некоторые страницы моей жизни // Ивановский государственный университет глазами
современников. Вып. 1. Иваново: Ивановский государственный университет, 1993. С. 36–42. 4 ИвГМА: история, традиции, современность. Иваново: Иван. гос. мед. академия, 2000. 532 с. 5 70. Ивановская государственная сельскохозяйственная академия (История становления, развития и перспективы). Иваново: Издание Ивановской государственной с.х. академии, 2000. - 248 с. 6 Сорокин В.С. Из военных лет // Ивановский государственный университет глазами современников. Вып. 2. Иваново: Ивановский государственный университет, 1995. С. 154–164. 7 Николенко Л.В. Об учебе на филфаке // Ивановский государственный университет глазами современников. Вып. 2. Иваново: Ивановский государственный университет, 1995. С. 20– 25.
8 Венкстерн Л.В. То было наше время (воспоминания, очерки, заметки). Иваново – М., 1997. 198 с. 132
9 Бизяева М.М. Далекие студенческие годы // Ивановский государственный университет глазами современников. Вып. 2. Иваново: Ивановский государственный университет, 1995. С. 16– 20. 10 Бурмистрова Г.А. Об учебе и жизни // Ивановский государственный университет глазами современников. Вып. 2. Иваново: Ивановский государственный университет, 1995. С. 26– 32.
УДК 94: 373 (574.243) БАЛТАБАЕВА А.Б. «Қостанай облысының мемлекеттік мұрағаты» ММ, Қазақстан Республикасы, Қостанай қ. azhar.b82@mail.ru
Тарих тағылымдарына бет бұрмай, бүгінгі үрдістердің терең мән-мағынасын түсіну, оның үстіне болашақты болжау ӛте қиын. Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихында ең қайғылы беттерінің бірі болды. Оған әлемнің кӛптеген мемлекеттері қатысты. Алайда, оның негізгі ауыртпалығын кеңес халқы кӛтерді. Біз үшін, 9 мамыр тарихта ӛзінің ӛмірін қиып, асқан қасіретімен тарих барысын күрт ӛзгерткендерді мәңгілік қастерлі еске алу күні болып қалады. Табандылық пен ерлік, Отанға деген махаббат аса қатыгез соғыста бостандықты сақтап қалуға кӛмектесті. Жауынгер- майдангерлер теңдессіз батырлық және жеңіске деген иілмес ерік-жігер кӛрсетті. Сол жылдарда тек әскер ғана емес, сондай-ақ бүкіл халық болып Отанды қорғауға жұмылды. Қазақстан Жеңісті қамтамасыз етуде аса зор рӛл атқарды. Соғыстың қасіретті жылдары тарихқа айналып, бірте-бірте уақыт кӛшімен бірге алыстаған сайын Отанын қорғауға жұмыла кӛтерілген кеңес халқының, оның Қарулы Күштерінің ерен ерлігі бүкіл адамзат алдында жаңа қырынан таныла түседі. Еліміз қысқа мерзім ішінде бір ғана мақсатқа – бәрі де майдан үшін, бәрі де Жеңіс үшін деген мақсатқа жұмылдырылған бірыңғай әскери лагерьге айналды. 133
Қостанайлықтар да ӛз экономикасын әскери мақсатқа лайықтап тез арада қайта құра білді. Қалада тіпті шағын кәсіпорында да әскери тапсырыстар алды. Мәселен, бұрын ауыл шаруашылығы саймандарын жӛндейтін, үй жиһаздарын, байпақтар шығаратын, жай адамдардың киімін тігетін «Краснай передовик», «Красный кустарь», «Пимокат», «Октябрьдің 13 жылдығы» артельдері соғыс жылдарында әскери арбалар, жаттығу винтовкаларын, пулеметтер мен гранаталар шығарды, жылы іш киімдер, фуфайкалар, астарына мақта салынған шалбарлар,, қолғаптар, Қызыл әскер жауынгерлеріне тондар тікті. Соғыс жылдары ішінде «Бірінші Май» артелі 61650 әртүрлі әскери киімдер тігіп, 88000 данасын жӛндеп берді, «Пимокат» артелі Қызыл Армия жауынгерлеріне 69915 пар байпақ жӛнелтті, ет комбинаты майданға 12 миллион сомның ет ӛнімдерін жіберді [1, б. 7]. Барлығы бірдей – жасы да, жасамысы да – колхозшылар, жұмысшылар, қызметшілер, резервшілер, әйелдер, қарттар мен балалар ортақ Жеңісті қамтамасыз етуге қатысты. Ауыл-село еңбеккерлері майданға кӛмек беруге күш- қайраттарын да уақыттарын да аямады. Қостанай облысының мемлекеттік мұрағатының қорларында майдан мен тылдың берік байланысын куаландыратын кӛптеген мәліметтер сақталған – соғыстағы жерлестерімізге азық-түлікпен, киім-кешекпен кӛмек кӛрсету, ұшақтардың және танк колонналарының құрылысына қаржы жинау, әйелдер трактор бригадаларын құру. Мұрағат құжаттары облыстың қалалары мен аудандарына эвакуацияланған кәсіпорындарды қабылдау және орналастыру, олардың
ӛндірісін қалыптастыру; әскери-жұмылдыру жұмыстарын ӛткізу; эвакуацияланған тұрғындарды орналастыру; Қостанай қаласында 151-інші атқыш бригадасының құрылуы, эвакогоспитальдардың қызмет етуі туралы сыр шертеді. Азат етілген аудандарға қостанайлықтардың кӛмек
кӛрсетуі, ьехникаларды, механизаторлар мен басқару мамандарын жӛнелту, облыс кеңшарларынан малдарды айдау туралы құжаттары аса қызығушылықты тудырады. 134
Қостанай облыстық еңбекші депуттар кеңесінің атқарушы комитетінің 1941 жылғы 10 қарашадағы қаулысы мынаны қабылдады: Облыстық кәсіподақтары, облыстық ӛндіріс орындары, Қостанай қалалық комитетінің партиясы, қалалық атқару комитеттері және аудандық атқару комитеттері: Қарабалық, Қарасу, Орджоникидзе, Пешков, Семиозер, Таран, Урицкий, Ұзынкӛл, Федоров және Меңдіқара аудандарына міндеттеме: 1.
Әрбір әскери тапсырысты орындаушы кәсіпорындарға қатаң жұмыс тәртібі қойылсын, жоспар-тапсырмалар әрбір цехқа, ауысымға, агрегатқа және жеке жұмыскерлерге жеткізілсін. 2.
Әскери тапсырыстарды орындаушы барлық
кәсіпорындар мен облыстық артельдер күні-түні жұмыс істеу тәртібіне кӛшірілсін. 3.
және артельдер басшылары жауапкершілік, тәртіп және талап етуді арттырсын. 4.
қадағаласын. Тағы сол сияқты бұйрықтар берілген [2, п. 302]. Қостанай облыстық атқару комитеті облыстық кеңесі «1941 жылы ІҮ кварталда Қызыл Әскер үшін киім-кешек жіберу бойынша міндеттер туралы» шешім қабылдады [3, п. 194]. 1941 жылдың күзінде бүкіл елімізде тыл еңбекшілерінің майдандағы жауынгерлерді жылы киіммен қамтамасыз ету жолындағы патриоттық қозғалысы кеңінен қанат жайды. Бұл туралы әрбір ұйымда, әрбір кәсіпорында: «Жауынгерлерді жылырақ киіндірейік, сонда ол жауды да жақсырақ құртады» деген жазу жазылып ілініп қойылған плакаттар әйгілеп тұрды. Қостанай облысының мемлекеттік мұрағатында 1941 жылғы 16 қыркүйектегі ҚКП(б) Облыстық комитет бюросының және облыстық кеңес атқару комитетінің қаулысына қосымша құжат сақталған. Ол «Ұйымдар арасында Қызыл Әскер үшін тӛсек – орындар мен жылы киімдер тігу бойынша шамамен жұмыс кӛлемі» деп аталады. Ӛндірістік кәсіподақ, және тігін ӛндірісінің күшімен 12550 пима, 2100 тон, 12120 қолғап, 1400 мойын 135
орауыш, 3150 бас киім, 2750 шұлық, 1250 фуфайка, 750 мақталы шалбар дайындалды [4, п. 372]. Ал енді Қызыл Әскерге жылы киімдер жинау 1941 жылдан басталған болатын. Әрбір киім қабылданып, майданға жіберіліп отырды. Ересектермен қатар барлық жерлерде балалар да жұмыс істеді. Тек 1941 жылдың жазында ғана егістік алқаптарында 25592 оқушылар мен 1195 мұғалім жұмыс істеді. Оқушылар қазу, отырғызу, бидай жинау, ұн тарту, малды қарау сияқты жұмыстармен айналысты. Кӛптеген мектептерде тракторды, комбайнды, машиналарды оқыту пәні енгізілді. 1941-1942 оқу жылдары 35 орта мектепте 2 мыңға жуық болашақ трактор, комбайн, машина жүргізушілер оқыды [5, п. 115]. 1941 жылы маусым айында гитлерлік Германия біздің елімізге кенеттен басып кіріп еліміздің фабрика зауыттарына және ӛнеркәсіп орындарына ӛз үстемдіктерін жүргізіп, қожалық еткісі келді. Бірақ елірген жау бұл ойынан шыға алмады. Қызыл әскеріміз кенеттен болған соғысқа байланысты жауға еліміздің батыс жақ аудандарының бір бӛлігін уақытша қалдырғанмен, ондағы әсіресе майдан қажетіне керекті ӛндіріс орындарын қалдырған жоқ еді. Бұл ӛндіріс орындары еліміздің батыс жағындағы аудандардан шығыс аудандарымызға кӛшіріліп ойдағыдай іске қосылып отырды. Ұлы Отан соғысының басында майдан алқаптарынан Қостанай облысына босқын және эвакуацияланған адамдар ағылып келе бастады. Кӛп жағдайда олардың ішетін асы, киетін киімі, тіпті тұрмысқа қажетті заттары да болмады. Осының бәрі кӛптеген қолайсыз жағдайлар тудырды. Тек 1941 жылдың аяғында Қостанай облысына 32214 адам келген болатын. Олар Украина (16876 адам), Белоруссия (1975 адам), Молдавия республикаларынан (875 адам), Ленинград (1082 адам), Мурманск (416 адам), Калинин (682 адам), Москва (718 адам), Орлов (13 адам), Курск (106 адам), Тула (835 адам), Ростов (465 адам), Воронеж (957 адам), Смоленск (917адам) және тағы басқа облыстар мен қалалардан келді. Соның арқасында мыңдаған адамдар жауыз фашистердің азаптарынан аман қалды. Аудан-
136
ауданға таратылған эвакуацияланғандар, облысымыздың колхоздары мен совхоздарында тұрақтанды[6, п. 26]. Жергілікті халық эвакуацияланғандарды жылы қарсы алып, онсыз да тар үйлерінің есігін айқара ашып, соңғы нандарын бӛліп жеуге дайын болды. Соғыс жылдарында біздің облыста жау қолында қалып қойған батыс облыстардан кӛшірілген заводтар мен фабрикалар негізінде бірнеше кәсіпорындар Қостанай қаласында орын тепті. Олардың қатарында Симферопольден кӛшірілген Дзержинский атындағы тері-аяқ комбинаты, Клиннен әкелінген штапель және жасанды талшық зауыты, Херсоннан кӛшірілген «Большевичка» тігін фабрикасы және басқалар болды. Осыған байланысты қаладағы партия ұйымдары мен совет органдарына кӛптеген қиын да және күрделі міндеттерді шешуге тура келді. Аударылып келген кәсіпорындарын орналастырып, тез қатарға тұрғызу, ол үшін бұрын ешқандай ӛндірістік мақсаттарға сәйкестелмеген орындарды қайта жабдықтап, ӛндіріс орындарына лайықтау, келген жүздеген тіпті мыңдаған жұмысшыларды, қызметшілерді және олардың отбасы мүшелерін орналастыру жұмыстары тұрды. Жаңа кәсіпорындарының ӛндірістік ӛмірін қалпына келтіру үшін, екі-үш еселенген күшпен жұмыс істеу керек болды. сондай кәсіпорындардың бірі Украин КСР-нің Херсон қаласынан 1941 жылдың сентябрь айының бас кезінде келген «Большевичка» атындағы мемлекеттік тігін фабрикасы еді. Бұл фабрика ӛзінің 150-дей жұмысшы, инженер-техник жұмыскерлері және қызметшілерімен келген болатын. Тігін фабрикасына облыстың жер басқармасы мен қалалық комсомол комитеті бірге тұрған үй босатылып беріліп, түгелдей соған орналастырылды. Қостанай қаласындағы облыстықжәне қалалық ұйымдардың үлкен кӛмегімен, бүкіл фабрика ұжымының табанды жұмыстарының нәтижесінде не бәрі бір айдың ішінде қалпына келтіріліп 1941 жылдың 19 қазан күні пайдалануға беріледі. Алғашқы кезде фабрикада 5 ӛндірістік агрегат жұмыс істеді. Әр агрегатта 34 тігін машинасы болды [7, п. 27].
Негізінен, шығаратын ӛнімдері майдан қажеті болды. Демек, соғыс жылдарында майдандағы жауынгерлерді жылы киімдермен 137
қамтамасыз етуде бұл фабриканың қосқан үлесі зор болды. әрине алғашқы айларда майдан қажетіне керекті ӛнім шығару қиындықсыз болған жоқ. Әсіресе, фабрикадағы керекті ішкі заттардың уақытында жеткізілмеуі, жұмыс күштерінің, электр қуатының жетіспеушілігі айлық жоспардың орындалмай қалуына себеп болған кездер болды. Мұндай қиындықтарды жеңіп шығу үшін фабрика ұжымы тапжылмастай жұмыс жүргізді. Майдан қажетін жеткілікті түрде қамтамасыз ету үшін, фабрика алғаш пайдаланылуға берілгеннен кейінгі бір айдың ішінде 300-дей жаңа адамдарды алды. Алынғандардың кӛпшілігі майданға кеткен жауынгерлердің әйелдері еді. Сӛйтіп, фабрика ұжымы 1942 жылдың 1 тоқсанында –ақ екі ауысымға кӛшіп, 500-ден 600- ге дейін жұмысшылары мен инженер – техник жұмыскерлері және қызметшілері болды. жүздеген жас мамандар аз уақыттың ішінде тиісті мамандықты игеріп, қатардағы оқушылықтан жоғары маманданған цех жұмыстарының басқарушылығына дейінгі жолды ӛтті. Ұлы Отан соғысы жылдарында фабрика ұжымы барлық халықпен бірдей тек бір ғана іске жұмылдырылды – ол жауды ақтығына дейін жеңіп шыққанша майданға әрдайым тоқтаусыз жәрдем кӛрсету. Шындығында да. Олар ӛздерінің қажырлы жанқиярлық еңбектерімен жұмыстың барысында кездескен қиындықтарға қарамастан, еңбек майданында айтарлықтай табысқа ие болып отырды. Мысалы, 1944 жылдың алғашқы екі айының қорытындысында фабрика ұжымы ӛз жұмыстарында жоғарғы кӛрсеткіштерге жетіп, алған
міндеттемелерін абыроймен орындап шықты. Екі айлық жоспар 101,2 % орындалып, еңбек қарқынының ӛсуі 1943 жылмен салыстырғанда 20 % артық болған. Орта есеппен ӛнім шығарудың орындалуы қаңтарда 127 %, ақпанда 134 % болып екі айда 3000 метр мата үнемдеген. Осындай жанқиярлық еңбектері мен қол жеткен табыстары үшін 164 адамға (заттай, ақшалай) сыйлық берілген. Ондаған адам айлық жспарды орындауды 110 %-дан 120 %- ға жеткізген. Тағы да фабрика ұжымының соғыс жылдарындағы зор еңбегін бейнелейтін жағдай социалистік жарыс болды. фабрикада комсомол-жастар бригадасы ұйымдастырылып, социалистік жарыстың жүлдесі кейін жеке бригадалардан 138
бүтіндей осы комсомол-жастар бригадасына кӛшеді. 1944 жылдың шілде айының жоспарын 119,4 % етіп орындап, ӛнім шығарудың нормасын 145, 1 % жеткізген. Сӛйтіп, бұл бригадаға агрегаттық ауыспалы қызыл туы беріліп, бұл комсомол-жастар бригадасы «майдан бригадасы» деп аталды. Соның нәтижесінде, ӛздерінің ӛндірістік тапсырмаларын орындауда жоғарғы кӛрсеткіштерге жеткені үшін 148 адамға сыйлық берілген. Сӛйтіп, Қостанайдың «Большевичка» атындағы мемлекеттік тігін фабрикасының кешегі кешегі ӛмірі осындай болса, бүгінгісі одан да зор [8, п. 35]. Кеңес
Одағығың түпкір-түпкіріндегідей Қостанай облысының аудандарында да танкі колоннасы мен ұшақтарға қаражат жинау сияқты патриоттық қозғалыс жүрді. 1942 жылдың 16 желтоқсанынан 1943 жылдың 10 қаңтарына дейін, яғни бір айға жетпейтін уақыттың ӛзінде ақ Қостанай облысы бойынша 22 миллион 604 мың сом жиналды. Кӛптеген аудандар танкілер мен ұшақтарды ӛз қаражаттарына сатып алды. Меңдіқара ауданынынан екі колхозшы патриот М. Қозыбаев пен Я. Верещенко ӛз ақшаларына үш ұшақ сатып алып, оларды авиациялық бӛлімнің ӛкіліне табыс етті [9, п. 16]. Жасанды талшық зауытының ӛнімін әскери мақсатқа қайта ӛзгерту күрделі де қиын болды. ол Каменск-Шахтинск, Клин және Калининнен әкелінген жабдықтардан құрастырылды. Қорғаныс комитетінің шешімімен 1941 жылдың 29 қазанында соның базасында №507 заводы ұйымдастырылды. 1941 жылдың 3 желтоқсанынын 12 желтоқсанына дейін Қостанай қаласына «Клинволокно» зауытының 130 вагон құрылғысы жеттікелді, онымен бірге кәсіпорынның 55 жұмыскері келді. Ол майданды әр түрлі оқ-дәрілермен, жасанды жібекпен қамтамасыз етіп, вискоза дәнінен минометке арналған оқ-дәрі жасау мақсатын алға қойды [10, п. 142]. Келесі № 222 заводы Қостанай облысының Қарабалық ауданында, Тоғызақ темір жол станциясынан 12 км қашықтықта орналасқан бидай совхозында орналастырылып, 1942 жылдың мамырында іске қосылды.
139
КСРО Танк ӛнеркәсібінің жүйесіне қарасты № 222 заводы соғыс машиналарына арнап № 41, № 50, № 10 бұйымдарын шығарумен айналысты. Арнайы бұйымдарды жасау оңай жұмыс болмағандықтан, заводпен бірге білікті мамандар да келді. Алайда кӛп кешікпей бұл мамандардың біреулері Қызыл Әскер қатарына шақырылса, енді біреулері бұрынғы жұмыс орындарына оралды. Бұл жағдайды ескере отырып, завод жас жұмыскерлерді ӛндіріске оқыту жұмысына кіріседі. 1942 жылдың ӛзінде заводта ӛндірістік жұмысқа оқытылған жастар саны 273 жетті. Заводта ерлермен қатар әйелдер де тапжылмай еңбек етті. Ұлы Отан соғысы жылдары завод ұжымына қосылған әйелдер 30% құрады [11, п. 239].
1941жылдың аяғында Симферопольден Қостанайға тері комбинаты жабдығының бір бӛлігі, жұмысшылар мен қызметшілер келді. Үй-жайдың, қажетті жұмысшылардың, құрылыс материалдары қорының жоқтығына қарамастан комбинат ұжымы жергілікті ӛкімет пен тұрғын халықтың кӛмегіне сүйене отырып, кәсіпорынды тезірек іске қосу жұмысына жедел кірісіп кетті. Комбинатта жұмыс қатарынан екі ауысымда, демалыс күндерінсіз жүргізілді, сӛйтіп қысқа мерзімде жабдықтар орнатылып, аяқ киімі ӛндірісі жолға қойылды. Тері комбинаты айдан-айға қарқынды арттыра түсті, ӛнім ӛндіру ұлғайды. Сонымен қатар кадрлар дайындау ісі де жүргізілді. Жаңадан келген 400-ден астам адам әртүрлі мамандық алды. Егер 1942 жылы 3 айда 18434 пар аяқ киім тігілсе, ал 1943 жылы мұндай ӛнім кӛлемі бір айдың ішінде дайын етілді. Соғыс уақытында комбинат ұжымы майданға 571891 пар аяқ киім жіберді [12, п. 158] Жау бомбасының атқылауына алынған аудандарының мәдени және тарихи қазыналары Қостанайға кӛшіріліп, орындарын тапты. Орталық тарихи мұражайдың бағалы коллекциясы 1941 жылы шілде айының соңында Мәскеуден Хвалынск қаласына эвакуацияланып, дәл сол жылдың күзінде мұражай экспонаттары Қостанайға кӛшірілді [13, п.1] Қостанай облыстық еңбекші депутаттары кеңесінің және Қазақстан Коммунистік Партиясы бюросының 1942 жылы 23 140
шілдеде қабылдаған қаулыларына сәйкес Қостанай қаласы мен Қостанай, Федоров және Затобол аудандарына Сталинград әуе мектебі орналастырылды. Дәл осы жылы 1 тамызда Қостанай облыстық еңбекші депутаттары кеңесінің және Қазақстан Коммунистік Партиясы бюросының қаулысына сәйкес Қарабалық ауданының Новотройцк поселкісіндегі Мағынай МТС-нің орталығына Қызылту Борисоглебов әуе мектебі кӛшірілді [14, п. 153] Ӛнеркәсіп кәсіпорындарынан басқа Қостанай қаласында әртүрлі уақытта бес госпиталь орналастырылды. Бұларда он мыңға жуық Қызыл Әскер жауынгерлері мен командирлері емдеуден ӛтті, олардың кӛпшілігі қайтадан қатарға қосылды. Қала ӛкіметі құрған жәрдемдесу комитеті жаралы жауынгерлерге қызмет кӛрсетуде зор кӛмек кӛрсетті. Ол госпитальдар үшін үй- жай табуға, жаралыларды қабылдап, орналастыруда, оларды қамқорлыққа алуда, мәденибұқаралық жұмыстар жүргізуде, қалада қалған мүгедектерді жұмысқа орналасмтыруда үлкен жәрдем берді. 700 орындық № 3597 госпиталь Қостанай қаласында 1941 жылы 15 шілдеде құрылып, перзентхана, пединститут және Ленин атындағы ауруханада (Ленин кӛшесі 110, 110а, 1-Май кӛшесі 111) орналастырылды. Госпиталь басшысы – Мокроусов. 1942 жылдың 15 ақпанында госпиталь таратылып, ол батыста орын тепті. Госпиталь орналастырылған ғимараттар (перзентхана мен пединститут) № 514 заводына берілді. Ал Ленин атындағы аурухананың ғимараты халыққа қызмет кӛрсету жұмысына берілді. Кейін 400 орындық № 2445 госпиталь деп аталған № 3596 госпиталі Қостанай қаласында 1945 жылы 15 шілдеде құрылып, Крупская және Горький атындағы мектептер ғимараттарында (Таран кӛшесі 84, Ленин кӛшесі 49) орналасты. 200 орындық № 3598 госпиталь Қостанай қаласында 1941 жылы 10 қазанда құрылып, Крестьянская кӛшесі (қазіргі Гагарин кӛшесі) бойындағы мектепте орналастырылды. Госпиталь басшысы 3-рангілі әскери дәрігер Дальян Екатерина Ивановна болды. 1942 жылдың 24 қыркүйегінде госпиталь таратылып, әскери қызметкерлер Орал әскери округінің қарауына берілді. Ӛз 141
еріктерімен жалданғандар жұмыстан шығарылды. Госпиталь ғимараты еңбек резервтерін басқару кәсіптік училищесіне берілді [15, п. 58] Қостанай облыстық атқару комитетінің 1941 жылғы 2 желтоқсандағы № 31 шешіміне сәйкес № 3597, № 3598, № 2445 госпитальдері бойынша штаттар бекітіліп, мемлекеттік банкінің облыстық кеңсесінде № 3597, № 3598, № 2445 госпитальдерін қаржыландыру үшін ағымдағы шот ашылды [16, п. 67] Соғыс
жылдары батыс
аудандардан кӛшірілген кәсіпорындар кейін де еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды рӛл ойнаса, эвакуацияланған халықтардың кӛп бӛлігі біздің елімізде тұрақтанып, жаңа отандарын тапты. Соғыстың тӛрт жылы – тыл еңбеккерлерінің жауды жеңу жолындағы қажырлы еңбегінің шежіресі. Кеңес мемлекеті олардың ісін лайықты бағалады. Соғыс жылдарындағы жанқиярлық, адал еңбегі үшін еліміз бойынша ӛнеркәсіп, кӛлік, ауыл шаруашылығының 202953 қызметкері ордендермен және медальдармен мараптатталды, 197 адам Социалистік Еңбек Ері атағын алды, 16 миллион озат жұмысшы, қызметші, колхозшы, ғалым «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы ерлік еңбегі үшін» медалімен марапатталды, бұлардың ішінде біздің облыстан 42 мың адам бар, сондай-ақ тағы да 416 озат ордендермен және медальдармен марапатталды [1. б. 7] Ұлы Отан соғысындағы шайқаста қол жеткен Жеңіс – тек солдаттардың, офицерлер мен генералдардың жеңісі ғана емес, ол – жеңімпаз жұмысшы табының, шаруалардың, интеллегенцияның, әйелдердің, жастардың, барлық кӛпұлтты кеңес халқының біте қайнасқан күш-жігері, майдан мен тылдың ажырамас бірлігі. Ардагерлеріміздің ұлы ерлігінің еш ӛлшемі жоқ және ол еш нәрсемен ӛтелмейді. Ӛкінішке орай олардың қатары күнбе-күн азайып бара жатыр. Дегенмен, әрқайсысы әлі де жоғары патриотизмнің үлгісіндей, ӛздерінің немере-шӛберелерін еліне, халқына адалдық рухында әрдайым тәрбиелеуде, оқушылар мен студенттер арасында үлкен патриоттық жұмыс жасауда. Ардақты қарияларымыздың әрқайсысы даналықтың сарқылмас кӛзі, мәңгі
142
тарихы. Олар біздің сый-құрметімізге лайық, олардың бәрі 1945 жылдың жеңісті мамырынан. Әдебиеттер: 1 Қостанай қалалық зерде кітабы. Қостанай, 1993. 2 Қостанай облысының мемлекеттік мұрағаты. Қ. 278. Т. 1. І. 167. 3 ҚОММ. Қ. 268. Т. 1. І. 346. 4 ҚОММ. Қ. 268. Т. 1. І. 345. 5 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 6. І. 43. 6 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 6. І. 156. 7 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 6. І. 34. 8 ҚОММ. Қ. 209. Т. 1. І. 251. 9 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 8. І. 61. 10 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 7. І. 97. 11 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 7. І. 98. 12 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 6. І. 18. 13 ҚОММ. Қ. 268. Т. 11. І. 21. 14 ҚОММ. Қ. П-72. Т. 7. І. 20. 15 Здоровец Н. Эвакогоспитали ⁄⁄Қазақстан мұрағаттары 1 (1) 2005. 16 ҚОММ. Қ. 268. Т. 2. І. 150.
УДК 94 (574) Каз жүктеу/скачать 5,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|